Co pozostało po czasach antycznych ?

Współczesna kultura europejska swoje korzenie ma w antyku. Starożytnym cywilizacjom zawdzięczamy więcej, niż nam się wydaje. Starożytni Grecy i Rzymianie, a także starożytni Egipcjanie i Sumerowie w dużym stopniu wpłynęli na rozwój kultury i nauki europejskiej. Dlatego aby lepiej zrozumieć czasy współczesne, warto zapoznać się z osiągnięciami naszych przodków, żyjących w czasach starożytnych.

Na początek zacznę od przedstawienia pozostałości kultury materialnej, która pozostała po ludziach doby antyku. Po pierwsze są to wspaniałe budowle, które do dnia dzisiejszego cieszą nasze oczy. W Egipcie podziwiać możemy monumentalne piramidy, świątynie i majestatycznego Sfinksa. Do dziś naukowcy zastanawiają się, w jaki sposób starożytni Egipcjanie potrafili wznosić tak imponujące budowle. Sumerowie byli pionierami w dziedzinie irygacji, czyli nawadniania. Budowali miasta, a w nich wznosili pałace i świątynie. Po starożytnych Grekach zostały liczne świątynie, wznoszone na planie prostokąta z kolumnadami i rzeźbionymi fryzami. Najwięcej osiągnięć w dziedzinie budownictwa mieli Rzymianie, którzy od Etrusków przejęli zastosowanie łuku i sklepienia. To oni wynaleźli cement, który wytwarzano z wapna, popiołów wulkanicznych, wody i drobnych. Rzymscy architekci opanowali techniki wyrobu wodoodpornych zapraw oraz tynków. Od II w. p.n.e. wypalali cegły, co umożliwiło im wznoszenie wielkich kompleksów budowlanych. Rzymianie pozostawili po sobie między innymi sieć dróg i mostów, akwedukty, termy (łaźnie publiczne) i amfiteatry. Do naszych czasów zachowały się zabytki sztuki: rzeźby, malarstwo, ceramika i biżuteria oraz piękne przedmioty użytku codziennego (na przykład ozdobne grzebienie, lusterka). Sztuka grecka i rzymska wielokrotnie w dziejach nowożytnych stawała się inspiracją dla artystów europejskich (na przykład w okresie renesansu). Rzymianie jako pierwsi zerwali z zasadą idealizacji i starali się jak najwierniej oddać rzeczywisty wizerunek modela.

Najważniejsze dla rozwoju kultury i myśli europejskiej były przede wszystkim osiągnięcia starożytnych Greków i Rzymian. Przede wszystkim w dziedzinie filozofii. To właśnie grecka myśl filozoficzna dała początek Europejskiej filozofii. Jednym z pierwszych filozofów był Tales z Miletu (VII/VI w. p.n.e.), który był przedstawicielem tzw. jońskich filozofów przyrody, którzy zastanawiali się nad pochodzeniem świata i jego struktury. Filozofowie przyrody jako pierwsi stworzyli koncepcję atomów, czyli małych niepodzielnych cząsteczek, z których składa się świat. Starożytnym filozofom zawdzięczamy także wiele pojęć, których współczesne znaczenie różni się jednak od tego pierwotnego. Na przykład słowo "cynik", które współcześnie oznacza człowieka lekceważącego ogólnie uznane wartości, w starożytnej Grecji oznaczało przedstawiciela szkoły filozoficznej, założonej przez Antystenesa z Aten (V/IV w. p.n.e.). Najsłynniejszym przedstawicielem greckich cyników był Diogenes z Synopy (V/IV w. p.n.e.), który ograniczył swoje potrzeby do minimum i jak głosi legenda zamieszkał w beczce, chodził boso i sypiał na ulicy otulony jedynie w płaszcz. Greckie pochodzenie mają słowa "akademia" (tak nazywała się szkoła filozoficzna założona przez Platona) i "liceum" (od greckiego słowa "likejon", czyli szkoły założonej przez Arystotelesa). To właśnie Arystoteles (IV w. p.n.e) wyodrębnił logikę z filozofii i uznał ją za podstawę wszelkiej nauki. W starożytnej Grecji powstały też takie nurty filozoficzne i doktryny jak stoicyzm, epikureizm, czy hedonizm. Filozofia grecka w znacznym stopniu wpłynęła na życie umysłowe starożytnego Rzymu. Filozofia miała starożytnym Rzymianom dać odpowiedzi na konkretne pytania. Do najbardziej znanych rzymskich filozofów należy Seneka zwany Młodszym (I w. n.e.), który odwoływał się do stoicyzmu. Pod jego wpływem pozostawał cesarz - filozof, czyli Marek Aureliusz (panował w II w. n.e.), autor "Rozmyślań". Za sens życia uważał służbę innym ludziom, a za podstawę działania - wyrozumiałość w stosunku do innych ludzi (nawet względem nieprzyjaciół). Dzieła starożytnych myślicieli są czytane do dnia dzisiejszego, a współcześni filozofowie i myśliciele chętnie się do nich odwołują. Filozofia starożytnych Greków i Rzymian jest zatem stałym elementem kultury europejskiej.

