Dwie wizje odzyskania niepodległości: Józef Piłsudski i Roman Dmowski.

5 grudnia 1967 roku w Zułowie na Wileńszczyźnie urodził się Józef Klemens Piłsudski. Jego rodzicami byli przedstawiciele zubożałej szlachty litewskiej (od pokoleń spolonizowanej): Józef Wincenty Piotr Piłsudski i Maria z Billewiczów Piłsudska. Ojciec Józefa był uczestnikiem powstania styczniowego, zatem młody Piłsudski dorastał i został wychowany w polskiej tradycji patriotycznej. To patriotyczne wychowanie było sprzeczne z edukacją, jaką Józef otrzymał w rosyjskich szkołach, gdzie zetknął się z rusyfikacją. W trakcie studiów na uniwersytecie w Charkowie za uczestnictwo w manifestacji został skazany na kilka dni aresztu. Po powrocie do Wilna zetknął się z konspiracją. W tym czasie zetknął się z "Kapitałem" Marksa, jednak książka nie wywarła na nim większego wrażenia. Pod koniec roku 1886 Józef oraz jego brat Bronisław zostali uwikłani w organizowany przez rosyjskich rewolucjonistów zamach na życie cara Aleksandra III. Piłsudski nie brał w nim udziału jednak został aresztowany. Mimo, że przesłuchiwano go jedynie w charakterze świadka, w 1887 r. otrzymał wyrok skazujący na pięcioletnie zesłanie na Syberię wschodnią. Miał wówczas dziewiętnaście lat. Początkowo Piłsudski przebywał w Kiryńsku nad Leną, a potem w Tunce. Kilkuletni pobyt na zesłaniu zahartował młodego człowieka (w chwili zesłania Piłsudski miał dziewiętnaście lat). Do Wilna powrócił po odbyciu kary, latem 1892 r. ponownie zajął się konspiracją. Piłsudski został działaczem Sekcji Litewskiej Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS została założona przez Stanisława Mendelsona). Był korespondentem wydawanego w Londynie "Przedświtu", organu prasowego PPS. W lutym 1894 r. na II Zjeździe PPS w Warszawie wyłoniono skład Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR). Jednym z jego czterech członków został Józef Piłsudski. Jego pierwszorzędnym celem była walka o niepodległość. Piłsudski został także redaktorem pisma "Robotnik". W 1900 r. został aresztowany za działalność wydawniczą. W jego łódzkim mieszkaniu znaleziono drukarnię i kilka stron "Robotnika". Piłsudski został aresztowany, a po przewiezieniu do Warszawy osadzony w X pawilonie Cytadeli. Udało mu się uzyskać przeniesienie do szpitala psychiatrycznego (symulował obłęd) w Petersburgu i stamtąd zbiec. Piłsudski liczył, że odzyskanie przez jego ojczyznę niepodległości odbędzie się przy korzystnej sytuacji międzynarodowej. Sądził, że bez pomocy z zewnątrz walka nie ma żadnych szans powodzenia. W lutym 1904 r. doszło do wybuchu wojny rosyjsko - japońskiej. Udał się zatem w podróż do Japonii, by złożyć im propozycje współpracy. Liczył, że przy ich poparciu uda się wywołać na ziemiach powstanie antyrosyjskie, które doprowadzi do odzyskania przez Polskę niepodległości. Oferował prowadzenie przez Polaków sabotażu przeciwko Rosjanom, utrudnianie im mobilizacji na ziemiach polskich, a Japończycy mieliby w zamian za to finansować działania PPS, zaopatrywać powstańców w broń, z rosyjskich jeńców polskiego pochodzenia sformować legion, który brałby udział w walkach na Dalekim Wschodzie. W tym samym czasie w Tokio przebywał Roman Dmowski. Zdołał on przekonać Japończyków, że wywołanie powstania przez Polaków nie jest możliwe, że zostałoby ono natychmiast zdławione i oznaczałoby załamanie narodu polskiego. Byłoby to zatem niekorzystne dla Japonii, bo Rosjanie mogliby wycofać swe wojska z zaboru rosyjskiego i przerzucić je na front dalekowschodni. Misja Piłsudskiego zakończyła się niepowodzeniem. Kiedy w roku 1905 w Rosji wybuchła rewolucja, w dyskusjach na łonie PPS pojawiło się wyzwanie: jak ją wykorzystać. Piłsudski uważał, że najważniejszym celem jest odzyskanie niepodległości, a co za tym idzie rewolucję należy wykorzystać przede wszystkim do tego celu. Należało według niego utworzyć spiskową organizację zbrojną, która miałaby się zająć przygotowaniem antyrosyjskiego powstania, które w kluczowym momencie zostałoby poparte przez masy robotnicze. W wyniku takiego powstania doszłoby do oderwania ziem polskich od Rosji i utworzenia niepodległej Polski. Dlatego też Piłsudski tworzył paramilitarne organizacje strzeleckie, co na terenie Galicji było legalne. W okresie I wojny światowej początkowo opowiedział się po stronie państw centralnych, jednak widząc że ich celem nie jest przywrócenie niepodległej Polski, doprowadził do kryzysu przysięgowego w legionach. W nocy z 21 na 22 lipca 1917 r. Piłsudski został aresztowany i osadzony w Magdeburgu. Wypuszczono go dopiero w listopadzie 1918 roku, po wybuchu rewolucji w Niemczech. Kiedy 10 listopada 1918 roku Piłsudski przybył do Warszawy, otoczony był już legendą niestrudzonego wojownika o niepodległość. Urósł do rangi symbolu walki z okupantami, co przysporzyło mu znacznej popularności. 11 listopada 1918 r. Piłsudski przejął z rąk Rady Regencyjnej władzę naczelną nad wojskiem. 14 listopada Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu najwyższą władzę w państwie, a następnego dnia rozwiązała się. Odtąd wokół Józefa Piłsudskiego zaczął tworzyć centralny ośrodek władzy odradzającego się państwa polskiego.

