Państwa starożytne – ustrój polityczny.

Państwa starożytne wykształciły różnorakie sposoby sprawowania władzy. Mimo różnic geograficznych i etnicznych posiadały wspólne cechy. Każdy ustrój określał formy sprawowania władzy i organy państwa. Występował między innymi ustrój demokratyczny, republikański i despotyczny. W pierwszych starożytnych cywilizacjach występowała podobna taktyka polityczna. Starożytne państwa jak Egipt czy Mezopotamia wykształciły swoje państwowości w pobliżu wielkich rzek, które wykorzystywano do celów rolniczych i gospodarczych. Władza koncentrowała się wokół jednej osoby, która sprawowała rządy i pełniła funkcje religijne (zwierzchnik religijny). W Mezopotamii były rządy króla, w Egipcie nieograniczona władza należała do faraona, natomiast w starożytnych Chinach do cesarza. Na każdym etapie budowania państwowości najpierw było zjednoczenie poszczególnych terenów, a następnie wykształciły się rządy i uformował ustrój. Indie, Izrael, Macedonia i Persja posiadały bardziej urozmaicony system rządów. Indie charakteryzowały się tym, że władza należała do kapłanów (braminów), którzy reprezentowali najwyższą warstwę społeczeństwa (kastę). Czołową rolę odgrywała tu religia, wierzono w bóstwa odzwierciedlające siły natury. Współcześnie nadal braminizm odgrywa ważną rolę w życiu indyjskiej społeczności. Kolejną wspólnotą mocno związaną z religią była wspólnota żydowska. Historia Izraela opisana została między innymi w Biblii. W X wieku p.n.e. Dawid został wybrany na króla. Jego następca Salomon utrzymał jedność państwa, ale nie trwało to długo, bo naród żydowski trafił w "niewolę babilońską". Ustrój monarchii występował też w Persji i Macedonii, ale tu król nie był despotycznym władcą i rządy cechowała mniejsza brutalność. Przedstawiciele władzy współpracowali z podbitymi ludami, nie niszczono ich dorobku kulturalnego i pozwalano zachowywać tradycję. Władza absolutna należała w tych krajach do jednej osoby. Rzym i Grecja posiadały systemy, które były odmienne od pozostałych i przez cały okres istnienia państwa ewaluowały. Nie było tu wielkich rzek, które organizowały życie społeczności, teren był górzysty i otoczony morzem. Zrodził się jedyny w swoim rodzaju sposób organizacji miasto - państwo (polis). Charakteryzowało się niewielkim obszarem i własnym systemem zarządzania. Polis organizowała społeczność ludzi, która decydowała o swoim życiu społecznym i politycznym. Ważną rolę odgrywało zgromadzenie ludowe, które decydowało o wypowiedzeniu wojny i stanie pokoju. Do jego kompetencji należał wybór urzędników i stanowienie prawa. Każde z polis ewaluowało od monarchii, następnie władza należała do wąskiej grupy obywateli lub o podstawowych sprawach decydował lud. Arystoteles opisując ustroje zauważył, że monarchia może przerodzić się w tyranię, a arystokracja w oligarchię. Do wyjątkowych polis należały Ateny i Sparta. W Sparcie występował ustrój monarchii z dwoma królami, którzy sprawowali dowództwo nad armią i spełniali funkcje sakralne. Pełnoprawni obywatele pełnili funkcje urzędowe. Tworzyli oni zgromadzenie obywateli (apella), w którym głosowano nad ustawami przekładanymi przez geruzję i projekty eforów. W apelli mogli uczestniczyć wszyscy spartiaci po ukończeniu 30 roku życia. Zbierali się raz na miesiąc. Przemawiać na apelli mogli królowie, eforowie i członkowie rady starszych, natomiast obywatele mogli przyjąć lub odrzucić wniosek. Do Rady Starszych (geruzja) należało dwóch królów i 28 gerontów, czyli obywateli powyżej 60 roku życia wybierani przez apellę. Do kompetencji geruzji zaliczało się przygotowywanie projektów na apellę i wydawała wyroki w sprawach przestępstw. Z czasem