Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” (NSZZ Solidarność) to organizacja, która powstała jesienią 1980 roku na fali społecznego niezadowolenia z pogarszającej się sytuacji gospodarczej i ekonomicznej oraz sposobu sprawowania władzy przez komunistyczne rządy PZPR. Swoją działalnością przyczynił się znacznie do zmian kształtu państwa polskiego u progu lat dziewięćdziesiątych i do zmian polityczno – ustrojowych (tzw. „jesieni ludów”) w całej środkowej Europie.
Ruch solidarnościowy rozwinął się na przełomie sierpnia i września 1980 roku w wyniku żywiołowych strajków mających miejsce miesiąc wcześniej na Lubelszczyźnie, (a w sierpniu kontynuowanych na Wybrzeżu), które spowodowały falę strajków ogólnopolskich. Po zawarciu tzw. „porozumień społecznych” odrębne komitety strajkowe w całej Polsce, wśród których główną rolę pełnił Międzyzakładowy Komitet Strajkowy w Stoczni Gdańskiej im. Lenina, przekształciły się w komisje założycielskie NSZZ „Solidarność” i (17 września 1980 roku) podjęły decyzję o utworzeniu jednolitego, ogólnokrajowego Związku. Został on ostatecznie zarejestrowany 10 listopada 1980 roku. Organizacje związkowe powstały wtedy w prawie wszystkich przedsiębiorstwach i instytucjach państwowych (z wyjątkiem Wojska Polskiego i Milicji Obywatelskiej). W sumie, do NSZZ „Solidarność” wstąpiło około 10 milionów ludzi (z czego 80% była pracownikami instytucji państwowych). W tworzeniu NSZZ „Solidarność” aktywnie uczestniczyli działacze: Wolnych Związków Zawodowych, opozycji politycznej, Komitetu Samoobrony Społecznej („KOR”), „Ruchu Młodej Polski” i katolickich organizacji społeczno – politycznych (skupionych szczególnie wokół organizacji „Znak”).
Związek miał strukturę terytorialno – zakładową, a najwyższe jego władze stanowiły: zjazd delegatów i KKP - Krajowa Komisja Porozumiewawcza (potem Komisja Krajowa). Przewodniczącym związku był Lech Wałęsa. Aktywnymi działaczami „Solidarności” byli też: Z. Bujak, W. Frasyniuk, A. Celiński, B. Geremek, M. Jurczyk, A. Gwiazda, B. Lis, K. Modzelewski, A. Michnik, A. Rozpłochowski, J. Onyszkiewicz i J. Rulewski. Organem prasowym związku był „Tygodnik Solidarność” (wydawany pod redakcją Tadeusza Mazowieckiego).
W związku działały sekcje branżowe i zawodowe oraz Sieć Organizacji Zakładowych, która zajmowała się problemami reformy gospodarczej i samorządu pracowniczego. W grudniu 1980 KKP powołała też Komitet Obrony Więzionych za Przekonania.
Z „Solidarnością” współpracowały: kościół katolicki, Kluby Inteligencji Katolickiej, Niezależne Zrzeszenie Studentów, Stowarzyszenie „Pax”, Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, Związek Literatów Polskich (i polski Pen Club), Stowarzyszenie Filmowców Polskich oraz Komitet Porozumiewawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych.
Jej program głosił idee: sprawiedliwości społecznej, samorządności, egalitaryzmu, katolickiej nauki społecznej oraz solidaryzmu (społecznego i pracowniczego), a w pełni sformułowany został na I Zjeździe Delegatów NSZZ „Solidarność” (IX – X 1981 roku). Wysunięto wtedy postulaty: obrony praw pracowniczych, wprowadzenia demokratycznych form wyłaniania władz państwowej, likwidacji nomenklatury, decentralizacji w zarządzaniu gospodarką, dopuszczenie do głosu samorządu pracowniczego, niezawisłości sądów, utworzenia samodzielnego samorządu terytorialnego, wolnej oświaty, kultury i nauki oraz zaprzestania cenzurowania środków masowego przekazu. Był to więc program zmian ustrojowych w Polsce.
Walcząc o jego realizację „Solidarność” organizowała strajki, uliczne demonstracje, a także propagandę (biuletyny, czasopisma i ulotki).
Władza w odpowiedzi na nasilające się protesty społeczne wprowadziła stan wojenny. Po wprowadzeniu z 12 na 13 grudnia 1981 roku) i formalnej delegalizacji „Solidarności” (w październiku 1982 roku), zaczęły się aresztowania i represje wobec jej członków. Ruch przeszedł więc do działalności „podziemnej”, wydając podziemną prasę (tzw. „drugi obieg wydawniczy”), tworząc swoje radio („Solidarność”) i bojkotując oficjalne instytucje (m.in. „front odmowy” – akcja aktorów skierowana przeciw telewizji państwowej). Koordynowała też samopomoc społeczną i współpracowała z międzynarodowymi centralami związkowymi. Jej radykalniejsi działacze (z K. Morawieckim na czele) utworzyli „Solidarność Walczącą” i przygotowywali się do organizacji strajku generalnego.
Po fali strajków (w roku 1988) działalność NSZZ „Solidarność” ponownie zalegalizowano w kwietniu roku 1989. Dla Polski był to czas trwania obrad tzw. „Okrągłego Stołu” (6 luty - 5 kwietnia 1989 roku), które zadecydowały o zmianach ustroju politycznego i gospodarczego państwa polskiego. Zasiedli do nich przedstawiciele: władzy, solidarnościowych środowisk opozycyjnych oraz podporządkowanych PZPR organizacji społecznych i stronnictw politycznych. W roli obserwatorów uczestniczyli w nich również przedstawiciele Kościołów katolickiego i ewangelicko - augsburskiego. Działacze „Solidarności” (razem z delegatami władz) zostali przewodniczącymi zespołów negocjacyjnych. Obrady zakończono podpisaniem „porozumienia Okrągłego Stołu”, które zadecydowało o fundamentalnych (dla kształtu państwa polskiego) zmianach i umożliwiło opozycji związanej z NSZZ „Solidarność” wygranie częściowo wolnych wyborów parlamentarnych (z 4 czerwca 1989 roku), przejęcie władzy i utworzenie niekomunistycznego rządu pod przewodnictwem Tadeusza Mazowieckiego.
Kolejnym krokiem w dziejach „Solidarności” było zwycięstwo w wyborach samorządowych (z maja 1990 roku) oraz zwycięstwo Lecha Wałęsy w wyborach prezydenckich (w grudniu 1990 roku). Zmiana ustroju politycznego i powstanie pluralistycznego systemu partyjnego spowodowały rozłamy wewnątrz ruchu i jej ostateczny rozpad. Spadkobiercą tradycji solidarnościowej stała się wtedy powołana z inicjatywy Lecha Wałęsy Akcja Wyborcza Solidarność.
