I wojna światowa oraz polskie orientacje polityczne w obliczu jej wybuchu

1. Polskie orientacje polityczne dotyczące niepodległości Polski w przededniu wybuchu I wojny światowej

Powstanie dwóch wrogich sobie bloków wojskowych, trójprzymierza i trójporozumienia doprowadziło po raz pierwszy w historii do trwałego rozbicia sojuszu zaborców. W tej sytuacji określone stanowisko musiały zająć polskie elity polityczne, aby określić sposób, jak sytuację tę można wykorzystać dla restauracji niepodległej Polski. Wśród Polaków powstały dwie główne koncepcje dotyczące tego problemu: orientacja proaustriacka oraz orientacja prorosyjska.

Orientacja prorosyjska popularna była przede wszystkim wśród przedstawicieli najsilniejszego polskiego ugrupowania w Królestwie Polskim, czyli Narodowej Demokracji (endecji), kierowanej przez Romana Dmowskiego. Partia Dmowskiego była zdecydowanie antyniemiecka i upatrywała przyszłość Polski w związku z Rosją. Dmowski był zwolennikiem racjonalnej ugody z państwem carów. Dowodził, że Niemcy są zbyt silne cywilizacyjnie i kulturowo, aby Polacy mogli je lekceważyć. Polityka germanizacyjna rządu berlińskiego, oparta na silnym państwie i atrakcyjnej, niemieckiej kulturze okazała się bardzo skuteczna. Rosja była zdaniem Dmowskiego po prostu mniej groźna. Dlatego Polacy w przyszłym konflikcie światowym powinni przeciwstawić się Niemcom i wspierać Rosję, pomimo tego, że byli jej niechętni. Zdaniem Dmowskiego w wypadku zwycięstwa Rosji w I wojnie światowej mogłoby dojść do zjednoczenia ziem polskich, odebranych Niemcom i Austriakom pod berłem carskim. Rosja nie będzie wtedy w stanie sprostać cywilizacyjnej konkurencji 20 milionów Polaków i będzie zmuszona przyznać im rozległe prawa polityczne, co w przyszłości może doprowadzić do pełnej niepodległości.

Orientacja proaustriacka popularna była w Galicji. W ostatnich miesiącach poprzedzających wybuch I wojny światowej główne siły polityczne Galicji pod przywództwem konserwatystów rozpoczęły współpracę na rzecz wykorzystania walki miedzy zaborcami dla realizacji polskich interesów. Habsburscy lojaliści liczyli, że zwycięska w wojnie z Rosja Austria, przyłączy do Galicji Królestwo Polskie i część Wołynia, co pozwoli przekształcić dualistyczne państwo habsburskie, jakim były Austro - Węgry w twór o charakterze trialistycznym: Austro - Węgry - Polskę. Zwolenników tej opcji nazywano dlatego trialistami lub lojalistami.

Również niektóre siły polityczne Królestwa Polskiego widziały korzyści dla narodu polskiego wynikające z ewentualnego sojuszu z Habsburgami. Chodziło tutaj przede wszystkim o PPS, kierowaną przez Józefa Piłsudskiego. Uważał on Rosję za śmiertelnego wroga Polski, dlatego rozpoczął współpracę z polskimi trialistami i kołami wiedeńskimi. Poza tym na terenie zaboru austriackiego można było znacznie łatwiej organizować paramilitarne oddziały polskie oraz polskie organizacje o niepodległościowym charakterze. Piłsudski nie chciał jednak doprowadzić do powstania trialistycznej monarchii Habsburgów. Jego celem była niepodległa Polska.

2. Geneza I wojny światowej

Zjednoczone w 1871 r. Niemcy zachwiały równowagą sil na kontynencie europejskim. Niemiecka gospodarka zaczęła być konkurencyjna dla brytyjskiej i francuskiej produkcji. Niemcy, które nie posiadały własnych koloni rozpoczęły ekspansywna politykę w celu ich pozyskania. Dlatego też rozwinęły swój przemysł morski, aby przeciwstawić się brytyjskiemu panowaniu na morzach, które było kluczem do opanowania i utrzymania kolonii. Szczególna role w niemieckiej marynarce wojennej zaczęły stopniowo odgrywać statki podwodne.

