Historia świata obfituje we wszelkiego rodzaju zmiany polityczne. Wiele z istniejących niegdyś państw upadło, wiele się narodziło. O niektórych z nich już dziś nie pamiętamy, a inne na trwałe zajęły miejsce na kartach historii. Do państw tego ostatniego typu należą zapewne kraje Bliskiego i Dalekiego Wschodu, chociażby starożytna Babilonia, Egipt, Chiny czy Indie. Państwa te wykształciły bardzo charakterystyczny system społeczny, prawny, obyczajowy i etyczny. Określa się je mianem państw despotycznych. 

  1. Mezopotamia.

Cywilizacja starożytnej Mezopotamii zaczęła się rozwijać w dorzeczu dwóch wielkich rzek Bliskiego Wschodu – Tygrysu i Eufratu. Tutaj już 4 tysiące lat p.n.e. pojawiły się pierwsze osady. Ich twórcami byli Sumerowie, najstarszy lud o którym mówią źródła archeologiczne. Naukowcy przypuszczają, że mogli przybyć z Dalekiego Wschodu. Prowadzili koczowniczy tryb życia, a trudnili się głównie pasterstwem. Kiedy zawitali w dorzecze Tygrysu i Eufratu, nowe warunki geograficzne i klimatyczne, wymogły na nich zmianę sposobu życia. Z wędrownego trybu życia przeszli w tryb osiadły. Od tej pory zaczęli budować osiedla. Zajęli się hodowlą i przede wszystkim rolnictwem. Temu ostatniemu sprzyjały dość częste wylewy obu rzek, co wpływało na użyźnianie i nawodnienie pól. Aby uzyskać jeszcze lepsze plony, Sumerowie zaczęli budować system kanałów irygacyjnych, doprowadzających wodę do odległych pól. Powoli postępował też rozwój struktury państwowej. Grupy zaczęły się łączyć w większe jednostki, posiadające już scentralizowaną władzę. Ośrodkiem centralnym w sumeryjskich osiedlach stały się obronne grody. „Państwa” Sumerów określane są mianem patesjaty. Na ich czele stali zazwyczaj miejscowi książęta bądź wodzowie – patesi. Najważniejsze grody odkryte w trakcie badań archeologicznych to, pochodzące sprzed 3 tys. lat p.n.e. Ur, Eridu, Nippur, Larsa, Umma i Szuruppak.

Granice sumeryjskich grodów-państwa nie były zabezpieczone, nawet w naturalny sposób. Nie sprzyjało temu ukształtowanie terenów Bliskiego Wschodu. Taka sytuacja doprowadzała wiele razy w ciągu istnienia tu różnych państw do najazdów koczowniczych ludów, które przejmowały władzę i budowały swoją strukturę państwową. W trzecim tysiącleciu przed Chrystusem w dorzeczu Tygrysu i Eufratu pojawiły się ludy koczownicze, posługujące się językiem semickim. Podbiły one Sumerów, przeszły do osiadłego trybu życia i zajęły się uprawą roli, przejmując wiele osiągnięć swoich poprzedników. Element sumeryjski wymieszał się z nową ludnością. Powstały nowe grody. A do najpotężniejszych z nich należał Akkad. On jego nazwy przybyszów zaczęto określać mianem Akkadów.

Między istniejącymi na Bliskim Wschodzie państwami dochodziło często do wojen. Władca Lagasz, król Ennatum około 2470 r. p.n.e. podbił kraj Akkadu, później Ur oraz Uruk, Eridu i Larsę. Usunął z tronów tutejszych władców i wymienił całą urzędniczą kadrę, na posłusznych mu własnych urzędników. Lagasz niedługo potem musiał się zmagać z konfliktami o charakterze wewnętrznym. Tą sytuację osłabienia wykorzystał Lugazlzagissi, król Ummy. W wyniku najazdu jego wojsk Lagasz upadł. Lugazlzagissi miał ambicje zjednoczenia całej Mezopotamii. Jego plany nie zostały jednak zrealizowane, bowiem pokonał go władca Akkadu – Sargon I Wielki (2369 – 2314 p.n.e.). To właśnie po berłem tego władcy prawie cała Mezopotamia zjednoczyła się. Sargon Wielki przeprowadził reformę administracji i gospodarki ujednolicając jej rozwój we wszystkich do niedawna osobno działających częściach państwa. Tak zapoczątkowaną politykę kontynuowali jego następcy.

Zjednoczona Mezopotamia pod władzą króla Akkadu przetrwała sto lat. Kres istnienia przyniósł jej najazd plemienia Gutów. Państewka zajęte w wyniku inwazji Gutów zyskały pewną niepodległość, ale dość mocno ograniczoną, bowiem zobowiązane były do płacenia daniny na rzecz najeźdźców. Swoją zaborczą politykę Gutowie prowadzili około stu lat. Za ich panowania pojawiła się opozycja, której celem było wyzwolenie kraju spod okupacji. Ogromną rolę w jej stworzeniu odegrali władcy Ur. To miasto miało wówczas istotny wpływ na rozwój prawa w całej Azji Mniejszej. Kres istnienia przyniosły mu najazdy plemienia Amorytów i Elamitów, którzy nadciągnęli z zachodu i wschodu. By wówczas rok 2700 p.n.e.