Starożytnym zawdzięczamy wiele odkryć z dziedziny matematyki, astronomii i geografii. W matematyce powszechnie stosuje się twierdzenia Talesa z Miletu (VII/VI w. p.n.e.) z zakresu geometrii. W VI w. p.n.e. żył i działał Pitagoras z Samos, grecki matematyk i filozof. Był on autorem słynnego twierdzenia (tzw. twierdzenie Pitagorasa), że kwadrat przeciwprostokątnej równa się sumie kwadratów obu przyprostokątnych. Twierdzenie to jest z największych osiągnięć greckich matematyków i współcześnie nadal wykorzystuje się je do obliczeń matematycznych. Ważnym osiągnięciem na polu matematyki była także działalność Euklidesa z Aleksandrii (IV/III w. p.n.e.). Aleksandryjski badacz Klaudiusz Ptolomeusz (II w. n.e.) wyznaczył liczbę π. Archimedes z Syrakuz (III w. p.n.e.) sformułował tak zwane 'prawo Archimedesa', które mówi, że ciało zanurzone w cieczy traci ciężar równy ciężarowi cieczy, jaki został przez nie wyparty. Anegdota głosi, że Archimedes odkrył to prawo podczas kąpieli, z której uradowany wybiegł nago z okrzykiem "heureka", czyli "znalazłem". Archimedes był też autorem wzorów na pole powierzchni i objętość walca i kuli.

Starożytni mają duże osiągnięcia dla rozwoju astronomii. To właśnie Uczniowie Pitagorasa nazwali świat kosmosem. Odkryli oni kulistość Ziemi i to, że obraca się ona wokół własnej osi. Jako pierwszy wysunął teorię heliocentryczną Arystach z Samos (IV/III w. p.n.e.). Jednak do czasów Kopernika największą popularność uzyskała teoria wspomnianego wcześniej Klaudiusza Ptolomeusza, który uchodzi za twórcę teorii systemu geocentrycznego (tzw. systemu ptolomejskiego).

Nie bez znaczenia były odkrycia starożytnych Greków w zakresie geografii. Eratostenes z Kyrene (III/II w. p.n.e.) jako pierwszy obliczył długość promienia Ziemi oraz jej obwodu. Jednak nie wiemy obecnie na ile ten pomiar był dokładny, ponieważ nie znamy dokładnie wartości stosowanych wówczas jednostek długości. Klaudiusz Ptolomeusz zebrał cały dorobek geograficzny starożytności aż do jego czasów. To on wymyślił określanie położenia geograficznego za pomocą długości i szerokości geograficznej.

Nawet w dziedzinie medycyny starożytni dokonali osiągnięć, z których korzystamy do chwili obecnej. Nie chodzi tu o sposoby leczenia, bo te uległy w ciągu wieków poważnej ewolucji. Największe znaczenie mają tu same idee, którymi powinni się kierować lekarze, a które zawarte zostały w tak zwanej 'przysiędze Hippokratesa'. Składający ją lekarze zobowiązywali się (i nadal zobowiązują się): zawsze działać na korzyść chorych, wykorzystywać wszystkie swoje umiejętności, by ratować ich zdrowie i życie. Przysięga obejmowała zakaz wykonywania eutanazji (uśmiercania pacjentów) i namawiania pacjentów do niej, zakaz aborcji (usuwania ciąży). Lekarze zobowiązywali się także do zachowania tajemnicy lekarskiej. Trudno uwierzyć, że treść przysięgi, której autorstwo przypisuje się żyjącemu na przełomie V i IV w. p.n.e. Hippokratesowi, jest aktualna do dnia dzisiejszego!

Ważnym dziedzictwem starożytności jest prawo rzymskie, którego niektóre elementy i normy wchodzą w skład współczesnego prawa karnego i cywilnego. Do dnia dzisiejszego znane są rzymskie maksymy prawne, jak na przykład: "Dura lex, sed lex" - "twarde prawo, lecz prawo", "Lex retro non agit" - "prawo nie działa wstecz", czy "Salus rei publicae suprema lex esto" - "dobro publiczne winno być najwyższym prawem".