Na przełomie XIX i XX w. Rosja, Austro - Węgry oraz Niemcy rywalizowały o posiadłości na terenie Półwyspu Bałkańskiego. Te trzy mocarstwa walczyły o schedę po słabnącej Turcji, która stopniowo traciła swoja pozycję w Europie. W 1908 r. Bośnia i Hercegowina została włączona do Austro - Węgier. W latach 1912 - 1913 miały miejsce dwie wojny bałkańskie, podczas których kraje powstałe na gruzach tureckiego imperium walczyły o podział terytoriów Półwyspu Bałkańskiego. Osiągnięte w tych wojnach sukcesy Serbii, która pozostawał pod rosnącym wpływem Rosji wzbudziły zaniepokojenie Austro - Węgier, obawiających się prób oderwania od Wiednia anektowanej wcześniej Bośni i Hercegowiny. Ponadto Rosja czuła się zagrożona rosnącymi wpływami Niemiec w Turcji. Turcja kontrolowała cieśniny czarnomorskie, które miały dla Rosji zasadnicze strategiczne znaczenie, ponieważ dawały dostęp czarnomorskiej flocie rosyjskiej do Morza Śródziemnego. W związku z tym Rosja dążyła do utrzymywania swych wpływów w państwie tureckim. Na te konflikty nakładała się niezwykle intensywna i niezabliźniona rywalizacja francusko - niemiecka. Upokorzeni porażką w wojnie z Prusami w 1871 r. Francuzi dążyli do odwetu i odzyskania utraconej wtedy Alzacji i Lotaryngii.

Na podłożu tych sporów i konfliktów międzynarodowych pod koniec XIX i na początku XX w. ukształtowały się w Europie dwa wrogie bloki militarne. Do trójprzymierza, które nazywane było również blokiem państwa centralnych należały: Niemcy, Austro - Węgry oraz Włochy. Do trójporozumienia: Wielka Brytania, Francja oraz Rosja. Trójporozumienie zostało ironicznie nazwane przez prasę francuską "serdecznym porozumieniem" (entente cordiale), ponieważ dotychczasowi wrogowie zawiązywali sojusz przeciwko jeszcze większym wrogom. Jednakże nazwa ta przyjęła się i blok trójporozumienia nazywano również Ententą.

Bezpośrednią przyczyną wojny, przysłowiowa iskrą, było zabójstwo dokonane w stolicy Bośni - Sarajewie, 28 czerwca 1914 r. austriackiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonki Zofii przez bośniackiego Serba Gavrilo Principa. Mord ten był pretekstem dla Austro - Wegier do wysłania do przedstawienia Serbii ultimatum, którego żądania godziły w suwerenność państwa Serbskiego. Austro - Węgry szukały bowiem pretekstu do wojny z Serbią, aby przy pomocy niemieckiej wzmocnić swoja pozycje na Bałkanach. Serbia odrzuciła niektóre postulaty ultimatum i Austro - Wegry wypowiedziały jej wojnę. Rosja stając w obronie Serbii ogłosiła mobilizację. W odpowiedzi na to Niemcy wypowiedziały jej 1 sierpnia 1914 wojnę. Pociągnęło to za sobą lawinę. Poszczególne państwa należące do przeciwstawnych bloków militarnych zaczęły nawzajem wstępować w stan wojny ze sobą.

3. Przebieg działań zbrojnych - front zachodni

Na froncie zachodnim Niemcy podjęły działania zgodne z opracowanym przez feldmarszałka Alfreda von Schlieffena planem, który zakładał błyskawiczne pokonanie Francji. Po uderzeniu na Belgię żołnierze niemieccy szybko poruszali się naprzód i wkroczyli na północno - zachodnie terytorium Francji. Wojska francuskie zaczęły wycofywać się w głąb kraju. Do decydującej bitwy doszło nad marna w dniach 6 - 9 września 1914 r. Zakończyła się ona zwycięstwem Francuzów, którzy odparli wojska niemieckie i zagrożony wcześniej Paryż został ocalony, a plan przeprowadzenie wojny błyskawicznej unicestwiony.

W październiku 1914 r. armia niemiecka podjęła kolejną ofensywę, tym razem na północy w kierunku morza, aby uniemożliwić francusko - brytyjską komunikację i odciąć Francje od brytyjskiej pomocy. Uderzenie niemieckie zostało powstrzymane przez siły francusko - brytyjsko - belgijskie. W połowie listopada 1914 r. linia całego frontu zachodniego została na tyle ustalona, że dochodziło co najwyżej do walk lokalnych, a starcia na froncie zachodnim przybrały postać tzw. wojny pozycyjnej. Sytuacja ta utrzymała się przez cały rok 1915.

