Demokracja ateńska i rzymska republika.

TERMINY.

Demokracja - inaczej władza ludu, ludowładztwo. W znaczeniu politycznym ustrój przeciwstawny jedynowładztwu. W państwie demokratycznym władza przynajmniej nominalnie należy do ludu. Demokracja może być bezpośrednia lub pośrednia. W demokracji bezpośredniej decyzje państwowe podejmowane są na ogólnym zebraniu obywateli, w którym każdy ma prawo wyrazić swoje zdanie (na przykład demokracja ateńska) lub przeprowadza się głosowanie ludowe (referendum). Demokracja pośrednia polega na tym, że o spawach państwowych decydują przedstawiciele obywateli, wybrani uprzednio przez nich w wyborach powszechnych, a więc członkowie organów przedstawicielskich. W każdym systemie demokratycznym istnieje jednolita wykładnia praw, jednolitość praw i obowiązków obywateli, ogólne przestrzeganie norm prawnych oraz poszanowanie godności człowieka.

Demokracja ateńska - ustrój państwowy w Atenach, kształtujący się w końcu VI i na początku V wieku p.n.e., klasyczna postać demokratycznego ustroju w społeczeństwie niewolniczym. Władza należała do wszystkich wolnych obywateli. Najważniejsze prawo, jakie im przysługiwało to było prawo do uczestnictwa i zabierania głosu w zgromadzeniu ludowym (eklezji), które podejmowało decyzje o charakterze ogólnopaństwowym. Poza niewolnikami i cudzoziemcami, praw tych nie posiadały również kobiety.

Demokratyzacja - proces przeobrażeń systemu politycznego w duchu demokracji, tzn. zmierzający w kierunku rozszerzenia uczestnictwa obywateli w działalności danego państwa.

Republika - inaczej rzecz ogółu, publiczna, rzeczpospolita. Forma ustroju państwowego, w którym najwyższe władze, takie jak parlament i prezydent, są wybierane na określony czas przez ogół obywateli. Republikańska forma rządów występowała już w epoce starożytnej (republika rzymska). Pod koniec XVIII wieku republiki powstały w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i Francji, w I połowie XIX wieku w Ameryce Łacińskiej, a w XX wieku upowszechniły się w Europie, a także w Afryce i Azji, w wyniku obalenia w wielu państwach monarchii i rozpadu systemu kolonialnego.

PODZIAŁY WEWNĄTRZ SPOŁECZEŃSTWA.

Ateny.

Jednym z twórców dość stałego podziału wśród obywateli ateńskich był Solon (VII/VI wiek p.n.e.) - polityk, prawodawca i poeta ateński. To właśnie jemu przypisuje się podział obywateli ateńskich na cztery grupy w zależności od osiąganego dochodu. Podstawą oszacowania dochodu były uzyskane plony (wyrażane w jednostkach pojemności ciał sypkich - medymnach). Miało to o tyle ważne konsekwencje, iż od przynależności do odpowiedniej grupy majątkowej zależał dostęp do urzędów. Do grupy najbogatszych obywateli należeli tzw. pentakosiomedimnoi, czyli pięćsetmedymnowcy, to jest ci, którzy uzyskiwali ponad 500 medymnów rocznego dochodu. Druga grupę stanowili hippis (jeźdźcy), czyli ci, którzy uzyskiwali ponad 300 medymnów rocznego dochodu. Kolejną, trzecia grupę stanowili zeugithai (zeugici), którzy osiągali dochód powyżej 200 medymnów, Do ostatniej grupy należeli teci, czyli wszyscy ci, którzy nie posiadali stałego dochodu. W starożytności uważano także, że to właśnie Solon był twórcą heliai, czyli instytucji sędziów przysięgłych. Dziś w świetle najnowszych badań, jest to mało prawdopodobne.

Rzym.

