Wypracowania

Włoskie i niemieckie drogi do faszyzmu.

W latach 20-tych i 30-tych XX wieku na europejskiej arenie politycznej pojawił się ruch nowego typu, który wraz ze swą ideologią nacjonalizmu i agresji, przez jakiś czas zdawał się być jedynym sposobem załatwienia wielu problemów na Starym Kontynencie. Tym ruchem był faszyzm. Skutki pierwszej wojny światowej, a także wielkiego kryzysu gospodarczego, który doprowadził do załamania światowego systemu gospodarczego, pobudziły do aktywizacji ruchy polityczne nowego typu. Jednym z tego typu ruchów okazał się komunizm, który w wyniku zakończonej powodzeniem Rewolucji Październikowej na terenie Rosji (w 1917 r.) dążył do obalenia rządów demokratycznych w europejskich krajach i wprowadzenia w ich miejsce ,,dyktatury proletariatu", czyli rządów klasy robotniczej. Kolejnym z takich skrajnych ruchów był właśnie faszyzm.

Ideologia faszyzmu była wyraźnie antykomunistyczna, ale jednocześnie wymierzona przeciw demokracji. Posiadacze majątków i konserwatyści często wspierali nową ideologię, uważając ją za skuteczną barierę chroniącą przed wpływami komunizmu, jednak faszyzm wykraczał poza ramy typowego ruchu prawicowego. Faszyści zmierzali do ustanowienia na obszarze swoich państw władzy opierającej się na rządach jedynej legalnej partii, na której czele stałby jeden wódz posiadający niepodważalną władzę.

Faszyści zdobywali władzę, po czym utrzymywali ją uzyskując masowe poparcie społeczeństwa dzięki uruchomieniu nowoczesnych sposobów propagandy i organizacji. Ludziom wpajano, że najwyższymi cnotami są samopoświęcenie, lojalność i posłuszeństwo, a wojna jest najbardziej wartościowym sprawdzianem charakteru każdej jednostki.

,,Faszyzm" jest pojęciem używanym do określenia zespołu uderzająco zbliżonych do siebie programów, ruchów i idei, które przyjmowały sporo własnych nazw. Termin ten został spopularyzowany przez byłego zwolennika socjalizmu, Włocha Benito Mussoliniego, który na wiosnę roku 1919 wykształcił organizację pod nazwą Fasci di Combattimento, z która w niedługim czasie przerodziła się w ogólnopaństwowe ugrupowanie o nazwie Narodowa Partia Faszystowska.

W drodze po władzę faszyści wykorzystywali ogólne niezadowolenie włoskiej społeczności z rezultatów pierwszej wojny światowej. Państwo włoskie, pomimo trwania przy zwycięskiej stronie, nie uzyskało spodziewanych profitów. To wszystko nie miałoby, aż tak dużego znaczenia, gdyby po wojnie życie codzienne powróciło do normalności. Jednak powojenny okres był czasem pełnym niepewności i napięcia. W zaistniałych okolicznościach faszyści wyróżniający się swoimi czarnymi uniformami, sprawiali wrażenie formacji zdyscyplinowanej, a także rokowali nadzieję na osiągnięcie stabilizacji i przywrócenie społecznego ładu. W rzeczywistości jednak ich działania, opierające się głównie na działaniach bojówek, poważnie osłabiały legalną władzę oraz autorytet państwa. Tę samą taktykę powtórzyły później faszystowskie ugrupowania w innych państwach.

Mussolini pokazał przykład, jak faszyści mogą sięgnąć po stery władzy, organizując w dniu 28 października 1922 roku słynny marsz na Rzym - stanowiący albo bezprecedensową manifestację siły, albo doskonałą mistyfikacją, która wyniosła go na stanowisko szefa rządu. Na początku faszystowski przywódca stanął u sterów rządu koalicyjnego, po czym stopniowo likwidował frakcje opozycyjne i w roku 1925 przyjął godność duce (wodza), zdecydowanego przywódcy stronnictwa, które sprawowało w państwie włoskim władzę autorytarną. W niedługim czasie całe rzesze Europejczyków znalazły się pod silnym wrażeniem sposobu, w jaki udało się Mussoliniemu przywrócić porządek społeczny w państwie oraz przywrócić swoim rodakom poczucie godności i bezpieczeństwa. Jednak w znacznym stopniu wrażenie to wynikało z zaprowadzonego ograniczenia swobody wypowiedzi i wolności słowa.