W 1916 r. sztaby państw trójporozumienia zadecydowały, że w lipcu 1916 r. zostanie przeprowadzona wielka ofensywa aliancka nad rzeka Sommą. Uprzedzając to uderzenie w lutym 1916 r. Niemcy zdecydowali się zaatakować francuskie pozycje wokół twierdzy Verdun odnosząc znaczne sukcesy. Przeprowadzona zgodnie z planem ofensywa francusko brytyjska nad Sommą nie przyniosła zwycięstwa Ententy, ale pozwoliła na odzyskanie części utraconych pozycji i odepchnięcie Niemców spod Verdun. Podczas ofensywy nad Somma po raz pierwszy alianci użyli czołgów. Bitwa pod Verdun pochłonęła około 800 tysięcy ofiar ludzkich.

Pozycję aliantów dodatkowo wzmocniła fakt przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny przeciwko Niemcom w 1917 r. Wiązało się to z rozpoczęciem przez rząd niemiecki nieograniczonej wojny morskiej, której celem była morska blokada Wielkiej Brytanii, aby pozbawić ją możliwości uzyskania jakiejkolwiek pomocy z zewnątrz. Niemieckie okręty podwodne zatapiały również angielskie statki pasażerskie, na pokładzie których podróżowali obywatele amerykańscy, którzy w wyniku działań niemieckich ginęli.

Wybuch rewolucji w Rosji umożliwił Niemcom zawarcie separatystycznego pokoju z rządem moskiewskim w Brześciu Litewskim 3 marca 1918 r. Pozwoliło to na przerzucenie oddziałów ze spacyfikowanego frontu wschodniego na zachód. Jednakże wybuch rewolucji w Niemczech załamał ostatecznie system militarny tego kraju i pomimo wcześniejszych przygotowań do podjęcia kolejnej ofensywy rząd w Berlinie zdecydował się na poproszenie o zawieszenie broni. Układ w tej sprawie podpisano 11 listopada 1918 r. w Compiegne.

4. Przebieg działań zbrojnych - front wschodni

Stosunkowo szybko udało się pokonać Niemcom Rosje w Prusach wschodnich, rozgramiając jej wojska w bitwie pod Tannenbergiem, (16 - 30 sierpnia 1914 r.) oraz nad Jeziorami Mazurskimi ()5 - 13 września 1914 r.). Z kolei południu wojska rosyjskie odnosiły od początku sukcesy i systematycznie posuwały się naprzód, by w pierwszych dniach listopada 1914 r. dojść w okolice Krakowa, zbliżyć się do Częstochowy oraz Zagłębia Dąbrowskiego. Wszystko wskazywało na to, ze Rosjanie zdołają opanować całe Królestwo Polskie i Śląsk. Jednakże wiosną 1915 r. rozpoczęła się wielka ofensywa wojska niemieckich i austro - węgierskich, która zakończyła się ich zdecydowanym sukcesem. W rękach państw niemieckich znalazł się prawie cały polski obszar etnograficzny, ziemie litewskie, łotewskie, i białoruskie. Rosjanie zostali odepchnięci do linii: zatoka Ryska, Dźwina, Pińsk, Kowel, Łuck, Tarnopol. W 1916 r. Rosja podjęła kontrofensywę - tzw. ofensywa Brusiłowa - której celem było odzyskanie ziem utraconych w roku ubiegłym. Znaczne sukcesy odniosła ona na Wołyniu, opanowując również Bukowine i część wschodniej Galicji. Ofensywa rosyjska została zatrzymana dopiero w początkach września. Na zmianę sytuacji na froncie wschodnim zasadniczy wpływ miały wydarzenia, jakie rozegrały się w Rosji. Chodzi tutaj o rewolucję lutową oraz październikową. Po tej pierwszej Rosja pozostawała sojusznikiem Ententy, jednak zamęt panujący wewnątrz kraju, umożliwił wojskom niemieckim i austro - węgierskim wkroczenie w głąb Rosji. Dojście bolszewików do władzy, których hasłem było zawarcie pokoju bez aneksji i kontrybucji przyspieszyło zawarcie pokoju pomiędzy Rosja a państwami centralnymi, co miało miejsce 8 marca 1918 r. w Brześciu Litewskim.

