Włochy średniowieczne były typowym przykładem stosunków feudalnych. Rycerze w zamian za swą służbę wynagradzani byli nadawaniem lenna w postaci ziemi. Panowie feudalni w X wieku zaczęli się jednak przeciwstawiać, by lenna ich wasali stawały się dziedzicznymi jak ich własne. Z czasem wykształciły się we włoskim systemie feudalnym pewne typowe tylko dla niego cechy dotyczące zwłaszcza dziedziczenia i alienacji lenn. Dość powszechnie do włoskich miast przenosili się drobni rycerze i chłopi oddając się zajęciom miejskim, zwłaszcza handlowi. Handel ten m.in. na skutek wypraw krzyżowych uległ zdecydowanemu rozwojowi. Bogacący się kupcy nabywali ziemię tworząc wraz ze szlachtą uprzywilejowaną warstwę społeczną, tzw. optymatów. Starała się ona przejmować władzę w miastach, w rezultacie czego w XII wieku włoskie komuny miejskie rządzone były głównie oligarchicznie. Obok popularów w mieście zamieszkiwał popolo, lud będący członkiem cechów, zwłaszcza byli to średni kupcy i rzemieślnicy. Nie miał on faktycznie wpływu na rządy. Lud podzielił się z czasem na dwie główne warstwy, popolo grosso, czyli bogatego mieszczaństwa stowarzyszonego w cechach wyższych i średnich oraz na drobnomieszczaństwo skupione w cechach niższych. Z czasem władzę w miastach z rąk możnych przejął popolo grosso, zwłaszcza zaś bogate mieszczaństwo skupione w cechach wyższych powoli dopuszczając do udziału w rządach lud skupiony w cechach średnich i ni szych. Popolanie chcąc umocnić swą władzę i zabezpieczyć się przed możnymi wprowadzali wymierzone w nich ustawodawstwo wyjątkowe. Jednocześnie bronili się przed dopuszczeniem do władzy plebsu a wiec najemnych robotników, często przybywających ze wsi. Przede wszystkim zatrudniani oni byli w przemyśle tkackim. Chłop uciekając przed uciskiem feudała uciekał właśnie do miasta. Rzadkością nie były także we Włoszech powstania chłopów przeciwko feudałom. W miastach, w których obalono władzę możnych chłopom nadawano wolność. Często, gdy ziemię nabył mieszczanin czy szlachcic mieszkający w mieście nakazywał przenosić się chłopom do miasta a nawet trudnić pracą rzemieślniczą. Chłop, który został na wsi był jedynie dzierżawcą ziemi bez prawa jej własności. Obciążany był opłatami czynszowymi, robociznami a w niektórych rejonach połownictwem czyli oddawaniem połowy plonów.

W połowie XII wieku w Rzymie doszło do rewolucji, mieszczanie wystąpili przeciwko ich uciskowi a także przeciw roszczeniom papieża do pełnienia władzy świeckiej. Rewolucja odbywała się w myśl hasła o przywróceniu świetności i znaczenia Rzymu. W trakcie rewolucji w 1144 roku obalono urząd prefekta będący faktycznie przedstawicielem papieża a powołano senat i patriciusa. Papieże nie mogli okiełznać rewolucji, a wybór Eugeniusza III w 1145 roku odbył się nawet poza murami miasta. W tej sytuacji Papiestwo szukało wsparcia w cesarzu niemieckim, jednak panujący ówcześnie Konrad III zbyt był zaangażowany w walkę z Welfami, by móc udzielić pomocy papieżowi. Jednocześnie w Rzymie mocną pozycję zyskał sobie Arnold z Brescii, który w tym czasie odbywał do Rzymu pielgrzymkę pokutną. Zaangażował się jednak w działalność polityczną i zaczął głosić, że oprócz Chrystusa także jego apostołowie byli ubodzy stąd uderzał w bogactwo duchownych żądając sekularyzacji ich ogromnych majątków i pozostawienia dziesięciny jako głównego źródła utrzymania. Ponadto występował przeciwko władzy świeckiej duchownych a co za tym idzie panowaniu papieża w Rzymie, który chciał przekształcić w republikę na wzór czasów antycznych. Grupę jego zwolenników nazwano sekta Longobardów.