Podobnie powierzchowna była potęga włoskiego państwa, która znajdywała wyraz przeważnie w spektakularnych demonstracjach publicznych i niezaprzeczalnie silnej osobowości Mussoliniego. W rzeczywistości Italia była państwem niezbyt zamożnym, które niezwykle mocno odczuło skutki międzynarodowego kryzysu gospodarczego. Mimo tego, a w zasadzie w celu odwrócenia uwagi od problemów wewnętrznych, włoski dyktator przystąpił w latach 30-tych do prowadzenia polityki ekspansywnej, podbijając Etiopię (Abisynię), wcielając do włoskiej monarchii Albanię i w końcu opowiadając się po stronie hitlerowskich Niemiec w drugiej wojnie światowej, co w ostatecznym rozrachunku okazało się posunięciem katastrofalnym w skutkach.

Niemiecka Narodowosocjalistyczna Partia Robotników (NSDAP) była formowana na kształt ugrupowania Mussoliniego, choć w pewnym stopniu odróżniała się od swego włoskiego pierwowzoru. Zarządzana przez führera (wodza) w osobie Adolfa Hitlera zainicjowała w latach 30-tych politykę ekspansji, która w ostateczności zaowocowała wybuchem drugiej wojny światowej i w jej rezultacie do kompromitacji faszyzmu.

Jednak w latach 30-tych takie zakończenie było trudne do przewidzenia, albowiem wydawało się niezwykle prawdopodobne, że dwudziesty wiek będzie, zgodnie z proroctwem Mussoliniego, ,,stuleciem faszyzmu". Państwa niemieckie i włoskie kontynuowały zbrojenia i ekspansję. Identyczne wypadki zachodziły w odległym Cesarstwie Japonii i chociaż jego agresja nie posiadała stricte faszystowskiego charakteru, partnerski związek z nazistowskimi Niemcami umiejscawiał ją wewnątrz tego samego, radykalnego obozu. W niejednym europejskim państwie powstały ugrupowania o programie faszystowskim, np. Brytyjski Związek Faszystów z Oswaldem Mosleyem na czele, czy też francuskie Action Francaise. Bardziej lub mniej faszystowskie reżimy objęły władzę w Austrii, Portugalii, Rumunii, Grecji i Polsce, a faszystowska ideologia dotarła również do Argentyny i Brazylii.

Na obszarze wielu innych państw dyktatura, choć niekoniecznie faszystowska, zastąpiła ustrój demokratyczny. Jeden z najważniejszych konfliktów zbrojnych o takim właśnie podłożu rozgorzał na terenie Hiszpanii, gdzie niedawno utworzona republika przejawiała nastroje skłaniające ją w stronę ustroju socjalistycznego. W roku 1936 hiszpańscy generałowie, pod przywództwem Francisco Franco, wywołali bunt, który zyskał poparcie szerokiej koalicji stronnictw prawicowych zwanych Falangą, a także przez Kościół. Do Hiszpanii przybywali idealiści z każdego zakątka na ziemi, żeby tylko walczyć za republikańskie ideały. Jednak siły Franco były materialnie i militarnie wspierane przez faszystowskie reżimy z Niemiec i Włoch. Po trzech długich latach okrutnych i ciężkich walk zwyciężyła opcja antydemokratyczna, ale sam Franco nie przystąpił do obozu państw Osi w drugiej wojnie światowej. Przybierając w większym wymiarze postawę konserwatystą aniżeli faszystowską zachował swoje dyktatorskie rządy, aż do roku 1975 kiedy zmarł.

Hiszpańska wojna domowa była zdecydowaną porażką demokratycznych ideałów w rywalizacji z faszystowskim nacjonalizmem. Jednak już w parę miesięcy od jej zakończenia, które nastąpiło w marcu roku 1939, miał wybuchnąć następny, znacznie bardziej doniosły w znaczeniu historycznym konflikt militarny.