Po upadku Ur na jego gruzach wyrosło kilka państewek. Najsilniejszym spośród nich stał się Babilon, szczególnie pod panowaniem Hammurabiego (1792 – 1750 p.n.e.). Ten władca pod swoim berłem zdołał połączyć inne mniejsze państewka, tworząc w ten sposób państwo Babilon. W historii zasłynęło ono dzięki swemu władcy, który wprowadził bardzo krwawy kodeks prawny, nazwany od jego imienia kodeksem Hammurabiego. W państwie babilońskim istniała rozbudowana hierarchia społeczna. Społeczeństwo Babilonu składało się z obywateli posiadających pełnię praw, obywateli niepełnoprawnych oraz niewolników. Ci ostatni była traktowani przez innych mieszkańców bardziej jak rzeczy niż ludzie. Państwo babilońskie, a dokładniej państwo starobabilońskie, funkcjonowało przez półtora wieku. Po tym okresie, prawdopodobnie z powodu osłabienia władzy centralnej, zostało uzależnione od państw sąsiednich. Część terytorium zajęli Kasyci, przybywający z zachodu. W momencie gdy Hetyci obalili Babilon, Kasyci podporządkowali sobie należące do państwa starobabilońskiego terytorium. W II tysiącleciu p.n.e. Kraj Nadmorski, najsilniejsze państwo które pozostało po rozpadzie Babilonu, próbował przywrócić niezależność dawnego państwa babilońskiego. Jednak poniósł porażkę i musiał uznać zwierzchność królów Asyrii. Dopiero Nabopalassarowi, jednemu z babilońskich władców, udało się przywrócić suwerenność państwa. Jego następca na tronie Nabuchodonozor II zbudował potęgę państwo nowobabilońskiego. W 538 r. p.n.e. w wyniku najazdu wojsk króla perskiego Cyrusa, Babilon został zajęty. A państwo nowobabilońskie stało się częścią państwa perskiego.

Zasady prawne i normy etyczne starożytnej Mezopotamii

Pierwotnie stosunki prawne były regulowane zwyczajowo. W III tysiącleciu p.n.e. najwyższy stopień rozwoju osiągnęło prawo u Sumerów. Możemy to dziś stwierdzić za pomocą glinianych tabliczek, odkrytych przez archeologów. Ich tematyką były głównie umowy o charakterze prywatnym zawierane pomiędzy osobami. Dzięki lekturze tych tekstów, uczeni stwierdzili, że istniały pewne reguły prawne, które były przestrzegane przy spisywaniu dokumentów. Zasady prawa zwyczajowego nie zostały spisane. Wiemy jednak, że władcy mezopotamscy wydali szereg aktów i ustaw. Wierzono, że te dokumenty zostały napisane i nadane przez bóstwo. To przekonanie decydowało o ich niepodważalności. Społeczeństwo nie negowało takich dokumentów i nie sprzeciwiało się im. Nie można przecież było złamać woli bóstwa. Takie przekonanie ze strony obywateli było korzystne dla rządzących. Mieli pewność, że ich decyzje zostaną wykonane. 

Około 2400 r. p.n.e. powstał najstarszy zbiór ustaw, którego autorem był król Lagaszu. Do dnia dzisiejszego z całego zbioru zachowało się zaledwie 5 artykułów. Jeden z nich zabraniał m. in. poliandrii, czyli posiadania przez kobietę kilku mężów. Groziła za to przestępstwo kara śmierci. Innym kodeksem, zachowanym do dnia dzisiejszego, był kodeks pochodzący z Ur, powstały w III tysiącleciu p.n.e. Za jego twórcę jest uważany król Ur-Nammu. Tekst kodeksu został poprzedzony prologiem. Dowiadujemy się z niego, że władca jest przedstawicielem bóstw, które nadały mu ów zbiór praw. Najczęściej występującą w nim karą jest kara pieniężna, przewidywana za uszkodzenie ciała. W XX wieku p.n.e. powstał Kodeks Eszunna. Został napisany w języku akkadyjskim. Składał się z 61 artykułów, poruszających kwestie związane z regulacją cen i płac, z prawem małżeńskim i prawem zobowiązań. Na ten sam wiek datuje się Kodeks Lipit-Isztara, króla Isinu. Z tego drugiego kodeksu zachowało się tylko 40 artykułów, a obok nich prolog i epilog. Jest on ciekawy chociażby z tego względu, że jako pierwszy porusza sprawę niewolnictwa i niewolników.

Najbardziej jednak znanym kodeksem, który powstał w starożytnej Mezopotamii był kodeks władcy babilońskiego Hammurabiego. Składał się on z 282 paragrafów oraz z epilogu. W tej ostatniej części Hammurabi przypisuje sobie możliwość stanowienia prawa, bowiem bóg Marduk miał mu polecić, by  prawo i sprawiedliwość w kraju ustanowił. W ten sposób, żaden z zapisów tego kodeksu nie mógł zostać podważony przez obywateli, bo powstał z natchnienia i z polecenia boga Marduka. Ponadto Hammurabi groził każdemu kto naruszy przepisy kodeksu, klątwą i karą zesłaną przez bogów. Sam władca jednak przepisom stworzonego przez siebie kodeksu nie podlegał.

