Kim jest Sarmata?

Rozważania dotyczące kim był Sarmata, a tym jak postrzegali i mówili o nim inni należy rozpocząć od zdefiniowania pojęcia Sarmata i sarmatyzm.

Sarmatyzm jest to ruch społeczno- obyczajowy, a także postawa wywodząca polską szlachtę od rycerza bądź też od koczowniczego ludu zamieszkującego ziemie Polskie. Na samym początku pojęcie sarmatyzmu ma zabarwienie pozytywne. Zaliczyć do tych cech możemy rycerskość, szlachetność, odwagę- cechy te odziedziczyć mieli Sarmaci po swoich walecznych i odważnych przodkach. Niestety pojęcie to zmieniło swoje zabarwienie negatywne. Sarmatyzm utożsamiano i traktowano jako synonim następujących cech: warcholstwo, pijaństwo, pieniactwo, prywata, pycha, życie ponad stan i okrutne wykorzystywanie chłopów.

Natomiast Sarmata jest to najczęściej szlachcic Polak, żyjący na przełomie XVII i XVIII wieku. Przekonany był , że on jak i reszta jego społeczności od starożytnego rodu Sarmatów. Cechowało go poczucie narodowej potęgi, świadomość tradycji . Był także Szlachcic - Sarmata zagorzałym patriotą. Dawał temu wyraz poprzez negatywny stosunek do cudzoziemszczyzny, niezwykłe przywiązanie i związanie do swoich rodzinnych tradycji , szanował i pamiętał o dawnych obyczajach. Niestety ich duma i pycha doprowadziła , że zaczęli żyć ponad stan , traktować wszelkie reformy jako zbyteczne, i okrutnie wykorzystywać chłopów uważając siebie za najlepszych i najgodniejszych ludzi w państwie. Dlatego też Sarmatów zaczęto traktować jako nie dobrych i nietolerancyjnych ludzi, którzy ponad to uwielbiali się pojedynkować i urządzać uczty i biesiady. Następna negatywna cechą Sarmatów było ich pijaństwo i niechęć c do nauki i poznania wszystkiego co nowe.

Do pisarzy tworzących w okresie baroku zaliczamy przede wszystkim Jana Chryzostoma Paska, Wacława Potockiego , Juliana Ursyna Niemcewicza, Ignacego Krasickiego.

W swoich utworach zawarli krytykę szlacheckiego życia, a zwłaszcza jej negatywnych przejawów.

Bardzo ważnym argumentem jaki przytaczali było nie realizowanie przez szlachtę prawdziwej ideologii sarmatyzmu, która miał zabarwienie pozytywne. Krytyce poddano zatem nie sama ideologię a odstępstw i nieprzestrzeganie jej zasad.

Jan Chryzostom Pasek jest przedstawicielem średniej szlachty, żył w latach 1636 - 1701. Był on żołnierzem i gospodarzem. Służył pod komendą Stefana Czarneckiego. Walczył ze Szwedami , na Węgrzech był także w Danii. Po zakończeniu służby wojennej osiada w pod krakowskiej wsi.

Był autorem słynnych Pamiętników, w których przedstawia trudy życia w wojskowym obozie. Szlachcic ukazany jest tutaj jako zawadiaka, który dba wyłącznie o własne interesy. Gorący temperament jest przyczyną częstych bójek i pijatyk Co gorsza nie ma za to żadnej kary. Napisał on słynne pamiętniki . Składają się one z dwóch części.. W pierwszej z nich ukazany jest jako typowy żołnierz. W drugiej części w swoich "Pamiętników staje się typowym ziemianinem. Cechy typowego ziemianina autor przedstawia na własnym przykładzie. Mamy tu opis zwyczajów, przesądów jakie panują wśród szlachty. Ponad to przedstawia Pasek zamiłowanie do zabaw, uroczystych przemówień a także do biesiad i przepychu. Przedstawia w opozycji do tych zamiłowań brak ochoty i zamiłowania do wiedzy i jej zdobywania.

