Stefan Żeromski należy do grona najwybitniejszych polskich prozaików, żył na przełomie wieków XIX/XX, w okresie burzliwych przemian politycznych i społecznych, był twórcą płodnym, żywo angażującym się w sprawy publiczne, a jego twórczość i osobowość wywarły silny wpływ na kształt polskiej literatury. Używał pseudonimów (zaborcza cenzura) Maurycy Zych i Józef Katerla.
ŻYCIORYS
Stefan Żeromski urodził się 14 października 1864 roku na ziemi kieleckiej, z którą czuł się związany przez całe życie i której osiemnastowieczny krajobraz uwiecznił w swej twórczości. Jego rodzice należeli do klasy szlacheckiej, jednak nie posiadali własnego majątku, jego ojciec dzierżawił majątki od możnych właścicieli. Najpierw mieszkali w Strawczynie (tu Żeromski się urodził), a później przenieśli się do majątku w Ciekotach. Rodzice wcześnie osierocili młodego Stefana, nie zostawili mu też majątku, zdążyli natomiast wpoić mu przywiązanie i szacunek do narodowych tradycji. W latach 1874 - 1886 Żeromski uczęszczał do kieleckiego gimnazjum, jednak nie uczył się zbyt dobrze i nie uzyskał matury. W tym czasie już musiał zarabiać na swoje utrzymanie, pracował jako korepetytor, mimo to nieustannie borykał się z kłopotami finansowymi. Jego zapiski z tego okresu (wydane później jako "Dzienniki") świadczą o tym, iż często wręcz przymierał głodem. Jednocześnie rozpoczął karierę pisarską, z okresu gimnazjum pochodzą jego pierwsze prasowe publikacje, były to wiersze i drobne formy prozatorskie. W tym czasie powstawały też "Dzienniki" (1882 - 1891), wydane w trzech tomach w latach 1953 - 1956. Stanowią one pierwsze chronologicznie obszerne dzieło Żeromskiego i przez wielu znawców (m.in. J. Iwaszkiewicza, J. Przybosia, T. Konwickiego) są uznawane za najwybitniejsze dokonanie pisarza w całym dorobku.
Jesienią roku 1886 Żeromski opuścił Kielce i udał się na studia do Warszawy, rozpoczął naukę w Szkole Weterynaryjnej, ponieważ tam nie wymagano matury. Niestety jego byt nie uległ poprawie, gnębiony nawrotami gruźlicy i złą sytuacją finansową, w 1888 roku rzucił studia i podjął pracę jako guwerner. Tak rozpoczęła się kilkuletnia tułaczka pisarza po różnych ziemiańskich dworach. To nowe doświadczenie pozwoliło mu przyjrzeć się z bliska codziennemu życiu polskiej szlachty. Obserwacje, jakie wówczas poczynił, wykorzystywał później w swoich utworach. A nie był to pochlebny osąd, Żeromski surowo oceniał warstwę społeczną, z której przecież sam się wywodził. Dostrzegał egoizm ziemiaństwa, zarzucał mu wyzyskiwanie ludności wsi, ograniczenie horyzontów i stawianie interesów własnych nad dobro kraju.
Stefan Żeromski ożenił się w 1892 roku z wdową , Oktawią z Radziwiłłowiczów Radkiewiczową, tuż po ślubie wyjechał do Szwajcarii, gdzie pracował jako bibliotekarz w Polskim Muzeum Narodowym w Raperswilu. Do Warszawy wrócił w 1897 roku i znów rozpoczął pracę w bibliotece, tym razem w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich. Stanowisko to piastował do roku 1903. Obie te posady dały mu możliwość zapoznania się z wieloma dokumentami historycznymi i opracowaniami, dotyczącymi głównie okresu napoleońskiego w Europie oraz sytuacji Emigracji Polskiej. Wiedzę tę wykorzystał później, pisząc liczne powieści. Debiutem książkowym Żeromskiego były dwa zbiory opowiadań wydane w roku 1895. Pierwszy z nich nosił tytuł "Opowiadania", ukazał się w Warszawie, zawierał między innymi takie utwory jak: "Zmierzch", "Zapomnienie", "Siłaczka", "Doktor Piotr". Tematyka tego zbioru dotyczyła głównie nizin społecznych, nędzy i upodlenia, jakie są udziałem chłopów i robotników. Drugi zbiór, noszący tytuł "Rozdzióbią nas kruki, wrony", zawierał, poza tytułowym, opowiadania takie jak "Mogiła", "Do swego Boga" czy "Niedobitek". Utwory zebrane w tym tomie, ukazywały głównie przykłady carskiego ucisku. Ze względu na ten narodowy charakter, zbiór został wydany w Galicji pod pseudonimem Maurycy Zych.
