Rozwijający się przemysł oraz stosunki kapitalistyczne na ziemiach polskich spowodowały bardzo szybki wzrost klasy robotniczej. Skupieni w dużych przemysłowych ośrodkach robotnicy pracowali i żyli w ogromnie trudnych warunkach. Ich roboczy dzień trwał bardzo często 12 i 14 godzin, zaś wynagrodzenie nie wystarczało aby zaspokoić podstawowe potrzeby. W fabrykach zatrudniane także były dzieci i kobiety. Robotnicy pozbawieni byli pomocy ze strony lekarzy, nie wypłacano im jakichkolwiek zasiłków wypadkowych, chorobowych, emerytalnych, czy na wypadek kalectwa.

Ta warstwa społeczna coraz częściej sobie uświadamiała, że może wspólnie występować przeciw właścicielom fabryk, a tak podjęta walka może odnieść skutek w postaci poprawy ich położenia. W latach 70-tych XIX stulecia w Królestwie Polskim miały miejsce pierwsze strajki. Jeszcze wtedy nie były dobrze zorganizowane, dlatego wojsko i policja szybko je tłumiły. Duża część robotników po zlikwidowaniu strajku utraciła pracę, pozostając tym samym bez środków do życia.

Organizacja i rozwój ruchu robotniczego ściśle był związany z wzrastającą świadomością robotników oraz ich liczebnością, a także zwiększającą się popularnością socjalistycznych haseł. Pierwsze kółka robotnicze organizował Ludwik Waryński. Wspólnie z robotnikami zakładał kasy oporu, gromadzono w nich fundusze, które miały wspomóc strajkujących. Za prowadzoną działalność często był ścigany przez policję. W 1822 roku Ludwik Waryński w Warszawie założył Międzynarodową Socjalno-Rewolucyjną Partię "Proletariat" (Wielki Proletariat). Głównym celem Proletariatu stało się zorganizowanie robotników w walce przeciw kapitalizmowi a także w walce o poprawę warunków ekonomicznych pracujących.

Twórcy Proletariatu sądzili, że obalenie kapitalistycznego ustroju dokona się na drodze rewolucyjnej walki, która równocześnie zniesie zarówno społeczny jak i narodowy ucisk. W ich programie nie było miejsca na walkę o niepodległość ojczyzny.

W 1883 roku Ludwik Waryński i inni działacze Proletariatu zostali aresztowani co spowodowało rozbicie tej partii. Likwidacja Proletariatu nie oznaczała zupełnej likwidacji ruchu robotniczego na ziemiach polskich. Jedność w boju o poprawę warunków bytu manifestowano teraz na wiecach, jakie odbywały się pierwszego maja z okazji święta robotniczego. Na ziemiach polskich po raz pierwszy obchodzono je w 1890 roku. Bardzo głośno było o powszechnym pierwszomajowym strajku robotników w Łodzi w 1892 roku, który przekształcił się w krwawe starcia z wojskiem i policją. Trwał on od 2 do 11 maja. W tzw. "buncie łódzkim" udział wzięło ok. 7000 robotników. Na skutek walk z policją i wojskiem śmierć poniosło ok. 200 robotników, a prawie 1000 zostało aresztowanych. W 1892 roku w Paryżu demokratyczna grupa działaczy polskich założyła Związek Zagranicznych Socjalistów Polskich. A w 1893 roku emisariusze z Paryża oraz krajowi działacze utworzyli w Warszawie Polską Partię Socjalistyczną (PPS). PPS współdziałała z socjalistycznymi partiami z innych zaborów jak: Polska Partia Socjalistyczno- Demokratyczna Galicji i Śląska (PPSD) oraz PPS zaboru pruskiego.

Działacze PPS na ziemiach Królestwa Polskiego byli nieustannie ścigani przez policję w odróżnieniu od ich kolegów w zaborze austriackim i pruskim. Jednak pomimo represji drukowali i kolportowali dwa partyjne pisma: "Robotnik" i "Przedświt". Natomiast w zaborze pruskim polscy socjaliści wydali pierwsza swoją gazetę w 1891r. - "Gazetę Robotniczą", która ukazała się w Berlinie.

"Szkic programu PPS" obejmował podstawowe cele działalności tej partii. Za najważniejszą sprawę przyjęto odzyskanie przez Polskę niepodległości. Miał to być warunek zbudowania ustroju demokratycznego, a później przeprowadzenia społecznych reform w duchu socjalistycznym. Głoszono postulaty demokratycznego parlamentu oraz samorządu a także uspołecznienia ośrodków produkcji i ziemi. Gdy Polska odzyska niepodległość socjaliści planowali utworzyć dobrowolną federację z Litwą, Białorusią i Ukrainą.

Współzałożycielem oraz głównym bardzo aktywnym ideologiem i działaczem PPS był historyk, publicysta i socjolog Bolesław Limanowski. Za swoją patriotyczną działalność został w 1861 roku aresztowany i zesłany na Sybir, przebywał tam do 1867 roku. Jako najważniejszy cel prowadzonej działalności stawiał walkę o narodowe i społeczne wyzwolenie. Kolejnym bardzo wybitnym działaczem PPS był Józef Piłsudski. Związany z socjalistycznym ruchem od wczesnych lat młodości, za co spędził kilka lat na Syberii. Przez wiele lat był redaktorem naczelnym "Robotnika". Wśród socjalistów w Galicji wyróżniał się Ignacy Daszyński, był on współtwórcą i przywódcą PPSD Galicji i Śląska. Stawał w obronie interesu robotników, żądał poprawy ich warunków życia.