Drugim obok Paska poetą jest Wacław Potocki.

Wacław Potocki był typowym szlachcicem i wiódł żywot ziemianina. Mieszkał na wsi o nazwie Łużyna która położona była na Podkarpaciu. Z wyznania był Arianinem i należał do nurtu Braci Polskich. Gdy zaczęły się w Polce szykanowania innych religii za sprawą wydanego edyktu przeciw Arianom Potocki wrócił do katolicyzmu.

W głębi duszy jednak pozostał Arianinem.

Do jego najwybitniejszych utworów należą "Pospolite ruszenie", "Zbytki polskie", "Transakcja wojny chocimskiej".

Oto krótka analiza najwybitniejszych jego dzieł:

"Pospolite ruszenie"

Wiersz ten jest obrazem polskiego pospolitego ruszenia. Podany mamy tu krytyce stosunek szlachty do obowiązku wobec ojczyzny, czyli służenia w armii i obrona kraju. Ukazuje tu Potocki panującą sytuacje w obozie wojennym. Panuje powszechne rozleniwienie nikt nie chce walczyć . W obozie nie ma dyscypliny ani chęci do walki. Pobyt w obozie dla żołnierzy to odpoczynek. Ponad to nie przestrzegają oni hierarchii i nie wypełniają swoich obowiązków.

"Zbytki polskie"

Tutaj Wacław Potocki opowiada o szlachcie, wytyka jej zainteresowanie się wyłącznie własnym majątkiem i ciągłym jego pomnażaniem. Szlachta jest pełna egoizmu, prywaty, nie chcą oni bronić swojej ojczyzny.

Zakończenie utworu ma charakter przestrogi że pogoń za bogactwem nie prowadzi do niczego dobrego. Ponad to osłabia to bardzo nasze państwo.

"Nierządem Polska stoi"

Wiersz ten jest opinia o sprawach własnego kraju, a zwłaszcza nie przestrzegania w nim obowiązujących zasad i praw. Mamy tu ukazane obawy które zagrażają państwu ma tu na myśli konflikty wewnętrzne, rozprężenie i panująca powszechnie anarchię. Krytykuje fakt nieustannego zmieniania prawa i przepisów, a szlachtę obwinia za ich najgorsze cechy takie jak warcholstwo, pieniactwo i prywatę.

"Wojna Chocimska"

Utwór ten stanowi typowy podręcznik nauki patriotyzmu dla współczesnej szlachty.

Treścią utworu jest uwzględnienie szczególnej roli bitwy pod Chocimiem z roku 1621.

Autor powraca tu świadomie i celowo do konkretnej wydarzeń z tej bitwy ukazując nam przygotowania do niej jak i sam jej przebieg. Potocki powraca do konkretnych wydarzeń.

Utwór ten stanowi ciekawą i upoetyzowaną kronikę wojenną. Wacław Potocki napisał ją w oparciu o pamiętniki Jakuba Sobieskiego , który był ojcem naszego późniejszego króla Jana III Sobieskiego. Korzystał także z innych źródeł i dokumentów historycznych zarówno pisanych jak i ustnych.

Została napisana na podstawie jednego z pamiętników jednego z dowódców. Gatunkowo "Wojna Chocimska" jest pierwszym polskim eposem i do w dodatku rycerskim.

Najbardziej charakterystyczna rzecz dla tego gatunku to inwokacja. Inwokacja rozpoczyna epos. Wacław Potocki zwraca się w niej do Boga. Prosi Go o błogosławieństwo i pomoc w pisaniu tego utworu. . Inwokacja ta jest skonstruowana na przepięknych i doskonałych porównaniach homeryckich. .

Podsumowanie:

O twórczości Wacława Potockiego zwykło się także mówić że stanowi ona sumienie narodowe. Potocki realizuje w swoich utworach ważne problemy społeczne i moralizatorskie. Wyżej scharakteryzowane wiersze , podejmują ą kwestie bezpośrednio dotyczące społeczeństwa.