ADOLF HITLER I POJĘCIE NAZIZMU

Obiecując odbudowę znaczenia państwa, naziści ustanowili w państwie niemieckim autorytarne rządy twardej ręki. Aktywna i bezkompromisowa strategia Hitlera dostarczyła mu licznych sukcesów, ale w ostateczności doprowadziła do wojny ogólnoświatowej. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej, niemieckie państwo zostało zmuszone przez zwycięskie państwa Ententy do przyjęcia uwłaczających warunków pokojowych, powziętych na paryskiej konferencji pokojowej. Zgodnie z tymi postanowieniami Niemcy utraciły dużą część swych terytoriów, a ponadto musiały spłacać olbrzymie odszkodowania wojenne.

Alianci przekonywali, że ich głównym celem jest osłabienie niemieckich dążeń imperialnych, których uosobieniem stał się cesarz Niemiec Wilhelm II, natomiast naród niemiecki miał nie ucierpieć. Jednak pomimo abdykacji cesarza i przekształceniu Niemiec w republikę demokratyczna, warunki przyjętego traktatu wersalskiego nie uległy zmianom. W rezultacie rodząca się republika miała niezwykle utrudniony start, przez co w okresie powojennym sytuacja w państwie była do tego stopnia niestabilna, iż groziło to zachwianiem całego demokratycznego systemu. Naród niemiecki podzielił się na rywalizujące obozy, spośród których dwa skrajnie radykalne, a mianowicie skrajna prawica i komuniści otwarcie głosiły poglądy antydemokratyczne.

Regionem, gdzie niezadowolenie rosło najszybciej, była Bawaria na obszarze południowych Niemiec. Przez krótki okres władzę sprawowali w niej komuniści, lecz wkrótce została ona przechwycona przez ugrupowania konserwatywne, które działały w granicach norm prawnych, ale byli negatywnie ustosunkowani do ustroju republikańskiego. Na obszarze Bawarii działało mnóstwo skrajnych formacji prawicowych, które zmierzały do przejęcia rządów lub też skłaniały konserwatystów do regularnego buntu. Jedną spośród takich grup okazała się NSDAP, na której czele stał Adolf Hitler, przyszły dyktator Niemiec.

Hitler urodził się w Austrii jako syn celnika. Był zdolny, ale niezdyscyplinowany, przez co miał problemy w szkole. Nie potrafił także zrealizować swoich artystycznych ambicji. Żył codziennością szarego dnia, nierzadko sypiając w przytuliskach i wiedeńskich ośrodkach noclegowych. W roku 1913 przeprowadził się do Monachium, stolicy Bawarii. Po wybuchu pierwszej wojny światowej zaciągnął się ochotniczo do niemieckiej armii i za odwagę podczas służby został uhonorowany orderem. Kapitulacja niemieckiego kraju okazała się dla niego olbrzymim ciosem, jednak niebawem doszedł do wniosku, że porażka była rezultatem zdrady komunistów, socjalistów, Żydów i innych ugrupowań nienarodowych. Po wojnie Hitler powrócił do Monachium, po czym zasilił szeregi Niemieckiej Partii Robotników, drobnego prawicowego ugrupowania. Jego talenty polityczne, a także umiejętność przemawiania rychło doprowadziły go do pozycji lidera partii. Niebawem DAP została przez niego przemieniona w ugrupowanie faszystowskie, na wzór formacji włoskiej Benito Mussoliniego. Stronnictwo opowiedziało się za zmianą nazwy na: - Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników (NSDAP), symbolem jej stała się niebawem swastyka.

Narodowi socjaliści, inaczej naziści urządzali procesje z pochodniami i transparentami, a także inne spektakularne demonstracje polityczne. Powstało również militarne skrzydło nowego stronnictwa - SA, którego przedstawiciele nosili brunatne uniformy. Oddziały te stanowiły coś na kształt armii prywatnej, w swych działaniach regularnie stosującej taktykę przemocy i zastraszenia. Tego typu bojówki były popularne w tamtych czasach.

Pod kierownictwem Hitlera narodowi socjaliści zaczęli odgrywać poważną rolę polityczną na terenie Bawarii. Jednakże kiedy nastąpiła najdogodniejsza chwila, aby zwrócić się przeciwko ustrojowi republikańskiemu, NSDAP okazała się niewystarczająco silna, by zdziałać coś w pojedynkę, w wyniku zaistniałej sytuacji weszła w alians z innymi formacjami prawicowymi. Doszło do tego w roku 1923, kiedy to Belgowie i Francuzi zajęli centra przemysłowe państwa niemieckiego, Zagłębie Ruhry, w wyniku opóźnienia w spłacie odszkodowań wojennych. Szalejąca inflacja uczyniła niemiecką markę bezwartościową, co wielu obywateli doprowadziło do bankructwa. Hitler wraz ze swoimi poplecznikami wykorzystali sprzyjającą im okoliczność do zorganizowania puczu, który został jednakże stłumiony przez formacje bojowe policji monachijskiej.

