Nauka

Po odzyskaniu niepodległości Polska zamierzał odbudować jak najszybciej swoją  państwowość. Jej istotnymi elementami stały się: nauka, kultura o także oświata. Głównymi ośrodkami polskiej nauki tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości były: Uniwersytet Jagielloński, Akademia Umiejętności w Krakowie, lwowski Uniwersytet Jana Kazimierza i Politechnika we Lwowie a także Uniwersytet Warszawski i Politechnika Warszawska. Istotny wkład wniosły w szkolnictwo wyższe takie ośrodki akademickie jak Wilno, Poznań, Lublin i dwie uczelnie specjalistyczne: Akademia Górniczo - Hutnicza w Krakowie i Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

Na początku lat dwudziestych XX wieku w Polsce było 17 szkół wyższych na których studiowało około 38 tysięcy osób. Natomiast pod koniec lat trzydziestych – już 32 szkoły wyższe, kształcące 50 tysięcy osób, a sławę międzynarodową nauce polskiej przynosiły w głównej mierze ośrodki: warszawski, krakowski i lwowski.

Głównymi przeszkodami, z którymi borykała się polska nauka były ustawiczne trudności finansowej i brak niezbędnego wyposażenia. Niemniej jednak, wybitne sukcesy nauka polska odnosiła w dziedzinach takich jak:

matematyka

  • Zygmunt Janiszewski – założył warszawską szkołę topologii, pisał prace z zakresu topologii płaszczyzny i rozwijał teorię mnogości.
  • Wacław Sierpiński – pracował nad teorią mnogości, teorią liczb i funkcji rzeczywistych (szeregi funkcyjne, różniczkowalność funkcji) oraz nad topologią.
  • Stefan Banach – jeden z twórców analizy funkcjonalnej, autor pierwszej na świecie książki poświęconej ogólnej teorii przestrzeni liniowo - metrycznych.
  • Hugo Steinhaus – autor prac dotyczących teorii prawdopodobieństwa, teorii gier  i zastosowań matematyki do innych nauk (biologii, medycyny, elektrotechniki, geologii i statystyki), popularyzator matematyki.
  • Stanisław Zaremba - współtwórca polskiej szkoły matematycznej i organizator badań w zakresie równań różniczkowych, eliptycznych i zastosowań matematyki, autor podręczników.
  • Franciszek Leja – autor prac z teorii funkcji analitycznych i rzeczywistych, autor podręczników akademickich.

logika

  • Jan Łukasiewicz - zajmował się problemami logicznych podstaw rachunku prawdopodobieństwa, odkrył systemy logik wielowartościowych, badał teorie dedukcji.
  • Stanisław Leśniewski - zajmował się badaniem podstaw logiki i matematyki oraz rachunku zdań.

fizyka

  • Stefan Pieńkowski - położył duże zasługi w rozwoju polskiej fizyki, zwłaszcza w zakresie zjawiska fotoluminescencji i zastosowania promieniowania rentgenowskiego.
  • Stanisław Ziemecki - prowadził prace w zakresie optyki i promieniowania kosmicznego.
  • Marian Mięsowicz – rozwijał prace z zakresu fizyki ciekłych kryształów, promieniowania kosmicznego i fizyki wysokich energii.
  • Czesław Białobrzeski - autor teorii termodynamiki, teorii względności, teorii kwantów, spektrografii, astrofizyki oraz filozofii fizyki.
  • Wojciech Rubinowicz - fizyk teoretyk, autor prac z dziedziny kwantowej teorii promieniowania, teorii dyfrakcji i elektrodynamiki.

geologia

  • Jan Samsonowicz - badacz Gór Świętokrzyskich, odkrył złoża pirytu, hematytu i syderytu w Rudkach koło Nowej Słupi i złoża Lubelskiego Zagłębia Węglowego.

geografia

  • Eugeniusz Romer – stworzył nowoczesną kartografię, zajmował się klimatologią, geomorfologią i metodyką nauczania geografii.

biochemia

  • Józef Mikułowski – Pomorski – autor licznych prac z zakresu chemii rolnej i polityki agrarnej.

medycyna

  • Ludwik Hirszfeld - mikrobiolog, immunolog i serolog, który stworzył podstawy nauki o grupach krwi, odkrył dziedziczenie zróżnicowania grupowego krwi oraz wprowadził oznaczenie grup krwi: A, B, AB i O, wprowadził w Polsce oznaczanie czynnika Rh, opracował metodę ratowania niemowląt zagrożonych konfliktem serologicznym oraz odkrył pałeczkę duru rzekomego.
  • Rudolf Weigl – zoolog i bakteriolog, kierował walką z tyfusem, zidentyfikował zarazki duru plamistego i opracował pierwszą skuteczną szczepionkę przeciw tej chorobie.

