Rosja w okresie rewolucji 1917 r.

Rosja przed 1917 r.

W 1905 r. miała miejsce w Rosji rewolucja, ale carat zdołał stłumić nastroje rewolucyjne i nie dopuścił do ograniczenia swej władzy. W Rosji nadal więc panowało samodzierżawie, a car posiadał władzę absolutną i był autokratą. Jedynym niemal poważniejszym ustępstwem caratu wobec ówczesnego ruchu rewolucyjnego było powołanie do życia Dumy, czyli rosyjskiego parlamentu. Było to jednak ustępstwo pozorne, ponieważ Duma miała tylko opiniodawczy charakter i nie posiadała żadnej realnej władzy; była w ręku cara uległym narzędziem. Do demokratyzacji i liberalizacji stosunków w Rosji zatem nie doszło. Kiedy w 1914 r. doszło do wybuchu I wojny światowej sytuacja w Rosji wydawała się być stabilna, a władza cara nie zagrożona. Zagrożenie państwa powinno było doprowadzić do umocnienia pozycji reżimu. Wojna zazwyczaj doprowadza do konsolidacji społeczeństwa wokół władzy oraz wywołuje ogarniającą szeroko masy społeczne falę narodowej dumy i patriotyzmu. W Rosji w pierwszym etapie wojny, podobnie jak w innych państwach, masy społeczne stanęły u boku swych władz. Wyrazem tej konsolidacji narodowej była zmiana nazwy Petersburga (brzmiała po niemiecku) na Piotrogród (odpowiednik rosyjski).

Nastroje ludności rosyjskiej zmieniały się jednak wraz z biegiem wydarzeń. Przedłużające się działania wojenne pokazały zacofanie państwa rosyjskiego i prawdziwy jego stan. Wyraźny był również brak kompetencji rosyjskich władców. Rosja wysłała do walki wielkie armie, ale nie miała na tyle uzbrojenia by wystarczająco je wyposażyć. Rosyjskie fabryki nie mogły wyprodukować tyle sprzętu i broni. Zaopatrzenie oraz rządowa administracja okazały się tak niesprawne, że w rosyjskich miastach oraz na liniach frontu powstały poważne niedobory. Samo poświęcenie rosyjskich żołnierzy nie wystarczyło by sprostać świetnie zaopatrzonej i zorganizowanej armii niemieckiej. Armia rosyjska ponosiła ogromne straty w ludziach i potrzebowała coraz więcej nowych rekrutów, by zastąpić miliony rannych i poległych. W tej sytuacji morale armii słabło coraz bardziej. W rosyjskich sferach rządzących dochodziło do konfliktów. W XII.1916 r. miał miejsce skandal spowodowany zamordowaniem mnicha Rasputina przez spiskowców wywodzących się ze sfer arystokratycznych; mnich ten miał mieć duży wpływ na poczynania cara i jego rodziny.

Rewolucja w lutym (marcu) 1917 r.

W sytuacji powszechnego przygnębienia i niewiary w zwycięstwo, w II.1917 r. wybuchła w Rosji rewolucja. Rozpoczęła się ona spontanicznie. 23.II.1917 r. doszło do strajków i zamieszek w wielu zakładach w Piotrogrodzie. Wysłana do manifestantów policja nie była w stanie stłumić tych rozruchów. Wysłano więc wojsko, ale okazało się, że żołnierze nie chcą walczyć z manifestantami. Odmówili wykonania rozkazów; do demonstrantów przyłączały się całe garnizony. Dotychczasowe zamieszki przeobraziły się w polityczne manifestacje. Liczba ich uczestników sięgnęła aż 200 tys. ludzi. Kiedy generałowie rosyjscy odmówili carowi poparcia zaproponował on tron swojemu bratu - wielkiemu księciu Michałowi. Ten jednak odmówił, ponieważ był świadom trudnego położenia Rosji, jak i słabości władzy carskiej. Car rosyjski Mikołaj II abdykował i zakończył tym samym 300 - letnie panowanie dynastii Romanowów.

12.III.1917 r. przywódcy Dumy powołali Tymczasowy Komitet, a w jego skład weszli głównie przedstawiciele kadetów, rosyjskiej partii liberalnej. Jednocześnie na wzór rad, które powstawały w 1905 r., w Piotrogrodzie powołana została Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Dominowali w niej zwolennicy socjaldemokracji, a przewodził im Mikołaj Czcheidze. Obie nowopowstałe instytucje (Rada i Tymczasowy Komitet) powołały do życia Rząd Tymczasowy. Było to 15.III.1917 r. Na czele rządu stanął książę Jurij Lwow, członek ugrupowania kadetów. Nowy rząd zapowiedział przeprowadzenie powszechnych wyborów, a do tego czasu do niego miała należeć najwyższa władza w państwie. W skład rządu weszli konserwatyści i liberałowie, którzy mieli w nim przewagę. Socjalistów reprezentował w rządzie Aleksandr Kierenski. Gabinet ten przeprowadził wiele demokratycznych reform, ale nie rozwiązał takich problemów jak los majątków ziemskich będących własnością carską oraz wielkich właścicieli ziemskich. Kwestie te zostały na razie odłożone. Jednak Rząd Tymczasowy nie cieszył się takim autorytetem i popularnością w społeczeństwie, jak rady. Członków rad wybierali w bezpośrednich wyborach chłopi, robotnicy, marynarze i żołnierze. Rady zawiązały się więc w koszarach, fabrykach oraz miastach. Największe znaczenie osiągnęła Rada w Piotrogrodzie. Rady były niejako głosem najuboższych grup społecznych, a jednocześnie najbardziej podatnych na rewolucyjne hasła i bardzo aktywnych. Członkowie Piotrogrodzkiej Rady należeli do ugrupowań socjalistycznych, ale współpracowali w pierwszym okresie z Rządem Tymczasowym, zdominowanym przez liberałów i konserwatystów. Rząd także dążył do współpracy z socjalistami i powierzał im wiele ministerialnych stanowisk. Wyrazem tej współpracy był awans Kierenskiego, który najpierw objął ministerstwo wojny, a następnie został premierem (od lipca 1917 r.). Jego polityka nie spodobała się jednak członkom Rady. Kierenski dążył do jeszcze większego zaangażowania Rosji w wojnę, a delegaci uważali, że Rosja i jej wyczerpani żołnierze powinna wycofać się z wojny i rozpocząć w tym celu negocjacje.