Jednakże monachijskie władze darzyły nazistowski ruch ukrytą sympatią i Hitler został skazany jedynie na niewielką karę więzienia. Sam proces został również przez niego spostrzeżony jako możliwość przeprowadzenia donośnych przemówień, mających na celu popularyzację nazistowskiej ideologii. Jednak po wypuszczeniu Hitlera na wolność w listopadzie roku 1924, przyszłość NSDAP nie przedstawiała się różowo. Niemcy zaczęły stopniowo przezwyciężać kryzys, amerykańskie pożyczki pobudziły rozwój różnych gałęzi gospodarki, a niemiecko-francuski antagonizm powoli zanikał. Demokratyczny model ustrojowy został powszechnie przyjęty i nie wydawało się wielce prawdopodobne, że większość obywateli będzie chciała oddać swe głosy na drobne, radykalnie nacjonalistyczne ugrupowanie, nie wspominając o ekstremistycznym stronnictwie Hitlera.

Faszystowski przywódca przedstawił swe poglądy w słynnej książce zatytułowanej "Mein Kampf" (Moja walka), którą zadedykował swojemu osobistemu sekretarzowi i przyjacielowi, Rudolfowi Hessowi. Lider nazistów chciał przede wszystkim doprowadzić do anulowania postanowień wersalskich, rozbicia ruchu socjalistycznego i komunistycznego oraz odbudowania znaczenia państwa niemieckiego w świecie. Jednakże miało się to okazać jedynie przedsmakiem do realizacji znacznie groźniejszych planów, mających podstawę w wyraźnie rasistowskiej ideologii A. Hitlera. Przywódca nazistów uważał, że dzieje były przede wszystkim nieustanną walką różnych ras o supremację i przetrwanie, co miało rzekomo usprawiedliwiać wszystkie akty przemocy i gwałtu. Niemcy miały być narodem panów, nadrzędną względem innych rasą Aryjczyków. Jednak pośród autentycznych Niemców przewijali się źli i podstępni Żydzi, którzy pragnęli zdominować i zniewolić nieskalanych rasowo Aryjczyków. W dodatku rasy niższe, takie jak Słowianie, zamieszkujący obszary Europy środkowo-wschodniej, ograniczali Niemcom należną im "przestrzeń życiową". I właśnie dlatego zarówno Słowian jak i Żydów należy wyeliminować, jednak tego co miał na myśli Hitler, nikt jeszcze wtedy się nie domyślał. Oparta na sloganach, nie na rzeczywistych faktach, gloryfikująca nietolerancję i brutalność, ideologia Hitlera była dokładnym zaprzeczeniem tego wszystkiego, co uznawano za racjonalne i cywilizowane. Stanowiło to jednakże jeden spośród jego licznych atutów, albowiem nawet po objęciu władzy, wiele osób nie traktowało tych planów poważnie.

Większość spośród tych Niemców, którzy zagłosowali na NSDAP, kierowało się przyziemnymi motywami, jak np. pragnieniem wyszukania kozła ofiarnego, który tłumaczyłby ich osobiste niepowodzenia. Ciekawiła ich także roztaczana przez nazistowskiego przywódcę wizja dynamicznych przemian i obietnica zerwania z "szarą codziennością", co okazało się szczególnie pociągające u progu lat 30-tych, albowiem wówczas "szara rzeczywistość" stawała się niezmiernie uciążliwa. Ogólnoświatowy kryzys ekonomiczny zatrząsł gospodarką wielu państw, a szczególnie mocno niemiecką, ponieważ właśnie nadszedł czas spłacenia kredytów zaciągniętych w Stanach Zjednoczonych. Wtenczas pracę straciło przeszło 6 mln osób.