technika

  • Stefan Bryła - inżynier, pionier spawalnictwa, konstruktor pierwszego w Europie mostu drogowego spawanego i wieżowca Prudential (obecny hotel „Warszawa”  w Warszawie).
  • Aleksander Wasiutyński - inżynier komunikacji, projektant i budowniczy linii kolejowych.
  • Witold Budryk - specjalista w dziedzinie górnictwa, zajmował się wentylacją kopalń, walką z pożarami podziemnymi, mechaniką górotworu, eksploatacją złóż oraz wzbogacaniem węgla i rud.
  • Czesław Witoszyński - pionier badań aerodynamicznych w Polsce, nazywany „ojcem polskiego lotnictwa”.

nauki historyczne

  • Oswald Balzer - historyk prawa, badacz dziejów ustroju Polski i początków państw słowiańskich.
  • Franciszek Bujak - badacz dziejów gospodarczych i społecznych Polski średniowiecznej, demograf.
  • Jan Rutkowski - współtwórca polskiej historii gospodarczej.
  • Józef Kostrzewski – archeolog i muzeolog, twórca teorii, że przodkami Słowian były plemiona kultury łużyckiej, odkrywca osady w Biskupinie.

socjologia.

  • Florian Znaniecki – autor tezy, że socjolog powinien patrzeć na rzeczywistość „oczyma jej uczestników”, a nie „absolutnego obserwatora”.

ekonomia

  • Adam Krzyżanowski – autor teorii ekonomii i zagadnienia pieniądza.
  • Edward Taylor - zajmował się inflacją i problemami podziału dochodu narodowego.
  • Ludwik Landau - statystyk.
  • Oskar Lange – autor teorii ekonomicznej socjalizmu.

filozofia

  • Władysław Tatarkiewicz – autor m.in. „Historii filozofii”.
  • Kazimierz Twardowski
  • Tadeusz Kotarbiński
  • Roman Ingarden.
Oświata

Państwo polskie po długotrwałej niewoli odziedziczyło katastrofalny stan oświaty. Według spisu ludności z roku 1921, w Polsce było 33,1 % analfabetów (najwięcej w byłym zaborze rosyjskim, gdzie przed wojną przymus szkolny w ogóle nie obowiązywał). Duże spustoszenie w mentalności poczyniła też prowadzona dotąd  przez zaborców polityka wynaradawiania narodu polskiego. Głównym zadaniem po odzyskaniu niepodległości stało się więc ujednolicenie w Polsce systemu szkolnego. Proces ten trwał do roku 1922  i realizowany był przez Ogólnopolski Zjazd Nauczycielski, który przeszedł do historii pod nazwą Sejmu Nauczycielskiego, uchwaliwszy: jednolitą i bezpłatną szkołę powszechną, wprowadzenie 7-letniego obowiązku szkolnego i powiązanie ze sobą wszystkich szczebli szkolnictwa, co miało otwierać drogę do wykształcenia wyższego bez względu na pochodzenie, stan majątkowy i typ ukończonej szkoły średniej. Uchwały Sejmu nigdy nie zostały niestety w pełni zrealizowane, ale 7 II 1919 wydano dekret „O obowiązku szkolnym”, wprowadzający obowiązkową 7-letnią szkołę powszechną dla wszystkich dzieci od 7 do 14 roku życia. Szkoła ta miała być bezpłatna.

W polskim szkolnictwie powszechnym tuż po odzyskaniu niepodległości sytuacja była zróżnicowana: nauczaniem początkowym było objętych 86,3% dzieci na Śląsku, 76% w Galicji, 66,2% w województwach centralnych i 34,7% na wschodzie kraju. Dysproporcje te należało wyrównać.

W szkolnictwie średnim utrzymano 8-klasowe gimnazjum, w którym wyodrębniano  2 stopnie — pierwsze 3 klasy o charakterze ogólnokształcącym oraz częściowo ukierunkowane klasy wyższe. Matura gimnazjalna otwierała drogę do studiów wyższych, a do gimnazjum przyjmowano na podstawie egzaminu po 5-u klasach szkoły powszechnej. Nauczanie domowe zostało równouprawnione z nauczaniem publicznym i zezwolono na otwieranie prywatnych gimnazjów.