Po zmianie na tronie cesarskim Henryk I Barbarossa po załagodzeniu sporu z Welfami wyruszył do Włoch w 1154 roku. Przyjął on hołd od wasali włoskich na Polach Ronkalskich a następnie postanowił udać się do Rzymu, by dokonać koronacji cesarskiej. Papież Hadrian IV wyraził zgodę na koronację Fryderyka I ale za cenę wydania Arnolda z Brescii, których dostał się w ręce cesarza. Koronacja cesarska Fryderyka I Barbarossy odbyła się w 1155 roku. Wkrótce jednak doszło do nieporozumień między cesarzem a papieżem, które spowodowały zorganizowanie ponownej wyprawy do Włoch przez Fryderyka I w 1158 roku. W Lombardii cesarz przystąpił do odzyskiwania tzw. regaliów a więc uprawnień zastrzeżonych dla monarchy, np. bicie monety, ściąganie podatków i ceł itp. Po śmierci Hadriana IV w 1159 roku doszło do podwójnego wyboru papieża, Aleksandra III i popieranego przez cesarza Wiktora IV. Papież Aleksander III wraz z włoskimi miastami i królem Normańsko-Scycylisjkim zmontował antycesarski sojusz zwany Ligą Lombardzką. Po klęsce zadanej wojskom cesarskim pod Legnano w 1176 roku cesarz zdecydował się na zawarcie pokoju z papieżem, co nastąpiło w 1177 roku. Fryderyk I uznał Aleksandra III za legalnego papieża, natomiast pokój ten nie oznaczał uregulowania stosunków z resztą członków Ligi Lombardzkiej. Pokój z Ligą po sześcioletnim rozejmie podpisał cesarz w 1183 roku w Konstancji. Z królem sycylijskim zawarł cesarz Fryderyk na mocy, którego jego syn Henryk IV miał zostać królem Sycylii. Układ ten głęboko zaniepokoił papiestwo obawiające się dostania się w cesarskie kleszcze z północy i południa. Po śmierci Fryderyka I Henryk IV nie od razu objął tron sycylijski, bowiem pojawił się do niego drugi pretendent - Tankred. Dopiero wyprawa zorganizowana w 1194 roku przekazała Sycylię Henrykowi IV. Nowy cesarz Fryderyk II podjął reformy w Księstwie Sycylijskim, tak, by zlikwidować tam stosunki feudalne a kraj przekształcić w monarchię absolutną. Zakazał wojen prywatnych, odebrał rycerstwu przywileje feudalne, zlikwidował wyłączność sądzenia duchownych przed sądami kościelnymi, wprowadził opłacanych urzędników w miejsce oficjalistów, którym nadawano ziemię, podobnie zreformował armię wprowadzając wojsko zaciężne. Zaprowadził jednolite cło, zaczął bić złotą monetę, założył uniwersytet w Neapolu.

W XIII i XIV wieku istniał zdecydowany podział pod względem poziomu rozwoju w północnych i południowych Włoszech. Północ charakteryzowała się szybkim rozwojem miast i przechodzeniem do stosunków kapitalistycznych, podczas gdy południe oraz północno-zachodnie Włochy były ostoją stosunków feudalnych.