Kodeks dopuszczał różnego rodzaju kary dla takich samych przestępstw. Różnica polegała tylko na statusie społecznym przestępcy. Najczęstszą karą była śmierć, zadawana na różne sposoby. Przestępstwo można było popełnić przeciwko państwu, wymiarowi sprawiedliwości, przeciw życiu i zdrowiu, mieniu, przeciwko moralności oraz karę można było ponieść za nieumiejętne wykonywanie swojego zawodu. Główną zasadą Kodeksu Hammurabiego była tzw. kara talionu. Polegała ona na tym, że za popełnione przestępstwo stosowano taką sama karę. Dlatego też streszczając zasady kodeksu stosuje się stwierdzenie oko za oko, ząb za ząb.

Karę śmierci, najczęściej występującą w Kodeksie, można było wykonywać na kilka sposobów, np. przez spalenie (§§ 25, 110, 157), poprzez utopienie (§§ 108, 129, 132, 143, 155), przez wbicie na pal (§153) a także przez włóczenie przestępcy przez bydło po polu (§257). Innym rodzajem kar były kary mutylacyjne (kary okaleczenia). Najczęściej taką karę wykonywano poprzez wykłucie oka (§193), pozbawienie ręki (§§195, 218, 226, 253), odcięcie ucha (§282) czy ucięcie języka (§192).

Kodeks Hammurabiego nie wspomina o procesach sądowych, które odbywały się w Babilonie. Na podstawie innych zachowanych dokumentów, możemy jednie odtworzyć zasady sądowego procesu, a także w niewielkim stopniu sam jego przebieg. Proces w sprawach o charakterze cywilnym i karnym był skargowy, ustny i jawny. Każda za stron miała prawo do wypowiedzi. Po czym następowało przedstawienie dowodów. Do środków dowodowych stosowanych w starożytnych procesach należeli świadkowie, dokumenty oraz ordalia, czyli środki, których zadaniem było rozstrzygniecie o winie bądź niewinności oskarżonego. Najczęściej takim środkiem była próba zimnej wody, stosowana zazwyczaj w procesach o cudzołóstwo i czary. Dowodem była także przysięga złożona przez jedną ze stron procesu. To która ze stron miała prawo do jej złożenia nie zależało on niej samej, ale od woli sędziów. Wyrok ogłaszany był ustnie, a następnie spisywano go i uwierzytelniano pieczęcią. Wyrok nie mógł zostać zmieniony (kodeks Hammurabiego w przypadku sędziego, który zmieniał wyrok, przewidywał karę).

Dziś wiemy, ze Kodeks Hammurabiego nie był tworzony i spisywany od podstaw, ale oparł się na artykułach z poprzednich kodeksów prawnych, powstałych wcześniej.

Innym kodeksem, pochodzącym z czasów późniejszych, były fragmenty ustaw z okresu nowobabilońskiego. Zostały one spisane za panowania króla Nabonida (555 – 538 r. p.n.e.), a dotyczyły przepisów prawa spadkowego i małżeńskiego. 

  1. Egipt.

W odróżnieniu od starożytnej Mezopotamii, państwo egipskie ze względu na dogodniejsze warunki geopolityczne, zdołało przez większość czasu zachować spójność terytorium.

Egipt leżał w północno-wschodniej Afryce. Główną arterią komunikacyjną, a zarazem rzeką przyczyniającą się do rozwoju rolnictwa, był Nil. Podobnie jak to miało miejsce w przypadku Tygrysu i Eufratu, Nil wylewał regularnie. Na brzegach rzeki została więc stworzona sieć systemu irygacyjnego.

Państwo egipskie składało się z 40 tzw. nomów. Były to jednostki administracyjne stworzone przez egipskie rody. Nomami kierowali nomarchowie. Wywodzili się oni z rodzin arystokratycznych. Dysponowali pełnią władzy na podległą sobie jednostką. W rzeczywistości nomy nie były podległe władzy centralnej. Można powiedzieć, że stanowiły osobne i autonomiczne państewka. Bardzo często pomiędzy poszczególnymi nomami dochodziło do walk. Ich celem było podporządkowanie sobie sąsiedniej jednostki administracyjnej, głównie w celu przeprowadzenia prac irygacyjnych.

Od początku istnienia państwa egipskiego dało się zauważyć wyraźną różnicę pomiędzy tzw. Dolnym i Górnym Egiptem. Pierwsze z nich usytuowane było w delcie Nilu. Miało wybitnie rolniczy charakter. Państwo Górne zamieszkane było przez pasterzy i hodowców. Charakteryzowało się silniejszą centralną władzą i lepszą organizacją. Zjednoczenie starożytnego Egiptu zostało dokonane na drodze podboju Dolnego Egiptu, dokonanego przez władców Górnego Egiptu. Wojny trwały do około 3000 r. p.n.e. wówczas to, jak donosi egipska tradycja, władca Górnego Egiptu– Menes, połączył oba kraje. W ten sposób powstało państwo staroegipskie, a Menes stał się założycielem I dynastii. W okresie od 3200 do około 2400 r. p.n.e., a więc do końca panowania VI dynastii, stolica państwa znajdowała się w Thin (This) a potem w Memfis. Około 2025 r. p.n.e. przestało istnieć państwo staroegipskie (po wygaśnięciu X dynastii).