W 1898 roku wydano "Syzyfowe prace", w 1899 ukazali się "Ludzie bezdomni". Wiele utworów powstało pod wpływem rewolucji 1905 - 1907 ("Sen o szpadzie" (1905), "Nagi bruk" (1906), "Nokturn" (1907), "Słowo o bandosie" (1908), "Duma o hetmanie" (1908) i dramat niesceniczny pt. "Róża" (1909).
Lata 1909 - 1912 spędził pisarz w Paryżu, w 1913 wrócił do kraju, by na pewien czas osiąść w Zakopanem. Podjął się tu licznych działań na rzecz rozwoju kulturalnego regionu, a także angażował się w działalność organizacji narodowych. Jesienią 1919 roku powrócił do Warszawy, nie rezygnując wszak z życia publicznego i literackiego.
Stefan Żeromski zmarł 20 listopada 1925 roku w Warszawie. Był zasłużonym polskim patriotą, powszechnie uznawano go za autorytet, nawet przeciwnicy ideowi liczyli się z jego opiniami, pogrzeb artysty nabrał charakteru manifestacji patriotycznej. Żegnano go z poczuciem ogromnej straty.
PROBLEMATYKA TWÓRCZOŚCI
Społeczna
Najwyraźniej w twórczości Żeromskiego jawi się tematyka niesprawiedliwości społecznej, poświęcił jej pisarz wiele opowiadań, a jej echa można odnaleźć we wszystkich powieściach. Podział klasowy i wynikające z niego ogromne różnice materialne i prawne, wielokrotnie były przez pisarza potępiane. Pragnął zmiany porządku społecznego, dlatego na pewien czas związał się z obozem rewolucyjnym, głosił jego ideały i opiewał działaczy. W latach rewolucji i tuż po niej powstały utwory, kreujące wizerunek bojownika - rewolucjonisty jako herosa, dążącego do sprawiedliwości, służącego niezłomnie słusznej sprawie. W "Śnie o szpadzie" Żeromski zamieszcza takie słowa skierowane do owego rewolucjonisty: "Twoje zadanie - to niweczyć przemoc człowieka nad człowiekiem, spod męki ciał wydobyć ducha ludzkiego, osadzić wśród ludzi miłość i prawo do szczęścia". Idealizacja haseł i zadań rewolucji jest tu jawna. Wkrótce także pisarz przekonał się o nierealności takiego stanowiska. Przekonał się, że rewolucja niesie przede wszystkim cierpienie i śmierć. Z czasem Żeromski przerodził się w krytyka obozu rewolucyjnego, pragnął on zmiany porządku społecznego, ale wykluczał drogę zbrojną. Uważał, że przemiany powinny zachodzić dzięki odnowie moralnej i postępowi technicznemu.
Patriotyczna
Żeromski był nazywany "budzicielem sumień" i "pierwszym sercem ojczyzny". Był on pisarzem narodowym i działającym patriotą. W jego twórczości wielokrotnie pojawia się tematyka antyzaborcza, ukazywał on ucisk carskich władz i heroiczne postawy oporu. Jako pierwszy po klęsce powstania styczniowego zaczął głosić hasła narodowowyzwoleńcze. Jednocześnie upatrywał niepowodzeń wcześniejszych zrywów w postawie szlachty, która nie umiała i nie chciała włączyć do nich chłopów, których nawet nie uznawała za obywateli.