Stopniowo zaczął się wykształcać podział społeczeństwa rzymskiego (populus romanus) na 2 podstawowe grupy: patrycjuszów i plebejuszy. Patrycjusze stanowili uprzywilejowaną część społeczeństwa w początkach republiki, która sprawowała wszystkie urzędy i stanowiska kapłańskie. W wyniku walki z plebejuszami o zasięg kompetencji politycznych, musieli dopuścić oni do współwładzy najbogatszych z nich, tworząc ostatecznie nową arystokrację tzw. nobilitas. Plebejusze (plebs) byli to ludzie wolni, mające prywatne działki ziemi, zajmujący się także handlem i rzemiosłem, służący w wojsku jako piechota, ale nie posiadali oni znacznej części praw politycznych, na przykład nie mogli sprawować urzędów. Nawet po zakończeniu walki z patrycjuszami o równouprawnienie (walka nasiliła się około 486 roku p.n.e. po zamknięciu stanu patrycjuszów, kiedy to plebejusze pozbawieni zostali zasadniczych praw politycznych, między innymi czynnego i biernego prawa wyborczego i społecznych - zakaz zawierania małżeństw z patrycjuszami oraz prawa pełnego posiadania i nabywania ziemi). Walka zakończyła się około 300 roku p.n.e., choć nadal pozostały pewne symptomy podziału W okresie późnej republiki plebejusze stanowili niższe warstwy społeczne - plebs miejski i biedotę wiejską. Plebejusze nie byli warstwą jednolitą ekonomicznie. Bogata cześć plebsu dążyła do dostępu do urzędów - stąd wybuch walka z patrycjuszami. Walka polityczna pomiędzy tymi dwoma warstwami społecznymi w I stadium skupiła się głównie wokół spisania prawa. Według tradycji w 449 roku p.n.e. zostało ogłoszone tzw. prawo XII tablic (ustawodawstwo cywilne i karne). Sankcjonowało ono w pełni własność prywatną, każąc wszelkie przeciwko niej wykroczenia (na przykład kradzież). Oprócz własności prywatnej sankcjonowało ono także niewolnictwo oraz potwierdzało przeżytki ustroju rodowego, jak nieograniczoną władzę ojca nad rodziną, który mógł nawet sprzedać do niewoli własne dzieci.

W V wieku p.n.e. powołano urząd trybunów ludowych (początkowo było ich dwóch, potem dziesięciu), który mogli sprawować jedynie plebejusze. Był to najwyższy urzędnik plebejski. Trybunowie byli obrońcami plebsu wobec nadużyć patrycjuszowskich urzędników w związku z czym posiadali prawo weta, czyli zawieszania postanowień przedstawicieli władzy oraz osobistą nietykalność. Od IV-III w p.n.e. wykształciła się także nowa arystokracja (nobilitas), Nastąpiło zlanie się górnej warstwy plebsu z patrycjuszami poprzez małżeństwa i wspólne sprawowanie urzędów.

Rzymianie nigdy nie stworzyli ustroju wspólnego dla całej Italii. Pozostała ona luźną federacją silnie uzależnionych od Rzymu państewek. Pełnię praw w Italii mieli tylko wolno urodzeni obywatele rzymscy (cives Romani), ale korzystać z nich mogli tylko ci, którzy przebywali w Rzymie. Podstawowym obowiązkiem obywateli rzymskich była służba wojskowa i płacenie podatków, w tym bezpośrednich zw. tributum.

USTRÓJ POLITYCZNY.

Ateny.

I. Ojcowie demokracji:

Klejstenes (VII/VI wiek p.n.e.) - polityk ateński. Jego najważniejszą reformą było wprowadzenie zasady obsadzania wielu urzędów drogą losowania. Przykładowo w taki właśnie sposób od 487/486 p.n.e. byli wybierani archonci (najwyżsi urzędnicy w wielu miastach greckich; w Atenach wybierani na roczna kadencję tworzyli dziewięcioosobowe kolegium z podziałem kompetencji). Losowano ich spośród obywateli należących do najwyższych grup majątkowych. Ich listę ustalano w demach (jednostki administracyjne).

Perykles (ur. 495 p.n.e. ) - polityk i wódz ateński. Prawdziwy ojciec demokracji. Przeprowadził w swoim życiu 4 najważniejsze reformy :

I - po raz pierwszy w 457/456 p.n.e. dopuszczono przedstawicieli grupy zeugitów (według podziału Solona trzecia grupa majątkowa w społeczeństwie ateńskim) do piastowania urzędu archonta.

II - około 450 roku p.n.e. przyznał on sędziom uczestniczącym w procesach sądu ludowego (heliaia) rodzaj dziennej diety (dzienny żołd otrzymywali też hoplici i żołnierze we flocie). Z czasem prawo pieniężnej gratyfikacji za służbę publiczną rozciągnięto też na członków Rady Pięciuset i większość urzędów. Od około 400 r. p.n.e. wprowadzono diety za udział w posiedzeniach Zgromadzenia Ludowego. W IV w p.n.e. funkcjonował specjalny fundusz teatralny - dawano drobne sumy widzom za uczestnictwo w spektaklach teatralnych.

III - w 451/450 p.n.e. uchwalono tzw. prawo o obywatelstwie. Od tego czasu obywatelstwo zarezerwowane było wyłącznie dla tych mieszkańców Aten, których oboje rodzice należeli do wspólnoty obywatelskiej Aten. Prawo to uderzało w arystokrację, których przedstawiciele zawierali małżeństwa z cudzoziemkami w celu osiągnięcia korzyści majątkowych.