Józef Piłsudski został wychowany w tradycji patriotycznej. Od najmłodszych lat wpajano mu idee niepodległościowe, którymi kierował się przez całe życie. Zahartował go niewątpliwie pięcioletni pobyt na Syberii oraz lata spędzone w więzieniu. Cała jego działalność zarówno polityczna, jak i wojskowa skierowana była na wywalczenie przez Polaków niepodległości. Piłsudski jest niewątpliwie jedną z najwybitniejszych postaci w polskiej historii. Jego zasługi dla odzyskania niepodległości i budowy niepodległego państwa są nieocenione.

Jednak narodziny niepodległej Polski nie były zasługą tylko jednego człowieka. Niemal w tym samym okresie żył i działał Roman Dmowski. Był on współzałożycielem, czołowym przywódcą i ideologiem narodowej demokracji (ND), czyli endecji. Jako polityk prawicowy był przeciwnikiem ideologicznym i politycznym Józefa Piłsudskiego. Był pisarzem politycznym, w swoich pracach sformułował zasady i cele polskiego nacjonalizmu.

Roman Dmowski urodził się 9 sierpnia 1864r., w podwarszawskiej wówczas miejscowości Kamionek (dziś jedna z dzielnic Warszawy), w rodzinie pochodzenia szlacheckiego. W roku 1881 r. założył w warszawskim gimnazjum "Strażnicę", tajną organizację uczniowską, która miała na celu dokształcanie uczniów z polskiej historii i literatury. W okresie studiów wstąpił do tajnego Związku Młodzieży Polskiej (Zet), założonej przez Ligę Polską. Wkrótce stanął na czele ZET, która dążyła do rozbudzenia wśród Polaków świadomości narodowej. Od 1889 r. był także członkiem Ligi Polskiej. właśnie to w okresie studiów zaangażował się w działalność niepodległościową. W roku 1891, w setna rocznicę Konstytucji 3 Maja Dmowski zorganizował pochód studentów. Była to pierwsza taka manifestacja narodowa od czasu powstania styczniowego w 1863 r. Za jej zorganizowanie Dmowski został skazany na kilkumiesięczny pobyt w warszawskiej Cytadeli, w X pawilonie. Po odsiedzenie wyroku Dmowski udał się do Francji, a następnie do Szwajcarii, gdzie w 1893 r. zreorganizował, utworzoną przez Zygmunta Miłkowskiego Ligę Polską, która od tej pory nazywa się Ligą Narodową. Jej program sformułował Roman Dmowski. W 1893 r. został skazany na zesłanie w głąb Rosji do Mitawy, z której ucieka w 1895 r. i udaje się do Lwowa. Tu od lipca 1895 redagował organ ND "Przegląd Wszechpolski". W latach 1905 - 1907 był zwolennikiem autonomii Królestwa Polskiego oraz rzecznikiem lojalności wobec Rosji. Za główne zagrożenie dla narodu polskiego uważał on niebezpieczeństwo ze strony niemieckiej. Uważał, że z racji wysokiego poziomu rozwoju cywilizacyjnego Niemcy są dla Polaków znacznie bardziej niebezpieczni niż Rosjanie. Tak rozwiniętemu państwu o wiele łatwiej byłoby wynarodowić i zgermanizować Polaków niż słabej i targanej licznymi problemami Rosji. Liczył, że zgodzi się ona na autonomię dla Polski, a w przyszłości może nawet na niepodległość. Dlatego też w okresie I wojny światowej za podstawę swej polityki uznał współpracę z Rosją i Ententą. W roku 1917 Dmowski założył w Paryżu Komitet Narodowy Polski. W 1918 r. objął zwierzchnictwo nad tworzącą się pod dowództwem Józefa Hallera armią polską we Francji .Prowadził w Stanach Zjednoczonych i w krajach Ententy szeroką działalność propagandową i polityczną na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości. W 1919 r. wraz z Ignacym Paderewskim reprezentował Polskę na konferencji pokojowej. 28 czerwca 1919 r. Dmowski wraz z Paderewskim, jako dwaj polscy sygnatariusze podpisali w imieniu Polski Traktat Wersalski. Traktat ten uznawał Polskę na arenie międzynarodowej. Tym samym Roman Dmowski w ogromnym stopniu przyczynił się do odzyskania przez Polskę niepodległości i do uznania jej za sojusznika państw zwycięskich. Było to efektem jego wysiłku dyplomatycznego.

Podsumowując należy podkreślić, że zarówno Józef Piłsudski (1867 - 1935), jak i Roman Dmowski (1864 -1939), całe swoje życie poświęcili walce o wolność Polski. Każdy z nich poszedł inną drogą, ale obaj ponieśli wielkie ofiary (zesłanie do Rosji, pobyt w Cytadeli). Dlatego obaj należą do jednych z najwybitniejszych postaci w historii Polski.