Egzystencjalna
Często niedostrzegalna, bo ukryta głębiej pod warstwą fabuły, przebija się tematyka filozoficzna. Żeromski był wnikliwym obserwatorem ludzkiego życia i interpretatorem ludzkiego postępowania. Ukazuje on skomplikowane relacje interpersonalne, wydobywa na światło nieuchwytne przeżycia i emocje. Jest też Żeromski egzystencjalistą, ponieważ w jego twórczości nieustannie powraca problem źródeł zła na świecie. Unie maluj? To częsty motyw dziewiętnastowiecznej literatury. Żeromski nie udziela na nie jednoznacznej odpowiedzi, jednak nazywa zło: "zło jest jedno - krzywda człowieka" ("Ludzie bezdomni"). Podstawową prawda moralną, jaką zawiera w swoich utworach jest nakaz nie czynienia krzywdy drugiemu człowiekowi.
Marynistyczna
Do czasu uzyskania niepodległości literatura marynistyczna na ziemiach polskich praktycznie nie istniała. Po zakończeniu pierwszej wojny, Żeromski pełen entuzjazmu, szczęśliwy z powodu odzyskania niepodległości i dostępu do morza, pisze "Trylogię Nadmorską". Później ukazują się przewodniki jego autorstwa: "Na Kaszubskim Brzegu" (1910) i "Z Wybrzeża i o Wybrzeżu" (1917). Z fascynacji Pomorzem zrodził się również szkic "Sambor i Mestwin", opowiadanie "Smętek w Wiślanej Dolinie" czy pisany prozą poemat "Międzymorze". Żeromski odbywał liczne podróże nadbałtyckie, przez pewien czas związany był także z miejscową gazetą tj. z "Dziennikiem Gdańskim".
Ślad bytności Żeromskiego na Pomorzu można odnaleźć na niewielkim skwerku w Gdyni. Jest tam fragment tablicy pamiątkowej, która niegdyś znajdowała się na domu, w którym pisarz tworzył "Wiatr od morza". Przy owym skwerku na rogu ulic Świętojańskiej i 10 Lutego znajdowała się przytulna restauracja Jana Plichty, a niedaleko za nią ów pamiętny domek. W czasie drugiej wojny tablica została zniszczona, uratował się tylko fragment i to on jest dzisiaj świadectwem pamięci o wielkim pisarzu.
STYLISTYKA
Proza Żeromskiego jest niemal liryczna. Nasycenie jej uczuciami, subiektywnym przeżywaniem wrażeń oraz wyraźna metaforyzacja zbliżają ją do poezji. Jest Żeromski wybitnym malarzem ludzkich uczuć, obnaża dusze bohaterów, jak gdyby byli oni prawdziwymi ludźmi z całym bogactwem życia wewnętrznego. Mistrzostwo pisarza objawia się w partiach dotyczących życia psychicznego postaci, w tym celu często stosuje zabieg zwany psychizacją przyrody, polegający na wyrażaniu uczuć bohaterów poprzez opis otaczającej ich natury, ujęty zgodnie z nastrojem ich duszy. Przeciwny biegun liryzacji prozy stanowią naturalistyczne opisy nędzy, choroby i brzydoty. Kontrastowe zestawienie tych partii jest odwołaniem się do emocji czytelnika.
Pewnym nowatorstwem w dziedzinie formy jest wprowadzenie przez Żeromskiego wątku erotycznego do powieści historycznej - "Popioły".
NAJWAŻNIEJSZE UTWORY
"Dzienniki" (1953 - 1956)
"Dzienniki" jest stanowią właściwie początek pisarstwa Żeromskiego, a jednocześnie szczytowe pod pewnymi względami osiągnięcie. Dzieło to jest zapisem przeżyć młodego człowieka, któremu przyszło dojrzewać w czasach zaborów. Człowieka niezwykle wrażliwego i inteligentnego. Z ogromną dozą szczerości pisarz ukazuje kształtowanie się jego światopoglądu, dojrzewanie emocjonalne i intelektualne. W tym czasie pozostawał on pod silnym wpływem literatury romantycznej, która kształtowała jego pojęcie patriotyzmu i pogląd na literaturę.