Bardzo ważna w kreowaniu obrazu Sarmaty jest twórczość Oświeceniowa Ignacego Krasickiego.

Krasicki w swoich satyrach porusza odwieczny problem a zarazem przypadłość Polaków. Jest nią zamiłowanie do trunków i nadużywania alkoholu. Krasicki jako człowiek mądry i wykształcony polecał idee Horacego. Idea to "aurea mediocritas". Oznacza to złoty środek. Według Krasickiego wszystkie dobra na ziemi są dla ludzi. Należy jednak z nich korzystać z umiarem. Nawet alkohol w małych ilościach nie jest czymś złym. Ważne jest by pamiętać o umiarze. Rozważania na ten temat zwarł Krasicki w satyrze pt. "Pijaństwo".

Satyra "Pijaństwo" ma formę dialogu. Niezwykle dynamiczny dialog prowadzi dwóch szlachciców. Jeden z nich nie pije a umiar dla niego to rzecz święta. Drugi z nich jest pijakiem. Przegadują się który z nich ma rację. Omawiają skutki picia alkoholu. Przebieg rozmowy ilustruje cytat:

Pierwszy z nich mówi : "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo! Cóż w nim? Tylko niezdrowie, zwady, grubijaństwo. Oto profit: nudności i guzy, i plastry."

Odpowiedź drogiego szlachcica: "podłej to zabawa hałastry, brzydzi się nią człek prawy, jako rzeczą sprośną. Z niego zwady, obmowy nieprzystojne rosną".

Abstynent uważa że człowiek który jest pijany nie panuje nad sobą. Nie umie logicznie myśleć. Alkoholizm prowadzi do wielu chorób, nawet do śmierci. Pijaka uważa kogoś gorszego za zwierzęcia: "gorszy jest od zwierzęcia, gdyż nawet zwierzęta, choć nierozumne, napoju nigdy nie biorą nad potrzebę".

Rozmowa ta nie wiele wnosi. Nie udaje się bowiem nawrócić pijaka na właściwą drogę. Żegna się on ze swoim współrozmówcą mówią: "Bądź zdrów! (...) Napije się wódki".

Satyra ta oparta jest na kontraście. Krasicki kreśli tu sylwetki dwóch postaci. Pozytywnej i negatywnej. Postać pozytywna to mądry i oświecony szlachcic. Kieruje się on w swoim życiu wartościami takimi jak cnota, rozum i umiarkowanie: "Rozum, który człowieka od bydlęcia różni, Śmią za lada przyczyną przytępić lub tracić".

Drugą osobą jest typowy XVIII wieczny szlachcic. Pijak zawadiaka. Miłośnik biesiadowania.

W piękny i czytelny sposób w wypowiedź pozytywnej postaci wkłada wykład moralizatorsko- wychowawczy. Oprócz potępienia tej przywary jaką było pijaństwo Krasicki w utworze tym krytykuje pojmowanie gościnności. Przez która większość szlachty rozumie wspólne picie. Ponad to wspólne picie rodzi dyskusje o sprawach państwa i swoich. Niestety są to tylko puste słowa, z których na następny dzień nic nie wynika.

Następna satyra Krasickiego porusza inny ważny problem. Jest to wada Polaków, zamiast kultywować swoje piękne rodzinne tradycje przejmuje wszystkie zwyczaje z zachodnich dworów. Utwór w którym poeta krytykuje te bezmyślne przejmowanie wzorów to "Żona modna". Utwór podobnie do innych satyr ma formę dialogu. W zasadzie jest to skarga jednego szlachcica. Opowiada on swojemu znajomemu że ślub z damą która miała ogromny posag nie przyniósł mu oczekiwanych korzyści wręcz przeciwnie ma same kłopoty. Tytułowa żona jest karykaturalna postacią. Jest ona wpatrzona w przychodzącą modę z zachodu. Sprowadza i kupuje mnóstwo francuskich ubrań i dodatków. Ponad to uważa że jest zbyt doskonała i piękna osobę by siedzieć w swoim dworku jej miejsce jest w stolicy. Cały majątek jaki posiadają topniej żali się szlachcic. Na domiar złego znajomi tytułowej żony podpalają stodołę szlachcica bo według ich zdania szpeci wizerunkowi wyremontowanego niedawno na styl francuski dworku.

