Jeszcze niedawno barok był traktowany jako zjawisko negatywne, które pozostaje na granicy. Z tą oceną całkowicie zgadzał się włoski filozof i estetyk Benedetto Croce, który w 1929 r. tak pisał: "To, co jest naprawdę sztuką, nigdy nie jest barokowe, to zaś, co jest barokiem, nie jest sztuką. Barok to zły znak". Na szczęście współcześnie umiemy docenić wartość, oryginalność i efektowność tego stylu, który miał odwagę zerwać z założeniami preferowanego przez historyków sztuki renesansu. Dzieje samego pojęcia "barok" były zbliżone do losów takich terminów w sztuce, jak: gotyk i manieryzm, i tak jak one miało negatywne konotacje estetyczne.

Samo słowo "barok" znano już w wieku szesnastym; prawdopodobna etymologia tego pojęcia wywodzi się z portugalskiego wyrazu barocco, czyli perły o nieregularnym kształcie. W początkowym okresie było niejako równoważne z rzeczą niezwykła i dziwną oraz miało negatywne zabarwienie. Przymiotnikiem "barokowy" - ujemnym w swej wymowie - w czasach oświecenia określano niektóre z przejawów sztuki wieków siedemnastego i osiemnastego. Jeszcze nawet w XIX wieku historycy sztuki - mocno tkwiący w ideałach klasycznego piękna - twierdzili, że barok to ledwie końcowa faza odrodzenia, wręcz "zdziwaczały renesans".

I dopiero pod tego wieku epoka baroku zaczęła być doceniana, by powoli z niepełnowartościowego potomka okresu odrodzenia stać się stylem pełnoprawnym i odrębnym, który rządził się swoimi kryteriami piękna.

Sztuka okresu baroku jest datowana na lata 1590-1770. Miała bardzo różnorodne oblicze. Najbardziej typowy i pełny styl barokowy występował przede wszystkim w krajach ultrakatolickich, takich jak: Włochy, południowe

Niemcy, Austria, Hiszpania, Czechy i Włochy. Nurt zwany klasycyzmem barokowym wyodrębnił się we Francji, Anglii oraz Holandii.

Początki baroku sięgają roku 1590 i związane są ze stolicą świata katolickiego - Rzymem. Wczesna faza pozostawała pod silnym wpływem kontrreformacji. W połowie wieku szesnastego na soborze trydenckim podjęta została walka z upadkiem obyczajów i zeświecczeniem życia, a przede wszystkim z protestantyzmem. Próba ponownego przyciągnięcia wiernych do Kościoła katolickiego zaowocowała narodzinami sztuki baroku, która wyróżniała się szczególnym oddziaływaniem na odbiorcę. W porównaniu do sztuki renesansu, która ceniła doskonałość i piękno obiektywne, barok chętnie odwoływał się do artystycznej perswazji. Podporządkowana zasadzie złudzenia i przekonania sztuka baroku miała poruszać uczucia, czarować zmysły, wpływać na dusze człowieka. Miała ona za zadanie zwrócić uwagę wiernych na katolicyzm, na nowo rozpalać ich żarliwość, a także oszałamiać potęgą wizji wypełnionych mistycyzmem. To dlatego wnętrza pełne były bogatej scenerii, muzyka brzmiała wzniośle, zaś woń palonych kadzideł potęgowała wrażenia zapachowe. Dzięki używaniu różnorodnych materiałów i barw, stwarzano złudzenie niebiańskiej rzeczywistości, w której tryumf Boga i świętych stanowił niezwykłe widowisko. pełne bogactwa i przepychu kościoły barokowe stanowiły kontrast z prostota i surowością protestanckich zborów. W siedemnastym i osiemnastym wieku miał miejsce wzrost absolutnej władzy świeckiej, gloryfikowano więc monarchę i jego dwór. Barok w sposób doskonały realizował cele propagandowe oraz ceremonialną prezentacyjność. Dynamika, napięcie i ruch stały się przeciwieństwem umiaru, płaszczyznowości i statyczności doby renesansu. W barokowej kompozycji nie korzystano z obowiązującej wcześniej zasady równowagi elementów, ale całość dzieła była podporządkowana jednej i dominującej części albo kilku mocnym akcentom oraz stosowano silne efekty światłocienia i wybujałe, masywne formy.