"Syzyfowe prace" (1898)
"Syzyfowe prace" to powieść z wyraźnym wątkiem autobiograficznym, przeżycia Żeromskiego z czasów, gdy uczęszczał do carskiego gimnazjum stały się materiałem do napisania powieści o rusyfikacji polskiej młodzieży. Oczywiście, nie należy utożsamiać autora z głównym bohaterem, ale należy przypuszczać, że niektóre doświadczenia, przedstawione w utworze, są autentyczne. "Syzyfowe prace" - tytuł ten można interpretować jako ocenę bezskuteczności zabiegów rusyfikacyjnych, ponieważ powieść przedstawia proces budzenia się świadomości narodowej młodego ucznia gimnazjum, który nie ulega presji szkoły. Podobnie jak w życiu Żeromskiego, tak i w rozwoju uczuć patriotycznych Radka, ogromną rolę odegrała literatura polskiego romantyzmu.
"Ludzie bezdomni" (1899)
"Ludzie bezdomni" jest to powieść wielowarstwowa, tak że nie sposób jej ująć w krótkim opracowaniu. O problemie bezdomności w wymiarze społecznym i symbolicznym napisano już wiele, warto jednak zwrócić uwagę na rodzaj bohaterstwa ukazywany w powieści. Zarówno doktor Judym jak i jego brat, Wiktor, są samotnymi herosami podejmującymi walkę z niesprawiedliwym światem. To "niepokorni", przypominający swoją postawą samego pisarza, który również szukał dróg przełamania marazmu i stworzenia nowego ładu na bazie poświęcenia.
"Przedwiośnie" (1924)
"Przedwiośnie" jest zbudowane na zasadzie dialogu, w którym autor próbuje ująć racje dwóch stronnictw - ewolucyjnego i rewolucyjnego. Po okresie fascynacji ideałami rewolucji Żeromski dostrzega coraz więcej wad takiego rozwiązania, aż w końcu staje się zagorzałym przeciwnikiem ustanawiania nowego porządku społecznego za pomocą walki zbrojnej. Powieść "Przedwiośnie" jest próbą obiektywnego ujęcia obu stanowisk. Pisarz nie dopowiada losów głównego bohatera. Stawia znak zapytania. Ostatnia scena - Cezary Baryka, idący w pochodzie, który jest zapowiedzią rewolucji, niczego nie przesądza. Sam autor wielokrotnie pytany o komentarz do tego utworu, napisał: "…w <
Biografistyka
Żeromski był zdania, że biografia twórcy jest istotnym elementem zrozumienia jego dzieł, toteż zajmował się także pisaniem monografii. Także dokonując analizy jakiegoś utworu, zamieszczał przy tej okazji fakty z życia autora. Szczególnie interesował się literaturą francuską i jej twórcami. Jest autorem monografii o Molierze (1924) i Balzacu (1934). Efektem tej biograficznej pasji jest tom, zatytułowany "Ludzie żywi" (1929), przedstawiający sylwetki artystów młodopolskich.
MAGICZNE MIEJSCE - Nałęczów
W Nałęczowie Żeromski spędził lata 1890 - 1892 i 1905 - 1908, tam dokonało się wiele ważnych wydarzeń z jego życia osobistego i literackiego. W Nałęczowie, będąc jeszcze guwernerem, poznał swoją przyszłą żonę, Oktawię, w Nałęczowie także zmarł jego syn, Adam. Tam też powstawały wybitne utwory, takie jak : "Róża", "Uciekła mi przepióreczka", "Dzieje grzechu", "Popioły", a także "Ludzie bezdomni", gdzie autor uwiecznił Nałęczów, czyniąc go pierwowzorem, opisanego w powieści uzdrowiska w Nawłoci.
Dziś w Nałęczowie można zobaczyć pierwsze muzeum poświęcone życiu i twórczości Stefana Żeromskiego. Ślady bytności wielkiego pisarza są tam widoczne i upamiętnione w wielu miejscach.