Wraz ze zwiększeniem się bezrobocia, wzrastała także popularność partii nazistowskiej. Już w roku 1932 ugrupowanie to miało sporo reprezentantów w niemieckim parlamencie, ale jednak zbyt mało, by zdobyć większość bezwzględną i móc uformować gabinet. Istniało zagrożenie, że razem z poprawą koniunktury ekonomicznej, poparcie dla NSDAP zmaleje. I faktycznie, w listopadowych wyborach roku 1932 naziści zaczęli odczuwać spadek popularności. Jednak Hitler nie dopuszczał żadnych sugestii namawiających go do kolejnego puczu, mając przed oczyma porażkę z roku 1923. Planował przejąć władzę w sposób legalny, a następnie ją wykorzystać w celu przeprowadzenia rewolucji.

Wyśmienita okazja przytrafiła się, kiedy wśród rządzących państwem konserwatystów nastąpił rozłam. Pełniący obowiązki kanclerza Franz von Papen zwrócił się do nazistów z prośbą utworzenia koalicyjnego rządu, przewidując, że kontrolowanie ich działań będzie względnie łatwe. W taki sposób w styczniu roku 1933 Hitler został zaprzysiężony na kanclerza Niemiec, choć w skład jego rządu nie wchodziło zbyt wielu przedstawicieli jego partii. Niebawem środowiska konserwatywne przekonały się, iż nie doceniały ambitnego Austriaka. Pożar gmachu Reichstagu został przez niego wykorzystany jako pretekst w celu zdelegalizowania Komunistycznej Partii Niemiec. Wkrótce potem naziści zdołali przeforsować ustawę traktującą o specjalnych pełnomocnictwach gabinetu, która oddawała w ręce Hitlera władzę dyktatorską na czas 4 lat.

W tym momencie Hitler mógł już wykorzystać legalnie przejętą władzę do przekształcenia państwa niemieckiego w III Rzeszę. Z wyjątkiem NSDAP wszystkie inne partie politycznie zostały zlikwidowane, podobnie jak antynazistowskie gazety, niezależne związki zawodowe i inne potencjalne zalążki opozycji. Nazizm zyskał miano oficjalnej ideologii III Rzeszy, natomiast Hitler został okrzyknięty jej wodzem - führerem. Kiedy oddziały SA zaczęły się powoli wymykać spod jego kurateli, zorganizował tzw. "noc długich noży", podczas której zamordowani zostali rzeczywiści i domniemani przeciwnicy führera wewnątrz ruchu nazistowskiego. Coraz większe znaczenie zaczęła teraz przybierać SS, skupiająca ludzi wiernie oddanych Hitlerowi. Zorganizowano pierwsze obozy koncentracyjne, gdzie osadzani byli niemal wszyscy przeciwnicy polityczni, z kolei Żydzi zostali pozbawieni większości praw i swobód obywatelskich.

Niemniej jednak führer uzyskał powszechne poparcie społeczne, w dużej mierze dzięki programowi militaryzacji oraz budowy sieci dróg, który wielu ludziom dał zatrudnienie, a zarazem podźwignął gospodarkę. Niemieccy robotnicy utracili większość swych praw, ale za to mieli pracę. Nazistowska propaganda stworzyła model wzorowego obywatela, który ponownie zyskał poczucie posiadania życiowego celu, a sukcesy na niwie polityki zagranicznej znacznie powiększały popularność i prestiż Hitlera. Pierwszymi przedsięwzięciami, które stanowiły jawne pogwałcenie wersalskiego ładu były: remilitaryzacja oraz przywrócenie regularnego poboru do armii. Następnie, w roku 1936, Hitler wprowadził swoje oddziały do Nadrenii, na obszarze której Niemcy nie mogli przetrzymywać sił zbrojnych. Nazistowska remilitaryzacja dopiero się kreowała, gdyby zatem Francja zareagowała zbrojnym uderzeniem, Hitler z całą pewnością musiałby zrezygnować ze swoich planów wskrzeszenia militarnej potęgi państwa niemieckiego. Jednakże nic takiego nie nastąpiło, a to tylko utwierdziło nazistowskiego dyktatora w przekonaniu, iż europejskie mocarstwa są słabe, niezdecydowane i niechętne do podjęcia nawet najmniejszego ryzyka.