W 1893 roku na tle różnicy poglądów między czołowymi działaczami PPS co do kwestii walki o niepodległość doszło do rozłamu w tej partii. Członkowie opowiadający się bardziej za rewolucyjną walką proletariatu niż walką o niepodległość utworzyli własną organizację - Socjaldemokrację Królestwa Polskiego. W 1900 roku do SDKP przyłączyli się socjaliści z Litwy, powstała wówczas Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Jej głównymi działaczami byli m.in.: Róża Lukemburg, Julian Marchlewski, Adolf Warski i Feliks Dzierżyński.

SDKPiL przede wszystkim w swoim programie kładła nacisk na obalenie kapitalizmu przy pomocy rewolucji proletariackiej połączonej z rewolucyjnym międzynarodowym ruchem robotniczym. Działacze partii odrzucali sprawę odbudowy niepodległości Polski, gdyż wierzyli w sukces powszechnej socjalistycznej rewolucji na całym świecie a w związku z tym uważali, że zajmowanie się odbudową własnego państwa tylko storpedują cele rewolucji światowej. Róża Luksemburg podpierała takie stanowisko analizami, ekonomicznymi z których miało jakoby wynikać, że ziemie polskie już całkowicie gospodarczo zintegrowały się z Rosją, Prusami i Austrią, zaś robotnicy wcale nie są zainteresowani walką o niepodległość.

Natomiast ruch ludowy na ziemiach polskich zaczął się rozwijać na przełomie XIX i XX wieku w Galicji. Celem jego było społeczne i narodowe wyzwolenie wsi. Bardzo ciężkie warunki bytu chłopów galicyjskich, połączone z narastającym konfliktem między wsią a dworem spowodowały podjęcie próby zorganizowania chłopów a następnie przystąpienia do walki o zmianę ich położenia. Istotnym elementem działalności ruchu ludowego stało się umożliwienie chłopu aktywnego udziału w życiu państwa. Na początku organizowane akcje na tym polu miały samopomocowy charakter. Powstawały pierwsze organizacje oświatowe i kółka rolnicze. Ogromne zasługi w pobudzaniu świadomości politycznej i społecznej wśród galicyjskich chłopów miał Ksiądz Stanisław Stojałowski.

W 1895 roku w Rzeszowie na zjeździe delegatów chłopskich powołano do życia nowe Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). PSL prowadziło szeroką działalność polityczną i szybko wywalczyło sobie mocną pozycję w politycznym życiu Galicji. PSL żądało równouprawnienia chłopów, demokratyzacji życia, autonomii dla Galicji. W roku 1908 część chłopskich działaczy weszła w porozumienie z konserwatystami. W 1913 roku miał miejsce rozłam w PSL. Powstały dwie ludowe partie: PSL - "Piast" na czele z Jakubem Bojko i Wincentym Witosem oraz PSL - Lewica pod przywództwem Jana Stapińskiego.

Ważnym nurtem rozwijającego się na przełomie wieków życia politycznego na ziemiach polskich był ruch narodowy. Jego hasła wiązały się głównie z walką przeciw narastającej wówczas rusyfikacji i germanizacji. Do zachowania i obrony własnej narodowej tożsamości włączono także program niepodległościowy, który poszerzony został o hasła społecznego solidaryzmu.

Program niepodległościowy znów odzyskał swoje znaczenie w latach 80-tych XIX stulecia. I w kraju i na emigracji zmierzano do stworzenia zorganizowanego narodowego ruchu. W 1887 roku Zygmunt Miłkowski w Szwajcarii powołał do życia tajną organizacje - Ligę Polską. Jej podstawowym zadaniem zgodnie z Ustawą Ligi Polskiej miało być: zjednoczenie wszystkich narodowych sił do odzyskania niepodległości. Istotnym elementem działań Ligi Polskiej stało się utworzenie Skarbu Narodowego Polski, który gromadził środki materialne na wypadek przyszłego powstania. Liga Polska działała również na ziemiach polskich pod zaborami. W Krakowie młodzi aktywiści utworzyli tajny Związek Młodej Polski "Zet". Czołowym działaczem owej organizacji był Roman Dmowski. On to w 1893 roku zainicjował przemianowanie Ligi Polskiej w Ligę Narodową. Był to poważny zwrot w kierunku zjednoczenia wysiłków odnośnie rozbudzeniu narodowej świadomości w społeczeństwie. Cel ten realizowano poprzez krzewienie oświaty podczas tajnego nauczania, głównie na wsi. Tutaj były ogromne zasługi ruchu narodowego. Hasło walki o niepodległość, jako niemożliwe wtedy do zrealizowania, ustąpiło miejsca: solidaryzmowi narodowemu, zaprzestaniu klasowej walki, czynnemu oporowi przeciw germanizacji i rusyfikacji. Liga Narodowa zmierzała do skupienia wokół swego programu inteligencji, drobnomieszczaństwa, robotników i chłopstwa.

Z biegiem czasu w działalności Ligi Narodowej pojawiły się nacjonalistyczne tendencje. Na przełomie XIX i XX wieku Liga Narodowa miała zorganizowane swoje oddziały we wszystkich trzech zaborach. W 1897 roku powstało w Królestwie Polskim Stronnictwo Narodowo - Demokratyczne, swoją jawną działalność zaczęło w 1905 roku. W 1904 roku pod wpływem Ligi powstało Stronnictwo Demokratyczno - Narodowe w zaborze austriackim, a w 1909 roku także w zaborze pruskim Polskie Towarzystwo Demokratyczne. Liga Narodowa tworzyła również organizacje w środowisku robotników i młodzieży.