Architektura

Architektura okresu baroku, która czerpała wzory ze starożytnego antyku, była bogatsza i bardziej skomplikowana od renesansowej. Ożywiano i urozmaicano bryły budynków. Łączono w pary kolumny, a następnie skręcano spiralnie, zwielokrotniano poprzez nakładanie na siebie pilastry, zaś fronty fantazyjnie kształtowano. Mocno wystające załamywane i wyginane gzymsy stanowiły element charakterystyczny budowli barokowych. Masywne ściany były zdobione rzeźbami. Najważniejsze i najbardziej efektowne w zewnętrznym wystroju zewnętrznych kościołów były fasady. Kościoły te jednak były najczęściej dwukondygnacyjne i zwieńczone frontonem oraz nie miały wież albo też dwie wieże zostały rozsunięte na boki. Integracja przestrzeni wnętrz stanowiła charakterystyczną cechę sakralnych budowli epoki baroku. To dlatego szczególnie w podłużnych kościołach stosowano z jednej strony bardzo szeroką nawę główną, z drugiej redukowano nawy boczne oraz korzystano z planu centralnego. Najczęściej wybierano elipsę nie koło (jak to było w renesansie), co umożliwiało na dynamiczne kształtowanie wnętrza oraz pozwalało na bardziej funkcjonalne łączenie planu centralnego z podłużnym. Stały element kościołów stanowiły też kopuły. We wnętrzu budowli trzy sztuki - architektura, rzeźba i malarstwo- były częstokroć pełną ruchu jednością. Za pomocą iluzji udawało się niewiarygodnym wizjom nadawać prawdopodobieństwo. Widz był wprowadzany w błąd poprzez atak zaskakującymi rozwiązaniami takimi jak: domalowywanie nieistniejących elementów architektonicznych - okna, gzymsy, kolumny. Pod sklepieniami umieszczane były fruwające w powietrzu postacie. Dzięki zastosowaniu iluzjonistycznej perspektywy zbieżnej wnętrza podwyższały się o kilkanaście metrów, sklepienia otwierały się i ukazywały bezkres przestrzeni nieba. Następowało zjawisko teatralizacji sztuki - liczył się efekt, a nie obiektywna prawda. To dlatego, aby stworzyć złudne wrażenie bogactwa wystarczało zastosować pozłacane drewno, a barwiony stiuk świetnie udawał szlachetność marmuru.

Rzeźba

W epoce baroku w rzeźbie twórcy rezygnowali z harmonii, typowej dla renesansu. Dążono do uchwycenia ulotności chwili, do odtworzenia dynamizmu postaci w ruchu, a także do wywołania mocnych wrażeń u odbiorcy. W związku z tym często tworzone były sceny dramatyczne, które czasem przedstawiały objawienia i wizje religijne, albo też głosiły chwałę bohaterów czy pokazywały ich śmierć. Z tematyką tą współgrały niespokojne w wyrazie formy. Patos postaci podkreślały teatralne gesty i gwałtowność ruchu; ciała skręcone i wygięte zakryte były przez luźne szaty z obfitymi fałdami, powiewającymi na wietrze. rzeźbiarze dzięki tym zabiegom pragnęli jak najwierniej oddać uczucia i wewnętrzne napięcie oraz całe skomplikowanie duszy ludzkiej.