Celem tej satyry jest potępienie bezmyślnie przejmowanych wzorów. Zapatrzenie w nie prowadzi do zapomnienia o własnej pięknej tradycji. Rozrzutność prowadzi jedynie do zguby i nieszczęścia. Nie da to nam żadnych korzyści duchowych ani kulturowych jak się pozornie może wydawać.

Stworzone przez Krasickiego satyry były bardzo popularne w Oświeceniu. Stały się gatunkiem który pełnił wiele ważnych funkcji dydaktycznych i moralizatorskich. Nawiązywał do klasycznych pierwowzorów.

Poprzez zabawę i dobry humor płynęła nauka. Krytyka wad i złego postępowania w takiej formie była bardziej przystępna i łatwiej docierała do odbiorców. Swoje krytyczne i cenne uwagi kierował głównie przeciwko i do szlachty. Potępiał jej zacofanie i ciemnotę. Nie tolerował życia ponad stan. Starał się wyeliminować pijaństwo i zamiłowanie do hazardu.

Satyry Ignacego Krasickiego ukazują obraz naszej XVIII wiecznej Polski. Oprócz wymieniania wad wskazuje drogę na która winni współcześni mu rodacy wrócić. Droga ta to droga rozumu, cnota, umiarkowania, patriotyzmu. Należy przyjąć świadomą postawę obywatelską. Najwspanialszą cechą satyr Krasickiego jest ich charakter. Mają one wymiar ponad czasowy i uniwersalny.

Z przykrością jednak stwierdzam że tak naprawdę wiele z piętnowanych przez Krasickiego wad naszego społeczeństwa nie udało się wyplenić. Pozostały do dnia dzisiejszego. Należą do nich pycha, głupota i najgorsza z cech pijaństwo.

Cytaty pochodzące z utworów poruszających problematykę sarmacką.

Ignacy Krasicki "Żona modna" i Julian Ursyn Niemcewicz " Powrót posła"

"Gardząc własnym językiem i rodem, i krajem,

Chowają dzieci polskie francuskim zwyczajem

I taką na nie baczność od kolebki łożą,

Że mamki i piastunki z zagranicy zwożą.

[...] I cóż stąd wynika?

Młodzieniec zapomniawszy własnego języka

Obcym nawet źle mówi i gdy wiek ubieży,

Uczyć się musi, co do Polaka należy"3.

Bardzo trafne są także słowa Jakuba Łącznowolskiego:

"I Bóg, i wzięty z nieba ludzki rozum błądzi,

Sama moda najlepiej światem polskim rządzi.

O, nowa filozofko! O, świata mądryni!

O, jakie głupstwo tego, co cię mądrą czyni!5"

Na zakończenie słowa Krasickiego, stanowią one całą prawdę jaka jest o Sarmacie i o współczesnym człowieku:

"Chciał i Krasicki poprawić Sarmaty;

Lepsiż są dzisiaj, niż byli przed laty?"

Jak wygląda typowy Sarmata?

Próba definicji tego pojęcia. nie jest zadanie prostym ani łatwym , bowiem sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Pod terminem tym kryje się zarówno obyczajowość i kultura jaka panowała w Polsce od końca XVI wieku do ostatniego rozbioru Rzeczpospolitej. Pojęcie to jest także wyrazem ideologii wyznawanej przez szlachtę.

SARMATYZM jest to ruch społeczno- obyczajowy, a także postawa wywodząca polską szlachtę od rycerza bądź też od koczowniczego ludu zamieszkującego ziemie Polskie. Bowiem szlachta polska żyjąca na przełomie XVII i XVIII wieku była przekonana , że pochodzi ona od starożytnego rodu Sarmatów.