funkcje należące do rady starszych przejęli najwyżsi urzędnicy państwowi powoływani na okres jednego roku - eforowie. Na początku byli wyznaczani przez króla, a następnie wybierani przez apellę. Zajmowali się polityką wewnętrzną i zagraniczną, kontrolowali królów, sprawowali nadzór nad wychowaniem młodzieży, kierowali finansami państwa. Drugie co do wielkości miasto - państwo w starożytnej Grecji to Ateny, które miały odmienny system rządów od Sparty. Ewaluował on od monarchii przez rządy oligarchiczne i władzę tyranów, aż po system demokratyczny. Pod koniec VII wieku p.n.e. nastąpił kryzys społeczny w państwie. Występowały znaczne różnice majątkowe między najbogatszymi i najbiedniejszymi klasami, rosło niezadowolenie chłopów, a eupatrydzi zaczęli dążyć do objęcia władzy. Reformy Solona to umorzenie długów prywatnych i publicznych. Wykupiono sprzedanych w niewolę. Została przeprowadzona reforma monetarna, wprowadzono politykę merkantylizmu. Zaczęto mówić o rządach prawa. Kolejnym reformatorem był Klejstenes, który obalił rządy tyranii i najprawdopodobniej dał podstawy dla demokracji ateńskiej. Wprowadzono szereg reform społeczno - gospodarczych i administracyjnych. Podział rodowy zastąpiono podziałem terytorialnym. Podzielono Attykę na 10 fyl. Rodziny arystokratów nie miały już dominującego wpływu na politykę. Celem takiej reformy było wymieszanie obywateli różnych klas społecznych. W fyli wybierano 50 reprezentantów, którzy zasiadali w Radzie Pięciuset. Rada zajmowała się polityką zewnętrzną i wewnętrzną, nadzorowała prace eklezji. Przygotowywała obrady zgromadzenia oraz określała jego porządek. Ważniejsze decyzje były podejmowane tylko za zgodą większości obywateli zasiadających w zgromadzeniu ludowym (eklezji). Od V wieku p.n.e. znaczenie areopagu malało, a jego funkcje polityczne przejęła Rada Pięciuset. Areopag był trybunałem sądowym w sprawach o morderstwo. Decydował w procesach dotyczących podpalenia i opiekował się świętymi gajami oliwnymi. Z czasem władza wykonawcza przeszła w ręce 10 strategów. Powstał ostracyzm, czyli sąd skorupkowy. Obywatele na glinianych skorupkach pisali osobę, która zagrażała państwu. Wymierzano jej karę banicji trwającą 10 lat. Majątek wygnanego obywatela nie był konfiskowany, a po 10 latach nadal utrzymywał on swoje prawa obywatelskie. Ustrój wykształcony w Atenach począwszy w VI wieku p.n.e. i V wieku p.n.e. to rządy ludu. Wprowadzono kadencje polityków i odpowiedzialność za decyzje podjęte w czasie pełnienia funkcji. Charakterystyczną cechą demokracji ateńskiej był bezpośredni udział obywateli w rządzeniu państwem (demokracja bezpośrednia). Prowadzono dyskusje nad ustawami, a każdy mógł zabrać głos i zaproponować uchwałę. Rada Pięciuset sprawowała nadzór nad urzędnikami państwowymi, których opłacano. Ustrój demokracji ateńskiej posiadał argumenty przemawiające na jego korzyść, a z drugiej strony widziano w nim wady. Większość historyków uważa, że stanowił on początek rozwoju demokracji światowej. Przyczyniły się do tego także reformy Solona, Klejstenesa, Temistoklesa, Efialtesa czy Peryklesa. Z inicjatywy tego ostatniego reformatora wzniesiono w Atenach Propyleje ateńskie i Partenon. Wzmocnił on demokrację ateńską, wprowadził wynagrodzenie dla sędziów i członków Rady Pięciuset. Jego zasługą było umocnienie pozycji Aten w całej Grecji. Nie wszyscy jednak optymistycznie odnoszą się do tego ustroju. Winston Churchill określił, że ustrój demokracji jest najgorszą formą rządów. Inny był system rządów w starożytnym Rzymie. Według legendy pomiędzy dwoma braćmi bliźniakami (Romulus i Remus) doszło do konfliktu o ziemię. Remus został zabity przez Romulusa, który objął