Państwo staroegipskie charakteryzowało się bardzo silna władzą faraona, początkowo uważanego przez poddanych za boga, a później za syna boga Ra. W tym okresie nabrało ona cech władzy despotycznej. Najważniejszą pozycję i pełnię władzy posiadał faraon. Podlegała mu cała rzesza egipskich urzędników. Równie silną pozycję co rządzący posiadali kapłani poszczególnych świątyń, które wręcz rządziły się swoimi prawami.

Po upadku X dynastii nastąpił w historii państwa egipskiego, tzw. pierwszy okres przejściowy. A później powstało średnie państwo egipskie. W okresie przejściowym włada centralna straciła na znaczeniu. Rolę rządzących przejęli kapłani. Kraj dotknęły wówczas nieprzyjacielskie najazdy. Po jakimś jednak czasie faraonowie zdołali odbudować swoją potęgę.

Od XVI do XI wieku p.n.e. istniało nowe państwo egipskie. Włada faraona po ponownym okresie przejściowym, uległa wzmocnieniu. Jednak klasa kapłanów wywierała coraz większy wpływ na władzę centralną. Te sytuację starał się zmienić faraon Amenhotep IV (1424 – 1388 p.n.e.). Podczas swoich rządów przeprowadził religijną reformę. Na jej podstawie chciał wprowadzić kult monoteistyczny boga słońca Atona. Nie została ona zaakceptowana przez kapłanów i wiernych i po śmierci Amenhotepa upadła, a do jej założeń nie powrócono już nigdy.

Państwo nowoegipskie w 30 r. p.n.e. stało się rzymska prowincją i od tej pory przestało istnieć.

Prawo w starożytnym Egipcie zostało skonstruowane w oparciu o teksty religijne. Chodzi tu głównie od Księgę Piramid i Księgę Umarłych, ale także o teksty dotyczące konkretnych zagadnień, np. tekst o Postępowaniu Wobec Rodziny. Prawo miało charakter niepodważalny. Wierzono, że zostało ono przekazane ludziom przez bogów.

Inaczej niż w państwie babilońskim przedstawiała się struktura społeczeństwa egipskiego. Na jej szczycie stał oczywiście faraon. Podlegał mu wezyr, który kierował kadrą urzędniczą i wojskiem. Następnie imachowie, należący do arystokracji. Traktowano ich jako przyjaciół i rodzinę faraona. Ważne miejsce zajmowali kapłani i lokali możnowładcy oraz pisarze. U dołu drabiny społecznej usytuowana była grupa rzemieślników, tzw. fachowców (hemiutu) oraz chłopi. Ci ostatni stanowili 90% społeczeństwa Egiptu. Mimo, że byli tak liczną grupą nie posiadali żadnych praw.

Zasady prawne i normy etyczne starożytnego Egiptu

Przepisy prawa w starożytnym Egipcie zostały głównie oparte o zasady religii. To właśnie ona je sankcjonowała i uwierzytelniała. Celem życia każdego Egipcjanina było osiągnięcie Pól Elizejskich. Tym mianem określano miejsce wiecznej szczęśliwości w życiu po śmierci.

Najstarsze przepisy pochodzą z około 1350 r. p.n.e. i są najstarszymi znanymi nam dzisiaj. Należała do nich ustawa karna wydana przez faraona Hormheba (XIX dynastia). Żyjący w I wieku p.n.e. grecki pisarz Dior wymienia jako wybitnych ustawodawców faraonów Menesa, Sezostrisa III i Ramzesa II. Temu ostatniemu przypisuje ustanowienie licznych przepisów dotyczących funkcjonowania administracji i wojska. Największy kodeks prawa egipskiego przypisywany jest jednak faraonowi Bokhorisowi, panującemu w II połowie VIII wieku p.n.e. Przygotowany przez niego zbiór przepisów miał liczyć 40 rulonów. Niestety nie znamy treści tego kodeksu. Prawdopodobnie dotyczył prawa procesowego i prawa zobowiązań.

O tym jak wyglądał proces sadowy w państwie egipskim wiemy z zachowanych do naszych czasów dokumentów papirusowych, tekstów glinianych tabliczek i spisanych na pergaminach. Zawierały one umowy dotyczące zamiany, kupna i sprzedaży, a także protokoły z sądowych rozpraw. Najstarszy z takich dokumentów pochodzi z czasów panowania faraona Thutmasisa IV (XVII dynastia).