Malarstwo

Na kształt malarstwa okresu baroku z przełomu wieków XVI i XVII znaczny wpływ miało środowisko artystyczne. Wyróżnia się w nim dwa podstawowe nurty, tj. reprezentowany przez Caravaggia nurt naturalistyczny (tzw. caravaggionizm), reprezentowany przez rodzinę Carraciccich z Bolonii oraz G. Reniego i Domenichino nurt klasycystyczny oraz klasyczną szkołę wenecką. W krajach katolickich tendencje te przeplatały się z mistyczno-symbolicznymi oraz z nurtem sztuki dworskiej. Widoczne było to było szczególnie w malarstwie barokowym, gdzie w malarstwie religijnym przeważały tematy mistyczne, symboliczne i martyrologiczne, w malarstwie świeckim - portret oraz sceny alegoryczne, mitologiczne i historyczne. Na obrazach zaczyna pojawiać się pejzaż, martwa natura a także tematyka rodzajowa szczególnie we Flandrii, Holandii i Hiszpanii. Kompozycja barokowa korzystała z jednej strony z układów diagonalnych, z drugiej z silnych efektów światłocienia, zaś w malarstwie ściennym autorstwa Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo stosowany był iluzjonizm.

Bernini Giovanni Lorenzo (1598-1680)

Bernini Giovnni Lorenzo (1598-1680), czołowy przedstawiciel włoskiego baroku, potrafił łączyć w sposób doskonały cechy rzeźbiarza, architekta i malarza. Jego dzieła oddają świetnie patos, okazałość i dynamikę, a złożoność symboliki i alegorii (alegoryzmu) baroku. Aby uzyskać pełen wyraz plastyczny dzieła, jednoczył różnorakie środki formalne. Klasycyzująca architektura Berniniego charakteryzująca się doskonałą proporcją, opanowaniem w sposób mistrzowski perspektywy oraz swobodą w korzystaniu z form klasycystycznych; wywarła znaczący wpływ na sztukę doby baroku.

Rembrandt (1606-1669), właśc. Rembrandt Harmensz van Rijn (1606-1669), holenderski malarz i grafik, był jednym z największych twórców w dziejach sztuki, posiadającym cechy geniuszu zgodnego z trendami, jakie charakteryzowały sztukę holenderską XVII wieku. Twórczość jego została doceniona dopiero w połowie wieku dwudziestego, przede wszystkim dzięki wystawom. Życie tego artysty można podzielić na cztery zasadnicze okresy:

1) do roku 1631 - okres młodości spędzonej w Lejdzie,

2) szczęśliwy czas w Amsterdamie - małżeństwo z Saskią van Uylenburgh (1632-1643),

3) do roku 1656 - okres dojrzałej twórczości

4) od roku 1657 do śmierci (1669) - okres późnej, ale niezwykle fascynującej twórczości.

Rembrandt zdobywał wykształcenie początkowo w Lejdzie u J. van Swanenburga, a później w Amsterdamie (1620-1623) u P. Lastmana. W pierwszym okresie malował przede wszystkim portrety i tematykę biblijną. Dzieła te są najlepszym dowodem na to, że Rembrandt w doskonały sposób przyswoił sobie technikę światłocienia, której mistrzem był Caravaggio. Popularność wśród współczesnych odbiorców zyskał malarz przede wszystkim dzięki obrazowi "Lekcja anatomii doktora Tulpa" (1632) - zbiorowemu portretowi z dużym ładunkiem ekspresji. Mieszkając już w Amsterdamie malował wiele, pełnych realizmu indywidualnych portretów oraz obrazów o tematyce starotestamentowej. Następnym, równie ważnym nurtem malarstwa Rembrandta były heroizowane pejzaże. Czas największych sukcesów Rembrandta zamyka słynny obraz z roku 1642 "Wymarsz strzelców, znanym też jako Straż nocna", w którym to artysta do perfekcji doprowadził barokowe poszukiwanie efektu teatralnego połączone z wykorzystaniem pełnej palety barw. Późny etap jego malarstwa jest równoznaczny z tryumfem artystycznym. To wtedy właśnie powstają jego najpiękniejsze obrazy, charakteryzujące się ciężkim i szerokim pociągnięciem pędzla lub szpachli, ograniczeniem, kolorystyki wyłącznie do intensywnej czerwieni i żółci na brunatnym tle, brakiem zbędnej dekoracji ale z monumentalizmem postaci.

Należy pamiętać, iż Rembrandt był również znakomitym rysownikiem i grafikiem, który pozostawił po sobie aż 280 akwafort - najbardziej znane i najpiękniejsze to "Trzy drzewa" (1643), "Chrystus uzdrawiający chorych" (1645), "Ecce Homo" (1655) oraz ponad 1400 rysunków.