5. Rewolucja w Rosji

W latach I wojny światowej nastąpił w Rosji rozpad struktur państwa carskiego oraz potęgujący się chaos. W początkach 1917 r. zaczął nasilać się ruch strajkowy spowodowany brakami w zaopatrzeniu w żywność i wywołaną tym drożyzną. W Piotrogrodzie rozpoczęły się rozruchy. Wojsko przechodziło na stronę demonstrantów Rada Delegatów Robotniczych oraz Tymczasowy komitet Dumy Państwowej powołały Rząd Tymczasowy. Mikołaj II został zmuszony do abdykacji. Zrzekł się tronu na rzecz swego brata Michała, ten jednak odmówił objęcia tronu. Rosja stała się republiką. Mimo powstania rządu Tymczasowego znaczny wpływ na sprawowanie władzy posiadała Rada Piotrogrodzka, co spowodowało sytuacje faktycznej dwuwładzy w Rosji. Oba organy wydawały zarządzenia i dekrety oraz wydawały deklaracje. Rząd tymczasowy, który nie był w stanie opanować sytuacji w kraju, ani zmobilizować wojska do większej aktywności na froncie ulegał ciągłym rekonstrukcjom. W lipcu 1917 r. na jego czele stanął Aleksander Kiereński, który otrzymał od Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich nieograniczone pełnomocnictwa i nieograniczona władzę. Kończyło to okres dwuwładzy w Rosji. Mimo tego jednak Rząd Tymczasowy prowadził nieudolną politykę i w dalszym ciągu nie był w stanie opanować sytuacji w państwie. Na fali rosnącej radykalizacji nastrojów społecznych coraz większe poparcie w kraju zdobywali kierowani przez Włodzimierza Lenina bolszewicy. Podjęli oni decyzje o zbrojnym przejęciu władzy. W nocy z 6 na 7 listopada 1917 r. rozpoczęli oni szturm Pałacu Zimowego, który stanowił siedzibę Rządu Tymczasowego. Władzę w kraju objął nowy rząd - Rada Komisarzy Ludowych - na czele której stanął Lenin. Car wraz z rodziną zostali zamordowani. Jednocześnie w różnych częściach Rosji narastał opór przeciwko dyktaturze bolszewickiej, który doprowadził do trwającej blisko trzy lata rosyjskiej wojny domowej.

6. Traktat wersalski

28 czerwca 1919 r. w Wersalu został podpisany traktat pomiędzy Niemcami a państwami zwycięskimi w I wojnie światowej. Na jego mocy Niemcy poniosły olbrzymie straty terytorialne. Musiały oddać Francji Alzację i wschodnia Lotaryngię, Polsce Wielkopolskę z Poznaniem oraz obszar na południe od gdańska. Sam Gdańsk uzyskał status wolnego miasta. Dodatkowo Niemcy traciły również pewne terytoria na rzec Belgii i Czechosłowacji. O państwowej przynależności Warmii, Mazur i Śląska miały zadecydować plebiscyty. Traktat pokojowy formalnie zakazywał połączenia Niemiec z Austrią. Niemcy traciły swoje wszystkie kolonie, Zagłębie Saary miało do 1935 r. pozostać pod okupacją wojsk Ententy i pod zarządem Ligii Narodów. Lewobrzeżna Nadrenia została przekształcona w strefę zdemilitaryzowaną. Niemcy mogły posiadać armię zawodowa liczącą do 100 tysięcy żołnierzy. Zakazano im posiadania ciężkiej artylerii. Nakazano również Niemcom zniszczyć wszystkie samoloty wojskowe pozbawiając ich prawa budowania nowych. Zakazano Niemcom utrzymywać okręty podwodne i zredukowano liczebność sił marynarki. Traktat wersalski nakazywał Niemcom przyjęcie pełnej odpowiedzialności za wybuch I wojny światowej w związku z czym zostały one zobowiązane do wypłacenia wysokich odszkodowań wojennych.

Pierwszych 26 artykułów traktatu wersalskiego składało się na statut Ligii Narodów. Celem tej pierwszej powszechnej organizacji międzynarodowej miało być utrzymanie pokoju i promowanie współpracy międzynarodowej. Liga powstała z inicjatywy prezydenta USA Wilsona. Stany Zjednoczone nie weszły jednak ostatecznie do tej organizacji, ponieważ Kongres, w którym zwyciężyły izolacyjne tradycje polityki zagranicznej USA, nie wyraził na to zgody.