IV - za jego czasów teci stanowiący znaczną część społeczności obywatelskiej mogli uczestniczyć w Radzie Pięciuset, chociaż formalnie nigdy nie zostali dopuszczeni do pełnienia urzędów (poza zasięgiem większości obywateli był też urząd stratega (byli to urzędnicy wojskowi powoływani na 1 rok, choć mogli ten urząd sprawować kilka razy z rzędu, dowodzili armią, kierowali polityką zagraniczną, kontrolowali finanse państwa).

Według Peryklesa podstawowymi zasadami demokracji były: wolność i równość wobec prawa.

II. Cechy charakterystyczne demokracji ateńskiej:

- o sprawach politycznych dyskutowano najczęściej podczas przedstawień w teatrze.

- instytucje i urzędy były jednoroczne, poza urzędem stratega z reguły nie można było ich było sprawować wielokrotnie (urzędy kolegialne i kadencyjne).

- każdy urzędnik przed wstąpieniem na urząd zdawał specjalny egzamin państwowy

- bezpośredni udział w rządach przyznano tylko obywatelom państwa (około 150 tysięcy osób)

- demokracja ateńska miała charakter demokracji bezpośredniej

- nie obywatele, tj. metojkowie, wyzwoleńcy i niewolnicy nie posiadali praw publicznych

- władza suwerenna należała do ludu ateńskiego

- sądownictwo ludowe przekazano w ręce obywateli - wybór na zgromadzeniu sędziów - trybunał ludowy - Heliaia, która liczyła 6 tysięcy sędziów

- izegoria - prawo wypowiedzi dla wszystkich w Zgromadzeniu Ludowym, prawo do wygłaszania własnych wniosków i projektów ustaw.

- izonomia - równy udział we władzy wszystkich obywateli

III. Instytucje:

Rada Pięciuset (bule) liczyła 500 członków - organizowała i nadzorowała życie ateńskiej polis, między innymi rozpatrywała skargi przeciwko urzędnikom. Członków Rady losowano spośród kandydatów wybranych w demach. Dzielono ich następnie na 10 komisji (w każdej było 50 członków z 1 fyli). Każda komisja rządziła przez 1/10 części roku. 50 - osobowa część Rady zwana była prytanią, a jej członkowie prytanami. Bule przygotowywała także projekty ustaw, które następnie były rozpatrywane przez eklezję.

Zgromadzenie Ludowe (eklezja) - tworzyli je wszyscy obywatele ateńscy (choć należy pamiętać, że nie każdy mieszkaniec Aten był obywatelem). W czasach Peryklesa miejscem posiedzeń Zgromadzenia był Pnyks - wzgórze położone naprzeciw Akropolu. Obrady rozpoczynały się o świcie, a kończyły się o zachodzie słońca. Demos - czyli obywatele ateńscy byli tu całkowicie suwerenni, mogli zgłaszać projekty dekretów lub poprawek do nich, ale jeśli ich postulaty były sprzeczne z prawem to obłożono ich sankcjami karnymi. Na Zgromadzeniach Ludowych rozstrzygano zazwyczaj sprawy bieżące państwa.

Ze Zgromadzeniem Ludowym wiąże się pojęcie demagogów - tak od IV w p.n.e. zwano polityków, którzy byli bardzo popularni na zebraniach (demagog to też ten, co przewodniczył demosowi).

Sąd ludowy (heliaia) - główna instytucja sądownicza, złożony z 6 tys. członków wybranych drogą losowania. Sędzią mógł zostać każdy obywatel po ukończeniu 30 roku życia. Decyzje o winie i karze podejmowano w tajnym głosowaniu. Głosowano za pomocą specjalnych żetonów wrzucanych do odpowiednich urn.

Z sądem ludowym wiąże się pojęcie syrkofanta - donosiciela. Do uruchomienia procedury sądowej potrzebna była tylko skarga konkretnego człowieka. Demokracja ateńska nie znała bowiem instytucji prokuratora.

IV. Urzędnicy:

Archonci - najwyżsi urzędnicy w wielu miastach greckich. Wybierani na roczną kadencję tworzyli dziewięcioosobowe kolegium z podziałem kompetencji. Najważniejszym spośród archontów był basileus, który przewodniczył ofiarom i nadzorował życie religijne. W dalszej kolejności polemnarchos, który dowodził wojskiem. Od 487/486 p.n.e. wszystkich archontów powoływano przez losowanie.

Prytanowie - urzędnicy w Atenach, stanowili prytanię, czyli pięćdziesięciu członków Rady Pięciuset, przebywających w prytanejonie przez jedną dziesiątą roku.

Strategowie - urzędnicy wojskowi w wielu miastach greckich. W Atenach wybierano 10 strategów na roczną kadencję, choć urząd ten można było pełnić wielokrotnie. Do kompetencji strategów należało: dowodzenie armią, kierowanie polityką zagraniczną i nadzór nad finansami państwa. Z uwagi na tak rozległe i ważne kompetencje urząd stratega był jednym z najważniejszych w państwie. Stratedzy przejęli z czasem większość uprawnień archontów. Byli oni wybierani, a nie losowani. Z czasem stali się zawodowymi oficerami.