Teksty o tematyce religijnej np. Księga Umarłych zawierają normy etyczne, obowiązujące w państwie faraonów. Do ich przestrzegania zobowiązany był każdy mieszkaniec, który chciał się po śmierci cieszyć szczęśliwym życiem. Postępowanie zgodnie z tymi zasadami pomagało mu przejść sąd. W jego trakcie na jednej z szal wagi kładziono serce osoby sądzonej, a na drugiej Pióro Prawdy. To ostanie słynęło z tego, że znało wszystkie grzechy popełnione przez ludzi. Sędziami w tym procesie byli bogowie: Ozyrys, Anubis i Tot. Jeśli serce zmarłego korzystnie przeszło powyższą próbę, taka osoba mogła przekroczyć bramę Jaru, czyli wejść do egipskich zaświatów. Powyższy system norm etycznych wywołuje skojarzenia z systemem obowiązującym w świecie chrześcijańskim, opartym na Dekalogu. Co prawda przepisy egipskie nie zostały zapisane w formie punktów, jak to miało miejsce w przypadku religii chrześcijańskiej, ale podobieństwo jest duże. Księga Umarłych podobnie jak zasady Dekalogu, zabrania zabijania drugiego człowieka, cudzołóstwa i oskarżania niewinnych osób. Te zasady odpowiadają szóstemu, siódmemu i ósmemu przykazaniu. Inne kwestie poruszone w Księdze Umarłych dotyczą spraw kultu. Zwracają uwagę na poszanowanie obiektów kultu, mówią o szanowaniu świątyń, zakazie zabijania zwierząt świętych, a więc kotów i ibisów. Dodatkowo w tym dokumencie znajdują się zaklęcia, których zadaniem było odstraszenie potworów czyhających na wiernych w drodze do Jaru. Aby pomóc zmarłemu w tej wędrówce, teksty Księgi Umarłych były wsadzane między bandaże mumii. 

O zasadach dotyczących prawa małżeńskiego nie zachowało się dużo informacji. Wiadomo jednie, że w czasach późniejszych (nie wiadomo jak to wyglądało wcześniej), o ważności małżeństwa decydowało spisanie aktu na piśmie. Dopuszczalne były rozwody. Pozycja kobiety w starożytnym Egipcie nie była najlepsza. Niektórzy z naukowców sądzą, że od czasów panowania V dynastii, kobieta musiała się podporządkować woli ojca, męża lub swojego najstarszego syna. A więc nie mogła decydować o sobie, a znajdowała się ciągle pod czyjąś opieką. 

O zasadach prawa karnego wiemy głównie z pism pisarzy greckich – Herodota i Diodora Sycylijskiego. Niewiele dokumentów dotyczących tej dziedziny prawa egipskiego zachowało się.

W starożytnym Egipcie występowały kary publiczne. Najczęściej stosowaną była kara śmierci. Wyróżniano dwa jej rodzaje: zwykłą, poprzez powieszenie lub ścięcie i kwalifikowaną, poprzez wbicie na krzyż bądź spalenie na stosie. Karę śmierci stosowano wobec osób, które dopuściły się zdrady, przygotowywały lub przeprowadziły rebelię i za ojcobójstwo. Obok tej kary istniały również kary mutylacyjne, np. odcięcie nosa lub innych członków. Karano także chłostą, wygnaniem, oddawano w niewolę bądź pozbawiano daną osobę czci. W procesach karnych obowiązywała głównie odpowiedzialność indywidualna, za popełnione przestępstwo. Ale przy procesie za zdradę stosowano zbiorą odpowiedzialność. Wówczas oprócz przestępcy, karę ponosiły jego lub jej dzieci, siostry, bracia i nawet rodzice. 

  1. Indie.

Indie znajdują się na Półwyspie Indyjskim w Azji. Obok starożytnej Mezopotamii i Egiptu, także starożytne Indie należały do monarchii despotycznych. W III tysiącleciu p.n.e. obszar dzisiejszych Indii zamieszkiwali Drawiodowie. Około 1500 r. p.n.e. przybył tutaj lud Ariów. Podbili tutejszych mieszkańców, zawłaszczając sobie wiele ich osiągnięć (m. in. umiejętność wypalania cegieł).

W starożytnych Indiach rozwinęło się kilka religii. Najstarszą z nich był wedyzm. Zasady tej religii zostały sformułowane w oparciu o święte księgi Wedy. Spisano je prawdopodobnie pomiędzy 2500 r. p.n.e. a 500 r. p.n.e. Słowo weda oznaczało – mądrość. Wyznawcy wedyzmu wierzyli, że istnieje niewidzialny świat wokół człowieka, który wypełniają duchy i demony. Dlatego też personifikowali siły natury. Przez stulecia ta religia zmieniła trochę swoją postać, ale jest wyznawana w Indiach do dnia dzisiejszego.

W I wieku p.n.e. sformułowane zostały zasady braminizmu. Wykształcił się on z religii wedyjskiej. Oparty został na zakończeniu ksiąg Wedy. To zakończenie zawierało inne poglądy dotyczące moralności i filozofii życia niż poprzednie rozdziały Wedy. Głównym bóstwem nowej religii stał się bóg Brahma. Braminizm usankcjonował podział społeczeństwa starożytnych Indii na kasty (tzw. warny). Wyróżniona została kasta kapłanów (bramini), wojowników i urzędników (kszatriowie), hodowców i rzemieślników (wajsiowie). Najniżej postawieni byli rolnicy (siudrowie). Obok tych kast w skład indyjskiego społeczeństwa wchodzili tzw. niedotykalni lub pariasi, zajmujący się pochówkiem zmarłych. Do tej grupy mogła trafić osoba, którą wyrzucono z warny. Pariasi nie cieszyli się poważaniem wśród społeczeństwa ze względu na ich zajęcie. Niedotykalni trudnili się pracami niedozwolonymi dla obywatela należącego do pozostałych kast, bowiem niegodnego ich. Zakazane były śluby pomiędzy osobami pochodzącymi z różnych warn. System kastowości społeczeństwa indyjskiego obowiązywał aż do lat 50-tych XX wieku. Zniosła go wówczas wydana konstytucja. Mimo tych zmian prawnych klasowy podział społeczeństwa indyjskiego istnieje nadal w świadomości mieszkańców.