Najwybitniejsze dzieła Rembrandta to poza wymienionymi już "Lekcją anatomii doktora Tulpa" i Wymarszem strzelców": "Flora" (1634), "Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem" (1638), "Wieczerza w Emaus" (1648), "Jeździec polski, tzw. Lisowczyk" (1655), "Portret Tytusa" (1656), "Autoportret" (1658), "Saul i Dawid" (1658), "Przysięga Claudiusa Civilisa" (1661), "Portret członków cechu sukienników" (1662), "Żydowska narzeczona "(1664), "Powrót syna marnotrawnego" (1669).

Olbrzymia spuścizna Rembrandta obejmuje w przybliżeniu 630 obrazów, które można obejrzeć w muzeach na całym świecie, w tym: w Amsterdamie, Hadze, Londynie, Berlinie, Kolonii, Monachium, Dreznie, Wiedniu, oraz Petersburgu, Nowym Jorku, Bostonie, a także w Polsce w Krakowie.

Peter Paul Rubens (1577-1640) - ten wybitny malarz pochodzący z Flandrii, był czołowym twórcą tej epoki, w którego dziełach widoczne były jej charakterystyczne cechy, jak: żywiołowość, dynamika, wybujałość, niepokój czy zmysłowość. Jego indywidualizm odcisnął piętno na malarstwie flamandzkim przez kilkadziesiąt lat. Gruntownie wykształcenie uzyskał u A. van Noorta, T. Verhaechta i O. van Veena. W roku 1598 zdobył tytuł mistrzowski, by następnie wyjechać do Włoch i w roku 1600 rozpocząć służbę na dworze książąt Gonzagów w Mantui. Miał okazję poznać główne centra artystyczne Italii (poza Mantuą - Wenecję, Florencję, Rzym i Genuę).

Gdy w 1608 roku wrócił do kraju ojczystego, w Antwerpii objął funkcję nadwornego malarza arcyksięcia Alberta i infantki Izabeli. Stopniowo zyskiwał rozgłos i sławę także zagranicą. W czasie podróży dyplomatycznych na dwory Holandii, Anglii i Hiszpanii, jego klientami zostali tacy władcy ówczesnej Europy jak: Maria Medycejska, Ludwik XIII czy Karol I. W Anglii uhonorowano go tytułem szlachcica. Równocześnie tworzył wielkie malowidła dla kościołów Antwerpii, Alost, Malines oraz Madrytu.

Malarstwo religijne tworzył Rubens, interpretując spontanicznie, związane z chrześcijaństwem, tematy cierpienia, ekstazy, cudów czy chwały. W dziełach o tematyce mitologicznej dawał niejednokrotnie wyraz kultowi zdrowego i silnego człowieka, stąd jego pełne obfitych kształtów (zwanych przez następne pokolenia rubensowskimi) akty to synonim malarstwa doby baroku.

Rubens był autorem licznych portretów kobiecych, męskich wizerunków reprezentacyjnych, a także scenek z polowań czy nastrojowych pejzaży z bogata kolorystyką. Przygotowywał również kartony do tkanin, wiele rysunków do rytowania oraz dekoracje miejskie i szkice architektoniczne.

W jego pracach widoczna jest ewolucja stosowanych środków malarskich od ostrego skontrastowania ciepłych i zimnych barw po bardziej umiarkowaną kolorystykę, w której przeważały biel, żółć kadmowa, cynober czy czerwień lakowa. Gra świateł, która skupiała się na grubościach warstw malarskich, tonowana była przez przejrzystość zastosowanych farb. Stanowiło to o nowatorskim podejściu malarza do warsztatu i decydowało o jego pozycji najwybitniejszego kolorysty w dziejach sztuki. Malarstwo P. P. Rubensa wpłynęło w znaczący sposób na siedemnastowieczne malarstwo angielskie i francuskie oraz na dzieła romantyków. Do jego najzdolniejszych uczniów i współpracowników zaliczali się: J. Jordaens, A. van Dyck, J. Breughel, F. Snyders.