Poważniejszą przebudowę ustroju szkolnego przeprowadzono na mocy ustawy z 1932 roku, uchwalonej z inicjatywy ministra Jędrzejewicza. Reforma ta (zwana często „jędrzejewiczowską”) utrzymała 7-letni obowiązek szkolny w zakresie szkoły powszechnej, ale zachowała zróżnicowanie organizacyjne. i programowe tych szkół, sankcjonując różnice w poziomie wykształcenia już na pierwszym, obowiązkowym szczeblu nauczania. Wstęp do gimnazjum (na podstawie egzaminu) dawało ukończenie szóstej klasy szkoły powszechnej. Klasa 7 przeznaczona była dla tych, którzy nie zamierzali kształcić się dalej. Gimnazjum nadano jednolity program ogólnokształcący, a do studiów wyższych przygotowywały 2-letnie licea o programie ukierunkowanym (humanistycznym, matematyczno - fizycznym, przyrodniczym, albo klasycznym). Reforma ta więc, (ograniczając nadmiernie dotąd eksponowane przedmioty klasyczne i humanistyczne, a rozbudowując  nauki przyrodnicze  i ścisłe) przyniosła niewątpliwy postęp. Ustawa podniosła też rangę szkolnictwa zawodowego. Jednak trudności finansowe, niedobór nauczycieli i braki lokalowe nadal powodowały, że znaczna liczba nie wypełniała obowiązku szkolnego. Dla młodzieży pracującej wprowadzono obowiązek dokształcania się w 3-letnich szkołach powszechnych. Reforma jędrzejewiczowska zniosła też dawne 5-letnie seminaria nauczycielskie. Ich miejsce zajęły 3-letnie licea pedagogiczne.

15 III 1933 odrębna ustawa o szkołach wyższych ograniczyła ich autonomię, zwiększając uprawnienia ministerstwa, które zyskało prawo tworzenia i likwidowania katedr oraz wydziałów i zatwierdzania rektorów. Wzmocniono tez władzę rektora i ograniczono pozycję senatów akademickich.

W programach wychowawczych dominował kierunek propagowany przez pedagogów związanych z Narodową Demokracją - w wychowaniu kładziono nacisk na patriotyzm, wierność tradycji  i religijność. Po przewrocie majowym (1926) położono też nacisk na poszanowanie państwa, oddanie dla jego rozwoju i na poczucie odpowiedzialności obywatelskiej niezależnie od przynależności do grup narodowych.

W okresie międzywojennym dynamicznie rozwijał się ruch nauczycielski - działały liczne związki i stowarzyszenia (Związek Nauczycielstwa Polskiego, Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich, oraz Towarzystwo Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory”).

Na okres dwudziestolecia międzywojennego przypada też rozwój oświaty dla dorosłych oraz instytucji kształcących w tej dziedzinie profesjonalne kadry nauczycielskie.

  Kultura

Oddziaływanie tradycyjnych czynników kulturowych – szkoły i prasy, wzmocnionych pojawieniem się filmu i radia, ułatwiało przenikanie wzorów miejskiej kultury masowej do coraz szerszych kręgów polskiej ludności. W dwudziestoleciu międzywojenne nastąpił więc proces cofania się tradycyjnej kultury ludowej.

Powstanie własnego suwerennego państwa wpłynęło pozytywnie na rozwój życia kulturalnego oraz na jego demokratyzację i upowszechnienie. Sprzyjał temu rozwój czytelnictwa książek i różnego rodzaju periodyków oraz gazet codziennych. Na przestrzeni lat dwudziestolecia międzywojennego liczba czytelników prasy codziennej wzrosła co najmniej dwukrotnie. W latach dwudziestych powstał Związek Zawodowy Literatów Polskich. Kształtowały się też inne ugrupowania artystyczne o zróżnicowanych założeniach programowych. W literaturze wyróżnili się „Skamandryci” (J. Tuwim, J. Lechoń, A. Słonimski, K. Wierzyński, J. Iwaszkiewicz) i „ekspresjoniści” (S. Przybyszewski,  K.H. Rostworowski, T. Miciński). Wkrótce pojawili się też „futuryści” (T. Czyżewski, B. Jasieński, A. Stern, A. Wat), a z urzeczenia cywilizacją wyrosła Awangarda Krakowska (T. Peiper, J. Brzękowski, J. Kurek, J. Przyboś). Lata międzywojenne, to także czas twórczości W. Gombrowicza,  S.I. Witkiewicza, K. Irzykowskiego i Boya-Żeleńskiego oraz nasilania się lęków egzystencjalnych. Poezja oscylowała często między bezpośrednim protestem społecznym, katastrofizmem, drwiną i groteską oraz liryką „prostych wzruszeń”.