Do religii, które wykształciły się w starożytnych Indiach należał również hinduizm. Jego powstanie datuje się na około 800 r. p.n.e. Jego źródłem stały się wierzenia Ariów oraz podbitej przez nich ludności. Do najważniejszych bóstw należeli bogowie Wisznu i Sziwa. Jedną z zasad tej religii była i jest wiara w reinkarnację, czyli przekonanie że po śmierci dusza będzie się odradzać w zupełnie innym ciele (podobnie jest w przypadku wyznawców braminizmu). Tym ciałem mogła być roślina, zwierzę lub człowiek. Spośród tych bytów najmniej doskonałym miała być roślina, z najdoskonalszym człowiek. To w jakie „ciało” wcielimy się po śmierci zależało od naszego poprzedniego życia. Jeśli prowadziliśmy życie dobre, pełne dobrych uczynków wobec bliźnich, dusza wcielała się w innego człowieka, jeśli złe, w roślinę. Podobnie jak to miało miejsce w przypadku braminizmu, także i hinduizm sankcjonował kastowy podział społeczeństwa Indii.

Kolejną religią, która pojawiła się w państw indyjskim był buddyzm. Jej twórca był Siddhart, żyjący w VI wieku p.n.e., nazwany później Buddą. Zgodnie z doktryną tej religii każdy człowiek powinien zrezygnować ze wszystkich swoich pragnień. Tylko w ten sposób mógł osiągnąć mądrość absolutną, a ta prowadziła go do nirwany. Nirwana była stanem spokoju, w którym ludzka dusza zostaje uwolniona od wcielania się w kolejne byty. Dusza zostaje uwolniona od ciągłej reinkarnacji. Stan nirwany wyznawca buddyzmu mógł osiągnąć poprzez przestrzegania pięciu zakazów: nie zabijać, nie kraść, nie kłamać, nie pić alkoholu i nie cudzołożyć. Dopiero 600 lat po śmierci Buddy spisano święte księgi tej religii (na Cejlonie).

Indyjska religią był także dżinizm. W odróżnieniu od  pozostałych religii, dżinizm miał bardzo spójną i przemyślaną filozoficzną strukturę. Doktryna zakładała, iż istnieje wiele tzw. jednostkowych dusz (dżiwa). Mają one niczym nie ograniczone zdolności do widzenia i poznawania oraz nieograniczoną moc. W duszy za sprawą działań człowieka osadza się subtelna materia, jaką była karma. On powodowała zmiany w człowieku, które prowadziły do nowych jego narodzin.

Zasady prawne i normy etyczne starożytnych Indii

Zasady indyjskiego prawa były całkowicie oparte o religię. Społeczeństwo starożytnych Indii podzielone było na warny (kasty). Taką strukturę mieszkańców sankcjonowały religie – braminizm i hinduizm. Grupą posiadająca największy zakres praw byli kapłani. Zaraz za nimi plasowali się wojownicy, a później rzemieślnicy, rolnicy, hodowcy i kupcy. Członkowie tych trzech kast mieli prawo do czytania i studiowania Wed. Mogli także na równych prawach brać udział w religijnych obrzędach. Do czwartej kasty należeli służący. Najniższą pozycję w indyjskim społeczeństwie zajmowali tzw. niedotykalni. Byli to ludzie, którzy parali się czynnościami „nieczystymi”, do których należał pochówek zmarłych, czy zabijanie i ćwiartowanie zwierząt. W Indiach mieszkała też pewna liczba niewolników. Jednak oni nigdy nie byli traktowani przez pozostałe grupy jako główna siła produkcyjna.

Normy etyczne Indii opierały się o kazania pozostawione przez Buddę. Pozostawił on szereg zakazów i obowiązków, które winni wykonywać jego wyznawcy. Mówiły one m. in. o tym, że wiernemu nie wolno zabijać, kłamać, utrzymywać niedozwolonych stosunków płciowych, czy pić napojów alkoholowych. Ponadto do zadań osób świeckich należało wspieranie osób duchownych, mnichów i budowa klasztorów i świątyń. Świeckich wyznawców buddyzmu oraz mnichów obowiązywała uroczysta celebracja dni świętych. Drogę do zbawienia wskazywał pewien szlak, tzw. ośmioraka ścieżka:

  1. Odpowiedni pogląd – każdy z wiernych musiał posiadać wiedzę na temat powszechności cierpienia, tzw. wiedza o czterech świętych prawdach; dotyczyły one powstawania cierpienia, jego usuwania („usunięcie pragnienia przez całkowity zanik pożądań”) oraz samej drogi, która do tego będzie prowadzić.
  2. Usposobienie – od wyznawcy buddyzmu wymagało się usposobienia, które będzie wolne od pożądania, przemocy i nieżyczliwości.
  3. Mowa – zakaz kłamstwa, nieszczerości, wymyślania i gadulstwa.
  4. Właściwe postępowanie – wierni winni unikać zabójstw, kradzieży i cudzołóstwa.
  5. Odpowiednie życie – taki sposób wykonywania swojego zawodu, by nie krzywdzić innych i nie przyczyniać się do ich śmierci.
  6. Właściwe dążenie – zalecało się kształtowanie w sobie uczuć zbawiennych i jednoczesne tłumienie uczuć zgubnych, negatywnych.
  7. Rozwaga – odpowiedni stosunek do swojego ciała, myśli i wrażeń oraz do dharmy.
  8. Medytacja, czyli zatopienie się w sobie; przypisywano jej ogromne znaczenie; opisywano jej stopnie, stany, pozycje ciała, kwestie związane z regulacją oddechu itd. Medytacja umożliwiała wiernemu wzniesienie się do wyższych stanów duchowych i pozwalała na uwolnienie się od życia doczesnego.