Także filologia, nauka o języku, narodziła się w czasach starożytnych. Powstanie i rozwój filologii wiąże się z działającą od IV p.n.e. biblioteką aleksandryjską. Działał przy niej ośrodek badań nad językiem i tekstem, który posługiwał się opisem dotyczącym różnych właściwości tekstu. A zatem opisu wszystkiego, co znajduje się w tekście. Już w czasach starożytnych ustalono podział na części mowy, a także opisano deklinacje i koniugacje oraz ustalono zasady opisu składni. Nawet nie zdajemy sobie sprawy, jak wiele elementów współczesnego języka to pozostałości po czasach starożytnych. Łacina i Greka przez wiele stuleci były przedmiotem nauczania szkolnego. Na bazie łaciny wykształciła się grupa języków europejskich, zwanych językami romańskimi (między innymi język francuski, włoski , hiszpański czy rumuński). Na bazie alfabetu greckiego i łacińskiego opierają się współczesne alfabety. Terminologię łacińską lub pochodzenia łacińskiego stosuje się między innymi w medycynie (nazwy chorób), w naukach biologicznych, w teologii i w prawie. Ale nie tylko. Wiele języków europejskich to języki romańskie, powstałe na bazie języka łacińskiego. Korzystamy z alfabetu łacińskiego i w codziennym życiu używamy powszechnie słów o rodowodzie greckim (np. "delta", "elipsa", "komedia") lub łacińskim (np. "absolwent", " absurd", "cywil"). Także wiele imion ma rodowód grecki (np. Agata, Katarzyna, Dionizy) lub rzymski (np. Beata, Paweł, Benedykt).

To, co pozostało po starożytnych Grekach i Rzymianach to także ogromny dorobek literacki, którego jesteśmy spadkobiercami. To właśnie w czasach starożytnych narodziły się niemal wszystkie gatunki literackie, które obecnie wykorzystujemy. Prace starożytnych Greków i Rzymian do dnia dzisiejszego stanowią kanon lektur szkolnych, a ich znajomość jest jednym z elementów wiedzy wykształconego człowieka. Nie ma chyba ucznia, który nie słyszałby o Homerze, żyjącym w VIII w. p.n.e. greckim poecie. Był on autorem dwóch arcydzieł epiki bohaterskiej, czyli "Iliady" i "Odysei". Dzieła te były czytane i komentowane przez całą starożytność, a w czasach współczesnych tematyka poruszana w tych dziełach inspirowała pisarzy i twórców filmowych. To Grecy wymyślili poezję i liczne jej odmiany. Do najbardziej znanych poetów greckich należeli: Hezjod (VII w. p.n.e, twórca elegii), Safona (przedstawicielka poezji lirycznej), Anakreont z Teos (VI w. p.n.e., piewca miłości i wina). Symonides z Keos (VI/V w. p.n.e.) był pierwszym poetą, który pieśni układał na zamówienie. Znanym twórcą bajek był Ezop (VI w. p.n.e.), który naśladowców znalazł zarówno w czasach starożytnych, ale także w czasach nowożytnych (La Fontaine, Krasicki, Mickiewicz). Najsłynniejszymi rzymskimi poetami byli: Wergiliusz i Horacy (obaj żyli w I w. p.n.e.) oraz Owidiusz (I w. p.n.e./ I w. n.e.). Grecy "wynaleźli" dwa gatunki dramatyczne: tragedię (Ajschylos, Sofokles i Eurypides) oraz komedię (Arystofanes). Najsłynniejszymi rzymskimi twórcami tragedii byli: Andronik (III w. p.n.e.), Seneka (I w. p.n.e./ I w. n.e.), Plaut (III/ II w. p.n.e.). Znanym twórcą komedii był Terencjusz (II w. p.n.e.). Jego twórczość w dużym stopniu wpłynęła na rozwój europejskiej komedii (Szekspir, Molier, Fredro). Starożytni doskonale opanowali sztukę wymowy. Najsłynniejszym greckim mówcą był bez wątpienia Demostenes (IV w. p.n.e.). Do historii przeszły jego mowy krytykujące politykę Filipa Macedońskiego i jego zwolenników. Tzw. Filippiki były pełne logiki i stanowiły doskonały wzór dla innych mówców (jak Cyceron, czy wielkich humanistów z piętnastego i szesnastego stulecia naszej ery). Także w starożytnym Rzymie rozwijano także sztukę wymowy retorycznej, którą doprowadzono tu do rozkwitu (Katon Starszy, Grakchowie, Seneka). Jednym z najwybitniejszych rzymskich mówców był niewątpliwie Cyceron (II/I w. p.n.e.), który stworzył nowy styl wymowy. Rzymianie pisali także pamflety polityczne i biografie, publikowali także korespondencje i próbowali tworzyć pierwsze encyklopedie.