władzę w mieście. Nowej osadzie nadano nazwę Roma. Pierwszymi władcami w Rzymie byli królowie latyńscy, a od 575 roku p.n.e. królowie etruscy. W końcu VI wieku p.n.e. doszło do wypędzenia Etruskich królów i wprowadzenia republiki, gdzie wybierano władzę państwową. Ważną funkcję odgrywali dwaj konsulowie. Spełniali funkcje wojskowe, ponieważ w stanie wojny przewodzili armii. Do ich kompetencji należało powoływanie zgromadzenia ludowego i senatu. Do pozostałych urzędników rzymskich zaliczamy pretora. Jego zadaniem było utrzymanie porządku w mieście i orzekanie o przestępstwie. Cenzor ustalał cenzus, czyli spis majątkowy obywateli. Dokonywał podziału obywateli na klasy według zamożności, sporządzał listę senatorów i nadzorował sprawy finansowe. Układał budżet państwa, wydzierżawiał jego dochody, sprawował nadzór nad budowaniem dróg, gmachów należących do państwa oraz kanalizacją. Decydował o wydatkach na roboty publiczne, określał wysokość ceł i podatku. Nadzorował obyczaje obywateli, kontrolował życie publiczne i prywatne. Obrońcami plebejuszy byli trybuni ludowi. Posiadali prawo ingerowania we wszystkie kompetencje urzędników, bez cenzorów oraz dyktatora. Sprzeciw trybuna odwoływał zarządzenie urzędnika. Trybun ludowy był osobą nietykalną. Edylowie utrzymywali porządek w mieście i urządzali igrzyska. Kwestorzy byli pomocnikami konsula do spraw finansowych. Ważnym urzędnikiem był dyktator, którego powoływano w sytuacjach zagrożenia państwa. Jego władza była nieograniczona. Urzędy w Rzymie były bezpłatne. Duży prestiż posiadał senat. W ramach jego funkcji była polityka zagraniczna, bezpieczeństwo kraju, finanse, kult i wyznaczanie namiestników do prowincji. Funkcjonowało zgromadzenie obywateli, którzy decydowali o wojnie, wybierali kadrę administracyjną i uchwalali prawa. W II wieku p.n.e. nastąpił kryzys wewnętrzny w państwie do którego doprowadziły wyniszczające wojny domowe. Zaostrzyły się konflikty społeczne, zaczęła szerzyć się korupcja. System skierował się w stronę rządów dyktatorskich i zawiązywano triumwiraty. Nieograniczona władza należała do Gajusza Juliusza Cezara, a potem jego następcy Oktawiana Augusta. Nastała nowa era - cesarstwo, czyli Imperium Romanum. Początkową formą ustroju cesarstwa był pryncypat. Nazwa zrodziła się od określenia pierwszy obywatel, princeps. Oktawian August sprawując władzę monarszą, nie określał się jako dyktator tylko "caesar". Cesarz w pryncypacie rządził wspólnie z senatem. Była to forma jedynowładztwa przy zachowaniu pozorów władzy republikańskiej. Pryncypat zaczął przekształcać się w monarchię absolutną i cesarz Dioklecjan zastąpił go nową formą ustroju - dominatem. Etap ten przypada na okres późnego cesarstwa. Cesarz był panem życia i dobytku swoich poddanych. Jego rządy były nieograniczone, a wola stanowiła prawo. Opierał się na wojsku i rozbudowanej kadrze urzędniczej. Poddani oddawali mu cześć boską. Z czasem doszło do podziału rządów w imperium, gdzie jedność państwa miała zostać zachowana. Ostatecznie ukształtowało się cesarstwo wschodniorzymskie i zachodniorzymskie. Reformy zaprowadzone przez Konstantyna I Wielkiego przekształciły Imperium Romanum w monarchię absolutną. Ustanowił on Konstantynopol w cesarstwie wschodniorzymskim mianem drugiej stolicy państwa, która zdołała oprzeć się najazdom ludów germańskich. W 476 roku p.n.e. ostatni cesarz zachodniorzymski Romulus Augustulus został usunięty przez germańskiego wodza Odoakra, co zakończyło okres jego istnienia. Doszło do barbaryzacji kultury na zachodzie. Cesarstwo wschodniorzymskie przetrwało do 1453 roku jako cesarstwo bizantyjskie, gdzie rozwinęła się wysoka kultura określana mianem bizantyjskiej.