Wymienione powyżej zasady stanowiły dla buddystów to czym dla chrześcijan stał się Dekalog.

Inne zasady życia wprowadzał i zalecał swoim wyznawcom dżinizm. Jako, że ta religia uznawała reinkarnację, w jej doktrynie życie ludzkie było nieustannym rodzeniem się na nowo, a celem wyznawcy miało być uwolnienie się od tego ciągłego procesu. By móc to osiągnąć wierny winien prowadzić moralny tryb życia, próbować uniezależnić swe zmysły o zewnętrznych wrażeń, bowiem te powodują pojawienie się namiętności. Zalecano także stosowanie ascezy, ponieważ ona była drogą prowadzącą do unicestwienia karmana. Dusza, która została wyzwolona w ten sposób udawała się w kierunku centrum świata. Tutaj spotykała inne dusze, łączyła się z nimi, tworząc duchową wspólnotę. Doktryna dżinizmu nakazywała swoim wyznawcom przestrzegania następujących zasad: należało być mnichem oraz przestrzegać pięciu ślubów – oszczędzać każde życie, zawsze mówić prawdę, nie posiadać nic i niczego nie starać się zdobywać oraz zachować seksualną czystość. Ponadto do zaleceń należała ostrożność w chodzeniu, mówieniu i przyjmowaniu jałmużny. Wśród przedstawionych zasad dżinizmu dają się zauważyć pewne podobieństwa do buddyzmu. Szczególnie jeśli chodzi o kwestie dotyczące mówienia prawdy i unikania pewnych uczuć. Najprawdopodobniej wynikało to z przenikania się tych dwóch religii przez wieki i funkcjonowania obok siebie.

Religie starożytnych Indii czerpią zasady etyczne i moralne ze świętych ksiąg Wedy. Przypuszcza się, że twórców tych tekstów było od 7 do 100 tysięcy. Księgi składają się z czterech głównych zbiorów:

  •   Rigweda – wiedza hymnów,
  •   Samaweda  – wiedza śpiewów,
  •   Jadżurweda – wiedza modlitw,
  •   Atharwaweda – wiedza magicznych zaklęć.

Pierwsze dwa zbiory zawierały  i rozwijały kwestie filozoficzne. W zborze trzecim znalazły się opisy obrzędów religijnych, ale także formuły wypowiadane podczas składania ofiar oraz mantry. Do najciekawszych należy ostatni zbiór. Obfituje on w zaklęcia, klątwy i rytuały. W tej księdze znajdowały się przepisy, których celem stała się ochrona materialnych korzyści i uprzywilejowania braminów. Zgodnie z treścią jednego z przepisów, karą za zniewolenie żony bramina miał być zanik pomyślności przestępcy, ponadto miały przestać się rodzić jego dzieci i zwierzęta. Przerażające zdarzenia mogły spotykać i przerażać ludzi, ponieważ żona bramina była zdolna spalić królestwo. Straszne kary czekały także złodziei krów. Krowa pochłonie takie królestwo, jak woda dziurawy statek – przekazywała jedna z sukt. Złodziej miał natomiast doświadczyć skutków spowodowanych trucizną , bo taka krowa to jadowita żmija... 

Mnogość religii w Indiach powodowała, że często ich zasady przenikały się. Nawet dziś wyznawcy hinduizmu przestrzegają zasad charakterystycznych dla religii buddyjskiej. 

  1. Chiny.

Na terenie dzisiejszych Chin proces osadnictwa rozpoczął się w V tysiącleciu p.n.e. Wówczas pojawili się rdzenni Chińczycy, mandżurskie plemiona i  spokrewnione z Tybetańczykami ludy. Ten proces przesiedleń i imigracji, doprowadził w konsekwencji do ukształtowania się w II tysiącleciu p.n.e. państwa w dorzeczu rzeki Huang-Ho. Stopniowo w ciągu następnych lat powiększało ono swój obszar, zajmując teren Mandżurii, dolinę rzeki Jangcy i Mongolię. Granice ówczesnego państwa chińskiego sięgały do granic dzisiejszego Wietnamu i pasm Hindukuszu.

W latach 1766 – 1122 p.n.e. panowała dynastia Szang. Od niej datuje się początek chińskiej cywilizacji, udokumentowany w źródłach. Świetny rozwój państwa przypadł na rządy Szy Huang-Ti. Za jego sprawą przeprowadzono zjednoczenie rozbitego na dzielnice państwa i wzmocniono władzę centralną. Władca ten zdecydował się na wprowadzenie reformy pisma i zniesienie dziedziczności urzędów. Za jego panowania, aby uchronić kraj przez najazdami Hunów, rozpoczęto wznoszenie Wielkiego Muru. 