Francja i Wielka Brytania rzeczywiście obawiały się początku następnego konfliktu zbrojnego w Europie, a ponadto zrozumiały, jak bolesne dla Niemiec i niemieckiego społeczeństwa były warunki układu wersalskiego. W wyniku takiej polityki mocarstw, do roku 1938 potęga nazistowskich Niemiec wzrosła do takich rozmiarów, iż dokonały one anschlussu Austrii, po czym zgłosiły roszczenia do czeskich terytoriów w Sudetach, które zamieszkiwała niemiecka mniejszość. Agresywna postawa führera sprawiła, iż Europie ponownie groziła wojna. Ugodowość Francuzów i Brytyjczyków doprowadziła do takiej sytuacji, że podczas konferencji monachijskiej wyrażono przyzwolenie na aneksję przez Niemcy dużej, strategicznie ważnej części Czechosłowacji.

Dotychczas poczynania niemieckiego dyktatora znajdowały, chociaż pozorne wytłumaczenie. Obszary zaanektowane były zamieszkiwane przez ludność pochodzenia niemieckiego, która w ten właśnie sposób "powracała do Rzeszy". Jednakże w marcu roku 1939 Czechosłowacja została zmuszona do rozciągnięcia nad sobą hitlerowskiego protektoratu, zostając obszarem całkowicie podległym III Rzeszy. Krok ten zaniepokoił mocarstwa europejskie postawą Niemiec i gdy Hitler rozpoczął szerzyć propagandę opartą na pretensjach niemieckiej mniejszości w Polsce, Wielka Brytania i Francja zagwarantowały Polsce, że na wypadek ataku pozostaną przy jej racjach.

Gdy napięcie zaczęło sięgać zenitu, Hitler całkowicie zaskoczył swoich przeciwników, zawierając pakt o przyjaźni i wzajemnej pomocy z ZSRR, pomimo nienawiści jaką obdarzał ten komunistyczny, a do tego w zdecydowanej większości słowiański kraj. Dzięki temu posunięciu utworzenie szerokiej antyhitlerowskiej koalicji stało się nierealne. 1 września roku 1939, po kategorycznej odmowie Polaków pójścia na nawet najmniejsze ustępstwa wobec führera, wojska hitlerowskie wtargnęły na ziemie polskie, rozpoczynając jednocześnie drugą wojnę światową. Francja i Wielka Brytania, wywiązując się z danych wcześniej zobowiązań, wypowiedziały Hitlerowi wojnę, jednak nie podjęły natychmiastowych działań militarnych.

ADOLF HITLER I POJĘCIE NAZIZMU

Jednakże monachijskie władze darzyły nazistowski ruch ukrytą sympatią i Hitler został skazany jedynie na niewielką karę więzienia. Sam proces został również przez niego spostrzeżony jako możliwość przeprowadzenia donośnych przemówień, mających za cel popularyzację nazistowskiej ideologii. Jednak po wypuszczeniu Hitlera na wolność w listopadzie roku 1924, przyszłość NSDAP nie przedstawiała się różowo. Niemcy zaczęły stopniowo przezwyciężać kryzys, amerykańskie pożyczki pobudziły rozwój różnych gałęzi gospodarki, a niemiecko-francuski antagonizm powoli zanikał. Demokratyczny model ustrojowy został powszechnie przyjęty i nie wydawało się wielce prawdopodobne, że większość obywateli będzie chciała oddać swe głosy na drobne, radykalnie nacjonalistyczne ugrupowanie, nie wspominając o ekstremistycznym stronnictwie Hitlera.

Francja i Wielka Brytania rzeczywiście obawiały się początku następnego konfliktu zbrojnego w Europie, a ponadto zrozumiały, jak bolesne dla Niemiec i niemieckiego społeczeństwa były warunki układu wersalskiego. W wyniku takiej polityki mocarstw, do roku 1938 potęga nazistowskich Niemiec urosła do takich rozmiarów, iż dokonały one anschlussu Austrii, po czym zgłosiły roszczenia do czeskich terytoriów w Sudetach, które zamieszkiwała niemiecka mniejszość. Agresywna postawa führera sprawiła, iż Europie ponownie groziła wojna. Ugodowość Francuzów i Brytyjczyków doprowadziła do takiej sytuacji, że podczas konferencji monachijskiej wyrażono przyzwolenie na aneksję przez Niemcy dużej, strategicznie ważnej części Czechosłowacji.

Włoskie i niemieckie drogi do faszyzmu.

Zobacz podobne