Rzym.

I. Cechy charakterystyczne republiki rzymskiej:

- lud rzymski (populus romanus) posiadał pełnię suwerennej władzy, a wykonywał ją wypowiadając się na zgromadzeniach. Obywatele brali bezpośredni udział w zgromadzeniach, ale głosowano na mniejszych zgromadzeniach - centurialnych, tribusowych i plebejskich

- w przypadku wszystkich urzędów obowiązywała zasada kadencyjności (1 rok) oraz kolegialności (wspólne podejmowanie decyzji)

- urzędy były bezpłatne, ponieważ były zaszczytem (honores) - pełnili je więc tylko ludzie zamożni.

- największy autorytet posiadała senat

II. Instytucje:

Zgromadzenia centurilane (comitia centuriata) decydowały o wojnie i pokoju, obywatele podzieleni na klasy majątkowe wybierali na nich swych wyższych urzędników: konsulów, pretorów i cenzorów. Nazwa tych zgromadzeń pochodzi od słowa centum - jednostki administracyjno-wojskowej, związanej z podziałem na klasy majątkowe. W zgromadzeniach tych każdy obywatel głosował w ramach swojej centurii (centuria była także podstawową najmniejszą jednostką w legionie rzymskim).

Zgromadzenia tribusowe (comitia tribula, 4 miejskie i 31 wiejskich) wybierały edylów i kwestorów. W III wieku p.n.e. stały się one głównym organem ustawodawczym i miejscem działalności trybunów ludowych.

Zgromadzenia plebejskie (concilia plebis) dotyczyły tylko plebejuszy, wybierały one trybunów plebejskich - ludowych i edylów plebejskich.

Senat - wobec częstych (co rok) zmian urzędników, był on organem o najwyższym autorytecie. Listę (album) sporządzano według rangi senatorów, byłych i aktualnych urzędników. Na pierwszym miejscy był jeden z konsulów - princeps senatus (wybierany na 5 lat), który zabierał zawsze pierwszy głos w czasie debaty. W skład senatu wchodzili byli i czynni urzędnicy. Senat mógł odwołać konsula, pretora, trybuna ludowego i dyktatora. Głosowanie było tylko jawne - przechodzenie na drugą część sali. Senat zajmował się sprawami kultu, finansami, bezpieczeństwem państwa i prowadził politykę zagraniczną państwa. Był tak naprawdę ostoją konserwatyzmu, który reprezentowali nobilitas. To właśnie oni zdobyli wyłączność na stanowiska kapłańskie, z których najważniejszy był urząd pontifex maximus. Łączył on w sobie władzę duchowną i świecką.

III. Urzędnicy (wraz z senatem tworzyli władzę wykonawczą):

Konsulowie (dwóch na okres 1 roku) byli najwyższymi urzędnikami. Mieli oni najwyższą władzę w mieście i poza jego granicami w przypadku wojny. Troszczyli się o sprawy publiczne. Najważniejsze ich kompetencje to: dowodzenie armią, uprawnienia religijne (interpretowali oficjalnie wróżby, na przykład od nich zależało, czy jest wolą bogów, aby wyruszać na wyprawę wojenną).

Pretorowie (najpierw był jeden potem dwóch na 1 rok), musieli mieć ukończone 40 lat. Głównych ich zadaniem było utrzymywanie porządku w mieście, z czego wynikała jurysdykcja karana i cywilna. Towarzyszyło im 6 liktorów.

Cenzorowie (dwóch na 5 lat) byli urzędnikami o charakterze specjalnym. Ich głównym zadaniem było przeprowadzanie spisu majątkowego, czyli cenzusu - podział obywateli i sporządzanie listy senatu (album), a także nadzorowali część spraw finansowych miasta, wysokość ceł, podatków itd.

Trybunowie ludowi (10) - Najważniejsi urzędnicy wybieranymi przez cocilia plebis, którzy chronili prawa ludu przed nadużyciami oligarchii. Mieli prawa weta, prawo aresztowania urzędnika, zwoływania zgromadzeń ludowych.

Edylowie (kurulni i plebejscy) tworzyli jednolite kolegium, byli urzędnikami, którym podlegały sprawy porządkowe miasta, troska o zaopatrzenie i urządzanie igrzysk na własny koszt.

Kwestorzy (4 na okres 1 roku) byli pomocnikami konsula w sprawach finansowych.

Dyktator (tylko 1 na 6 lub maksymalnie 12 miesięcy), urząd o wyjątkowej władzy którego powoływano w szczególnych sytuacjach krytycznych dla państwa. Dyktator miał najwyższą, niczym nie ograniczoną władzę.