W III wieku p.n.e. zmianie uległ dotychczasowy ustrój państwa. Od tej pory z królestwa przeistoczyło się w cesarstwo, stając się monarchią despotyczną. Panujący był tytułowany Synem Niebios. Władza zyskała w ten sposób religijne sankcje. Cesarze stali się najwyższymi politycznymi i wojskowymi zwierzchnikami. To oni nadawali stopnie i stanowiska urzędnicze i dowodzili armią. Unikali także kontaktu ze swoimi poddanymi, co ich jeszcze bardziej wywyższało w chińskim społeczeństwie. Podobnie jak to miało miejsce w poprzednio opisywanych monarchiach despotycznych świata starożytnego, także i w Chinach najliczniejszą grupę społeczną stanowili chłopi, posiadający najmniej politycznych praw. Po nich spory odsetek chińskiego społeczeństwa stanowili rzemieślnicy. Z czasem w wyniku szeregu podbojów, pojawiać się zaczęli niewolnicy.

Religie starożytnych Chin były bardzo skomplikowane. Powszechnie dominował politeizm. Wyznawano tysiące bóstw. Każda z rodzin wybierała jednego ze swoich przodków, którego od tej pory uważała z bóstwo opiekuńcze. W Chinach zrodził się konfucjanizm i taoizm. Jednak nie można ich uważać za typowe religie, a bardziej za systemy filozoficzne. Ich twórcy czyli Konfucjusz (551 - 479 p.n.e.) i Lao-Cy (VI wiek p.n.e.), wywarli ogromny wpływ na kształtowanie się filozoficznych i religijnych przekonań mieszkańców starożytnych Chin.

Zasady prawne i normy etyczne starożytnych Chin

Na powstanie zasad chińskiego prawa oraz filozoficzno-religijnych przekonań ogromny wpływ mieli Konfucjusz i Lao-Cy. Żaden jednak z systemów stworzonych przez nich nie można nazwać religią. Konfucjusz wierzył w istnienie bogów, ale w głoszonych przez siebie poglądach nie odwoływał się do nich. Głównym założeniem proponowanej przez niego filozofii było utrzymanie harmonii życia. Miała ona być oparta o sprawiedliwość, dobro, szacunek dla drugiej osoby oraz poddanie się woli i rozumowi. Według Konfucjusza drogą do takiego życia miała stać się nauka zasad dobrego postępowania. Konfucjanizm na pierwszym miejscu stawiał człowieka oraz jego umiejętności kierowania własnym życiem. Każda z osób wypełniająca zalecenia Konfucjusza musiała przestrzegać swoich obowiązków i to bez względu z jakiej grupy społecznej pochodziła. Państwo, w którym w ten sposób funkcjonowało społeczeństwo, miało być państwem sprawiedliwym. Poglądy Konfucjusza zostały zawarte w Czteroksięgu (Sy-szu) i w Pięcioksięgu (Wu-cing). W 195 r. p.n.e. konfucjanizm uznano za religię państwową. 

Drugi system filozoficzno-religijny, który zrodził się w starożytnych Chinach to taoizm. Jego twórcą był Lao-Cy. Znalazł on swoich kontynuatorów, początkowo w Huangzim (IV – III wiek p.n.e.), a następnie w powstałej szkole taoistów. W swoich poglądach Lao-Cy głosił jedność duchowo-materialną świata. Przejawiała się ona w harmonii zjawisk zachodzących w otaczającym nas świecie. Była ona określana mianem – tao.

Zadaniem mędrca miało być poznanie tao, bowiem dzięki temu nabywał on cnotę (de). Ta z kolei pozwalała mu na przestrzeganie zasady wu-wei, polegającej na nie wyrażaniu sprzeciwu wobec porządku rzeczy, który panował w przyrodzie. Taoizm głosił konieczność wolności jednostki ludzkiej oraz zalecał kontemplacyjno-intelektualną postawę wobec życia. Z tego klasycznego taoizmu wyłonił się neotaoizm, który pojawił się na początku naszej ery. Ten nurt łączył w sobie zasady taoizmu z rozważaniami dotyczącymi pierwiastków kosmicznych określanych mianem yin-yang. Na przełomie II i III n.e. wieku taoizm został w Chinach uznany za religię państwową. W przypadku religii Dalekiego Wschodu bardzo widoczny był synkretyzm. Zasady buddyzmu, hinduizmu, czy taoizmu często przenikały się, a w tej sytuacji poszczególne nurty religijne i filozoficzne łączyły się. 

Opisane powyżej systemy polityczne, społeczne i etyczne państw starożytnego Bliskiego i Dalekiego Wschodu oparte zostały o religię. W stopniu najmniejszym można to zauważyć w Mezopotamii. Tutaj religia służyła jedynie jak usankcjonowanie praw, stanowionych przez władcę. W znacznie większym stopniu religia wpływała na prawa w starożytnych Indiach i w Egipcie. W przypadku Chin, system religijny był pojmowany przez społeczeństwo trochę inaczej. Tutaj religia prezentowała filozofię życia (konfucjanizm i taoizm).