W czasach starożytnej Grecji rozwinęła się także historiografia. Za "ojca historii" uchodzi Herodot z Halikarnasu (V w. p.n.e.), autor wybitnego dzieła pt. "Dzieje". Inni greccy historycy to: Tukitydes (V/IV w. p.n.e.), Ksenofont (V/IV w. p.n.e.). W poczet historyków rzymskich zaliczyć należy m. in. Warrona (II/I w. p.n.e.) i Tytusa Liwiusza (I w. p.n.e./I w. n.e.). Do najlepszych rzymskich dzieł historycznych należą "Dzieje" i "Roczniki" Tacyta (I/ II w. n.e.).

W czasach starożytnych wykształciły się różnorodne systemy polityczne, które (w zmienionej oczywiście postaci) funkcjonują obecnie. Demokracja (z greckiego: demos oznaczało "lud", a krateo - "rządzę"), system, w którym władza należała do obywateli, a najwyższym organem władzy było zgromadzenie obywateli narodziła się w starożytnej Grecji. Najlepiej znanym przykładem takiej formy rządów była demokracja ateńska. Należy tu jednak zaznaczyć, że wszyscy mieszkańcy miasta byli obywatelami - praw obywatelskich pozbawione były kobiety, cudzoziemcy i niewolnicy. Zatem w starożytnej Grecji pojęcie "obywatelstwa" pojmowano inaczej niż współcześnie. Także Rzymianie wnieśli spory wkład do dziedziny politycznej. to oni stworzyli system zwany republiką. Obecnie większość państw to republiki. Po czasach starożytnych odziedziczyliśmy idee władzy królewskiej (Wielka Brytania, Hiszpania) i cesarskiej (Japonia). Słowa "cesarz" i "cesarstwo" mają rzymski rodowód - ich geneza jest związana z imieniem Juliusza Cezara.

Pozostałością z czasów starożytnych jest idea igrzysk olimpijskich, która odrodziła się u schyłku XIX wieku za sprawą Pierre'a de Coubertina, którego uważa się za ojca nowożytnego ruchu olimpijskiego.Najsłynniejszymi igrzyskami były te odbywające się ku czci Zeusa w Olimpii, ale należy pamiętać, że igrzyska organizowane były przez różne inne miasta, choć nie wszystkie z nich przyciągały uwagę zawodników i widzów z całej Grecji. Igrzyska greckie miały charakter sakralny i składały się na nie zarówno zawody sportowe, jak i artystyczne. Organizowano je cyklicznie, te w Olimpii co cztery lata, a okres między kolejnymi igrzyskami nazywano olimpiadą. Obecnie słowo "olimpiada" stosuje się na określenie samej imprezy sportowej, ale zachowano czteroletni odstęp pomiędzy kolejnymi igrzyskami. Igrzyska olimpijskie mają długą tradycję, a pierwszy raz odnotowano je w 776 r. p.n.e. Grecy znali między innymi takie dyscypliny, jak biegi, zapasy, boks, skoki, rzut dyskiem i oszczepem. Są one uprawiane i współcześnie. W pierwszym dniu igrzysk trenerzy i zawodnicy składali przysięgę, że będą walczyć uczciwie. Przysięgę składali też sędziowie. Igrzyska greckie różniły się od tych nowożytnych: zawodach brali udział tylko mężczyźni. Zawodnicy występowali nago (dlatego igrzyska mogli oglądać tylko wolni mężczyźni oraz niezamężne kobiety). Nagradzano tylko zwycięzcę, a nagrodą w igrzyskach olimpijskich był wieniec z gałązek oliwnych. Na czas trwania igrzysk ogłaszano tzw. pokój boży. Igrzyska olimpijskie odbywały się do 393 r. n.e.

