Geneza rewolucji w Rosji

Wraz z przedłużaniem się wojny narastał kryzys wewnętrzny w państwie rosyjskim. Rosja ponosiła klęski i wielkie straty w ludziach. Armie niemiecka i austriacka zajęły część Białorusi, Ukrainy i krajów bałtyckich, ziemie polskie należące do Rosji od czasu rozbiorów. Działania wojenne pokazały słabość Rosji oraz nieudolność jej elit rządzących, w tym samego cara Mikołaja II. Znacznie pogorszyła się sytuacja gospodarcza (wzrosły ceny żywności) Rosji i sytuacja materialna ludności. Spowodowało to wzrost jej niezadowolenia i sprawiło, że stała się ona podatna na hasła rewolucyjnych zmian. Napiętą sytuację zaostrzała dodatkowo korupcja panująca wśród carskich urzędników. Najbardziej znanym jej przejawem był skandal związany z Grigorijem Rasputinem, mnichem, który uchodził za cudotwórcę. Miał on ogromny wpływ na poczynania cara i jego rodziny. Zdobył sobie zaufanie na dworze carskim i wykorzystywał je by ingerować w decyzje wagi państwowej. Wzbudzał on zresztą wiele podejrzeń; przypuszczano między innymi, że tak naprawdę Rasputin jest szpiegiem, który podpowiada takie rozwiązania by spowodować upadek państwa. Działalność Rasputina wydatnie przyczyniła się do obniżenia autorytetu dworu carskiego w Rosji. Społeczeństwo rosyjskie domagało się zakończenia działań wojennych oraz polepszenia warunków życia.

Rewolucja lutowa

Na początku marca 1917 r. w Piotrogrodzie, w największych zakładach doszło do strajku. Strajk zyskał wsparcie innych zakładów i pracujących w nich robotników i żołnierzy służących w piotrogrodzkim garnizonie. Miały miejsce starcia zbrojne. Zdając sobie sprawę z własnej bezsilności wobec ruchu rewolucyjnego car Mikołaj II abdykował i zrzekł się tronu rosyjskiego. Objęcie tronu zaproponował wielkiemu księciu Michałowi, swemu bratu. Jednak i on nie zdecydował się na rządy w Rosji i następnego dnia zrzekł się władzy. Równocześnie powstał Rząd Tymczasowy, w skład, którego weszło ziemiaństwo i burżuazja. Niezależnie powstał drugi ośrodek władzy - Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. W Rosji ukształtowała się zatem dwuwładza, co nie sprzyjało stabilizacji sytuacji wewnętrznej w kraju. Rząd Tymczasowy był rezultatem rewolucji lutowej i miał sprawować najwyższą władzę w państwie w miejsce obalonego caratu. Wciąż jednak duże wpływy posiadała Piotrogrodzka Rada.

Okres dwuwładzy w Rosji

Rząd Tymczasowy przeprowadził w Rosji wiele demokratycznych zmian. Zagwarantowano wolności polityczne i równouprawnienie różnych narodowości zamieszkujących państwo rosyjskie. Dzięki amnestii więźniowie polityczni zesłani mogli wrócić do kraju, a aresztowani wyjść na wolność. Wiele instytucji funkcjonujących za czasów caratu zostało zlikwidowanych (wśród nich Korpus Żandarmów i Departament Policji). Jednak zmiany te nie spowodowały odczuwalnej poprawy sytuacji życiowej ludności.

Coraz większą popularność zdobywali bolszewicy. Ich celem było wprowadzenie w Rosji komunizmu. Głównym przywódcą bolszewików był Włodzimierz (Iljicz Uljanow) Lenin. Był on twórcą i organizatorem ugrupowania bolszewików, a potem pierwszym przywódcą sowieckiej Rosji. Do połowy 1917 r. Lenin przebywał w Szwajcarii na emigracji. Powrót Lenina do Rosji ułatwili Niemcy, którzy przepuścili pociąg, w którym jechał przez obszar swego państwa. Niemcy obiecały ponadto wspierać finansowo działalność bolszewików. Liczyły bowiem na to, że działania bolszewików pogłębią chaos w Rosji, a w konsekwencji doprowadzą do jej wycofania się z dalszych działań wojennych. Bolszewicy dążyli do przejęcia władzy w kraju. W latach 1917-1922 Rosja pogrążyła się w wojnie domowej.

Rewolucja październikowa

Lenin zmierzając ku władzy głosił hasła rewolucyjnych zmian, które miały odmienić Rosję. Fabryki miały przejść w ręce robotników, ziemia chłopów, a wszyscy mieli cieszyć się pokojem. Jednak faktycznie bolszewicy mieli niewiele wspólnego z ideałami społecznej równości, wolności i humanizmu. Koncentrowali się na zdobyciu władzy. Wykorzystali zatem moment słabości dotychczasowej władzy i w październiku, w noc z 24/25.X. (6-7.XI.)1917 r. dokonali przewrotu politycznego. Sygnałem do ataku był strzał z krążownika "Aurora". Bolszewickie oddziały ruszyły na Pałac Zimowy, w którym siedzibę miał Rząd Tymczasowy. Pod kontrolą bolszewików znalazły się inne strategiczne miejsca - banki, dworce i mosty. Był to sprawnie i błyskawicznie przeprowadzony zamach stanu.

Po obaleniu Rządu Tymczasowego bolszewicy przekazali władzę Radzie Komisarzy Ludowych, od tej pory najwyższemu organowi wykonawczemu centralnej władzy państwowej w sowieckiej Rosji. Przejął on najwyższą władzę w państwie. Rada Komisarzy wydała dekrety, ale miały one jedynie propagandowe znaczenie. Dekret o pokoju wzywał do natychmiastowego podjęcia rokowań pokojowych. Z kolei dekret o ziemi znosił własność prywatną i przekazywał majątki kościelne i obszarnicze w użytkowanie chłopom. Poza tymi dwoma dekretami władza bolszewicka proklamowała deklarację o prawie wszystkich narodów mieszkających w Rosji do samostanowienia. Zawierała ona gwarancję suwerenności i równości tych narodów i uznawała ich prawo do samookreślenia się. Powstała nowa instytucja państwowa - Nadzwyczajna Komisja do Walki z Sabotażem, Kontrrewolucją, Spekulacją (Czeka). Była to policja polityczna. Na jej czele stał Feliks Dzierżyński, radykalny rewolucjonista. Działalność Czeka koncentrowała się głównie na walce z wrogami władzy bolszewickiej i ich usuwaniu.

Jednym z haseł bolszewików było jak najszybsze wycofanie Rosji z wojny. Było to na rękę Austro-Węgrom i Niemcom. Chaos w Rosji zmusił ją do rozpoczęcia rokowań z państwami centralnymi. W Brześciu Litewskim, w dniu 3.III.1918 r. zawarty został pokój między Rosją a Austro-Węgrami i Niemcami. W traktacie tym Rosja zrzekła się Litwy, Estonii, Łotwy, Ukrainy, Białorusi oraz ziem polskich. W ten sposób Rosja zakończyła swój udział w pierwszej wojnie światowej. Na sile przybrała jednak wojna domowa w Rosji. Przeciw bolszewikom wystąpili zwolennicy monarchii oraz partie i środowiska demokratyczne. Nazywano ich "białymi". Ich działalność i walkę z władzą bolszewicką wspierały państwa zachodnie (Ententa).