Na samym początku pojęcie sarmatyzmu ma zabarwienie pozytywne. Zaliczyć do tych cech możemy rycerskość, szlachetność, odwagę- cechy te odziedziczyć mieli Sarmaci po swoich walecznych i odważnych przodkach.

Sarmata był człowiekiem ogromnie tolerancyjnym stał na straży i w obronie wiary w Europie. W tamtych czasach Polska była określana mianem "przedmurza chrześcijaństwa". Cechowało ją także mam tu na myśli szlachtę poczucie narodowej potęgi, świadomość tradycji . Nieodłączną cechą mentalności barokowej była duma. Niestety zbiegiem czasu pojęcie sarmatyzmu zaczęło nabierać zabarwienia negatywnego. Całość zachowanie , obyczaje i kultura szlachty zaczęła się kojarzyć z zacofaniem, nietolerancją, zabobonnością, dewocja. Czyli jak już wspomniałam z biegiem czasu sarmatyzm zatracił swoje pierwotne znaczenie. Ponad to jemu właśnie zaczęto przypisywać powód przyczyny upadku państwa. Przyczyną takiej opinii było na przykład nie realizowanie przez Sarmatów obowiązków wobec ojczyzny. Cenili oni przede wszystkim własne interesy, dbanie o zachowanie jak najwięcej przywilejów. Na miejscu starych cnót wyrosły negatywne nowe. Zaliczyć możemy do nich warcholstwo, pijaństwo, pieniactwo. Do najgorszych zaliczyć można było ponad to prywatę, pychę, życie ponad stan i okrutnego wykorzystywania chłopów. Ta negatywna zmiana sarmatyzmu przyczyniła się w znacznym stopniu do upadku I Rzeczpospolitej.

Dwóch najwybitniejszych twórców piszących o Sarmatach i sarmatyzmie to Wacława Potocki i Jan Chryzostom Pasek.

Wacław Potocki napisał utwór pt. "Pospolite ruszenie". W utworze tym przedstawia obóz wojskowy. Szlachta nocująca w tym obozie jest zacofana i niezdyscyplinowana. Nie chce wstać by walczyć, w obronie swojej ojczyzny. Drugi utwór tego samego poety to "Zbytki polskie". Potępiona zostaje w niej szlachta. Jej sposób życia ponad stan. Taka sytuacja może prowadzić jedynie do klęski nie przyniesie z tego tytułu ojczyźnie żadnych korzyści. Trzeci ostatni utwór który należy tutaj wspomnieć to "Transakcja Wojny Chocimskiej".

Utwór ten ma gatunek diariusza. Opisana jest w nim negatywna ocena panujących stosunków zwłaszcza feudalnych jakie panują między szlachtą a chłopem. Nadrzędnym motywem jest chronologiczny zapis bitwy z Turcją. Potocki zauważa niechybny upadek ku jakiemu idzie Polskie.

Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska ukazują również życie szlachty zwłaszcza podczas zgromadzenia w obozie wojennym. Pasek krytykuje wojsko. Mówi o nim w sposób krytyczny. Wytyka ich wady do których zalicza bezkarność, częste bijatyki, i pijatyki. Pamiętniki dzielą się na dwie części w drugiej mamy obraz Paska jako typowego szlachcica ziemianina. Tu także Pasek patrzy okiem bardzo krytycznym przestawia zwyczaje i obyczaje jakie panują w szlacheckim dworku. Opisuje zatem częste zabawy , zamiłowanie do przemówień. Pasek zauważa że nie ma natomiast w śród szlachty zamiłowania do zdobywania wiedzy.

Z przykrością muszę stwierdzić, że cechy Sarmatów zwłaszcza te negatywne bardzo widoczne są wśród współczesnego społeczeństwa. Do tych wad zaliczamy przepych, zamiłowanie się w bogactwie, uwielbianie zabaw i nie stronienie od alkoholu. Szkoda że te cechy stają się naszą niechlubną tradycją.