Rewolucja w październiku (listopadzie) 1917 r.

Z biegiem czasu w siłę wzrastali bolszewicy. Ich celem również było natychmiastowe podpisanie traktatów pokojowych i zakończenie działań wojennych. Bolszewicy byli ugrupowaniem marksistowskim, głoszącym konieczność socjalistycznej rewolucji jako jedynej drogi do stworzenia państwa robotników. Bolszewicy uważali na razie, że trzeba czekać i trwać w opozycji do nowych rządów do momentu, kiedy Rosja przekształci się w uprzemysłowione i nowoczesne państwo. Kluczowe znaczenie dla zmiany orientacji bolszewików miał powrót Włodzimierza Lenina do Rosji w IV.1917 r. (przedtem przebywał on w Szwajcarii na wygnaniu). Był on przeciwny wyczekiwaniu, brał udział w rewolucji z 1905 r. Kiedy wrócił zaczął głosić konieczność natychmiastowego powstania i przejęcia władzy przez bolszewików. Nie znalazł z początku dużego odzewu, ale ostatecznie udało mu się przeforsować swoje idee. Pomogła mu w tym nie tyle jego charyzma, co całkowite poświęcenie dla sprawy, szczerość i zdolność budowania dobrej argumentacji dla swych poglądów. Z tymi cechami Lenin stał się najsłynniejszym wówczas wodzem rewolucyjnym. Sprzyjało mu trudne położenie Rosji. Latem 1917 r. doszło do załamania się kolejnej rosyjskiej ofensywy, tzw. ofensywy Kierenskiego. Rosja znalazła się w krytycznym położeniu. W państwie panował chaos i samowola. Chłopi, nie mogąc doczekać się zapowiedzianych reform sami przydzielali sobie ziemie. Żołnierze opuszczali szeregi zdziesiątkowanej armii. Woleli uczestniczyć w podziałach ziemi bądź zaangażować się w działalność polityczną niż pozostawać na froncie. Bolszewicy coraz bardziej rośli w siłę, zwłaszcza pod względem liczebnym. Ich hasła: "Cała władza w ręce rad" oraz "Ziemia, chleb i pokój" zyskiwały coraz większą popularność. W lecie 1917 r. nastąpiło jednak pewne zatrzymanie marszu bolszewików po władzę - aresztowano Trockiego (jednego ze zdolniejszych przywódców bolszewickich), a Lenin ukrywał się.

Już w X.1917 r. zagrożenie minęło i bolszewicy mogli z całą siłą ruszyć po władzę. Zyskali oni przewagę w Piotrogrodzkiej Radzie oraz w większości rad. Przewodniczącym Rady został Lew Trocki, bliski towarzysz Lenina. Trocki kierował ponadto właśnie założonym Komitetem Wojskowo-Rewolucyjnym. Bolszewikom udało się opanować Gwardię Czerwoną. Miała ona charakter bojówek, tworzonych od III.1917 r.; ich członkami byli robotnicy przemysłowi. Bolszewicy uzyskali masowe poparcie żołnierzy i robotników w Piotrogrodzie. Dzięki temu zmiany rewolucyjne miały charakter błyskawicznego zamachu stanu. Doszło do niego w nocy z 24 na 25.X.1917 r. Bez długich walk i większych problemów oddziały rewolucyjne przejęły kontrolę nad stacjami kolejowymi, centralami telefonicznymi i elektrowniami. Zajęta została także siedziba Rządu Tymczasowego - Pałac Zimowy. Kierenski uciekł, choć próbował jeszcze zorganizować jakiś opór przeciw bolszewikom. Kiedy próby te zakończyły się fiaskiem udał się do Stanów Zjednoczonych. Przewrót został zaplanowany w ten sposób, by miał miejsce wtedy, kiedy w Rosji obradował ogólnonarodowy Zjazd Rad. Przewrotu dokonano w imieniu tego Zjazdu. Zebrani na Zjeździe bolszewicy podjęli decyzję o przekazaniu władzy w ręce nowego rządu - Rady Komisarzy Ludowych. Na czele Rady stanął Lenin. Przystępując do rządów złożył on następującą deklarację: "Teraz przystępujemy do budowania porządku socjalistycznego". Nowa władza rozpoczęła rządy od nacjonalizacji majątków ziemskich i banków. Ważnym posunięciem było wprowadzenie w Rosji gregoriańskiego kalendarza, który przyjęły już inne kraje europejskie. Do I.1918 r. w państwie rosyjskim posługiwano się kalendarzem juliańskim. Kalendarz juliański był spóźniony o trzynaście dni w stosunku do kalendarza gregoriańskiego. Stąd też rewolucja rosyjska ma dwie datacje. Według kalendarza zachodniego miała ona miejsce 8.III. i 6/7.XI. (23.II. i 24/25.III. według kalendarza juliańskiego).