Starożytna Grecja jest także kolebką teatru. To tu narodziły się tragedia i komedia. Widowiska teatralne wiązały się początkowo z obrzędami ku czci boga wina - Dionizosa. Narodziny tragedii wiąże się powszechnie z tzw. Wielkimi, które dla starożytnych Greków były okazją do wystawiania spektakli. Komedia swoją genezę ma natomiast w wesołych pochodach ku czci Dionizosa, w tzw. komosach. Starożytni zwracali dużą uwagę na poziom gry aktorskiej, a przedstawienia teatralne stanowiły dla nich jedną z podstawowych rozrywek. Początkowo na scenie występował sam autor tragedii. Z czasem pojawili się aktorzy - na scenie mogli występować tylko mężczyźni, a liczbę aktorów występujących w jednej scenie ograniczono do trzech. W starożytnym Rzymie na scenie występować mogli tylko niewolnicy, a aktorzy byli własnością kierownika zespołu aktorskiego. Występujący w przedstawieniach aktorzy ubierali specjalne kostiumy. W starożytnej Grecji ustalono stroje zarówno dla ról tragicznych, jak i komediowych. Aktorzy nosili buty na koturnach i wysokie nakrycia głowy. Maski stanowiły uzupełnienie kostiumu. Miały one także za zadanie wzmacniać głos aktorów. W przedstawieniach Grecy stosowali urządzenia techniczne: platformy, żurawie, urządzenia służące do wywoływania efektów akustycznych (dźwiękowych) i świetlnych. Współczesny teatr w dużym stopniu korzysta z dorobku starożytnych. Wystawia się sztuki autorstwa greckich i rzymskich dramatopisarzy.

Po ludziach antyku pozostała także ciekawa i inspirująca mitologia. Mało wiemy o wierzeniach mieszkańców dawnej Babilonii, a tajemnicza mitologia starożytnego Egiptu wzbudza naszą fascynację. Największy jednak wpływ na rozwój kultury europejskiej miała mitologia grecka i rzymska, gdyż to do niej przez całe stulecia odwoływali się liczni pisarze i artyści. Tematykę mitologiczną poruszano i nadal porusza się w poezji, prozie i dramacie, a wątki mitologiczne obecne są nawet w utworach muzycznych (opery). Powstało także wiele rzeźb i obrazów, których tematem są wydarzenia zaczerpnięte z mitologii greckiej i rzymskiej. Od tematyki mitologicznej nie uciekają także współcześnie filmy oraz popularne seriale. Chyba każdy wie kim był Zeus czy Herkules, a w języku potocznym wciąż używa się takich zwrotów jak: "stajnia Augiasza", "pięta Achillesa", "puszka Pandory", czy "syzyfowa praca".

Wiele zawdzięczamy także cywilizacji Sumerów, którzy żyli w Mezopotamii, czyli w tak zwanym Międzyrzeczu (pomiędzy dwiema wielkimi rzekami: Eufratem i Tygrysem). Mieszkańcy Babilonii na szeroką skalę stosowali techniki irygacyjne (nawadnianie pól) i zakładali liczne miasta, w których budowali pałace, świątynie i zikkuraty. To Sumerowie wynaleźli pismo (tak zwane pismo klinowe) i zaczęli zajmować się matematyką. Im zawdzięczamy sześćdziesiętny system pomiaru czasu na 24 godziny, 60 minut, 60 sekund oraz 360 stopni w okręgu. Stworzyli tez poemat o Gilgameszu, czyli najstarszy epos, który powstał mniej więcej 2300-2200 lat p.n.e. Sumerowie wynaleźli koło garncarskie, pług i instytucję szkoły. Jako pierwsi zaczęli warzyć piwo i wytapiać szkło. To w Mezopotamii wymyślono okna w budynkach i ustępy. Sumerowie określili system miar i wag, a także prowadzili obserwacje astronomiczne (opracowali kalendarz). To Sumerom przypisuje wymyślenie znaków zodiaku. Także Egipcjanie byli autorami interesujących wynalazków, takich jak: waga, czy zegar słoneczny. Egipcjanie budowali zapory wodne, systemy kanalizacyjne. Znali też grę w kręgle.

Jak zatem wynika z niniejszej pracy nasza cywilizacja zdeterminowana jest osiągnięciami starożytnych cywilizacji. Starożytni Egipcjanie, Sumerowie, Grecy i Rzymianie wpadli na wiele użytecznych pomysłów, z których korzystamy do dziś. Są to zarówno wynalazki ułatwiające nam życie codzienne, ale i prace badawcze, które przyczyniły się do rozwoju nauki. Także aktywność starożytnych na polu kulturalnym w olbrzymim stopniu jest obecna w życiu współczesnych Europejczyków. Myśl grecka i rzymska na stałe zmieniła oblicze świata. Codziennie stykamy się z elementami świata starożytnego, choćby w sferze językowej. Po czasach starożytnych zostało nam zatem bardzo wiele...