Od X wieku dominujące znaczenie we Włoszech zaczęły zyskiwać miasta. Od XI wieku szlachta oraz mieszczaństwo zaczęły dążyć do przejmowania władzy w miastach. Tam, gdzie zarządzał biskup chciano zastąpić go władzą świecką. We Włoszech na przestrzeni czasu do udziału w rządach zaczęli być dopuszczani reprezentanci różnych stanów społecznych. W północnych i środkowych Włoszech dominowały komuny miejskie. Komuna obejmowała jedynie mieszkańców posiadających prawa polityczne. Anarchia miast włoskich polegała przede wszystkim na toczeniu ciągłych wojen domowych, tak, że rody w ramach miast wznosiły pałace zaopatrzone nawet w wieże obronne. Dochodziło w miastach włoskich do ustawicznej rywalizacji pomiędzy stronnictwami politycznymi, dlatego dla ustabilizowania sytuacji oddawano władzę w ręce urzędnika zwanego podestą. Podesta wybierany był spoza mieszkańców miasta i jedynie na okres roku bądź nawet na krótszy czas. Podesta ogłaszał się panem miasta, tzw. siniorem. Dla zapobieżenia uwikłania w lokalne zależności był on wraz ze współpracownikami izolowany od mieszkańców miasta. Podesta, by zapewnić sobie znaczny stopień niezależności dążył do uzyskania wikariatu cesarskiego albo papieskiego, który dawał mu tytuł zastępcy cesarza lub papieża na danym terytorium. Realizował władzę wykonawczą i zarządzał wojskiem, prawo zaś stanowiło zgromadzenie wszystkich obywateli. Z czasem zgromadzenie przekształcono w wielką radę, która powoływana była zwykle przez podestę. Z niej wyodrębniana rada mniejsza była organem doradczym podesty. Mimo prób zapewnienia bezstronności podesta zwykle popierał szlachtę i bogate mieszczaństwo. Ze względu na niezadowolenie z takiego stanu rzeczy reszty mieszkańców miast władza stopniowo zaczęła być przejmowana przez popolo grasso, czyli rzemieślników, bankierów, kupców. Największą część ludności miast stanowiła jednak popolo minuto a więc najbiedniejszy plebs miejski. Był on wykorzystywany w rozgrywkach politycznych. Plebs zaczął tworzyć commune popoli, czyli nowe gminy na czele z capitano del popolo, zaś interesy takiego miasta na zewnątrz były reprezentowane i przez kapitana i przez podestę. Zdarzało się, że kapitan przejmował władzę w mieście i zaprowadzał rządy tyrana. Takie rządy w XIII wieku panowały w Mediolanie. Genua opanowała handel czarnomorski, zaś rywalka Piza została pokonana w bitwie w okolicach Melorii w 1284 roku. Władza w Genui i w Pizie należała do średniego mieszczaństwa, zaś Wenecja zarządzana była oligarchicznie. Władzę sprawował tam doża, ograniczany i kontrolowany w swych uprawnieniach przez inne urzędy republiki weneckiej. Spośród nich tzw. Rada Większa składająca się z 480 członków wybierała elektorów, którzy następnie dokonywali elekcji doży. Rada ta podejmowała też decyzje o prowadzeniu wojny i zawarciu pokoju, pełniła funkcje ustawodawcze, zawierała przymierza i sojusze oraz dokonywała wyboru urzędników a także 6-osobowej rady Mniejszej. Władza sądownicza oraz przygotowywanie projektów praw należało do Rady Czterdziestu. Na rząd republiki składał się zaś doża, Rada Mniejsza oraz trzech przedstawiciel Rady Czterdziestu. Na straży bezpieczeństwa i porządku stała wyłaniana przez Radę Większą Rada Dziesięciu, która poprzez terror i rozbudowany aparat donosicieli likwidowała wszelką opozycję umacniając tym samym rządy oligarchiczne.

We Włoszech środkowych obok Państwa Kościelnego znajdowała się Florencja, gdzie rządy najpierw sprawowało popolo grosso a następnie plebs miejski. Dochodziło tam do bardzo ostrych walk między stronnictwami politycznymi. Zwycięzcy konfiskowali majątki pokonanym i wypędzali ich z Florencji. Mieszczanie najmowali do rozgrywek wojska zaciężne, który snuły się po całej republice wzmagając chaos. Stronnictwa polityczne starały się pozyskać dla siebie poparcie plebsu florenckiego. Bogaci kupcy uzależniali od siebie plebs, który w większości pracował jako robotnicy najemni w kupieckich manufakturach tekstylnych. Ze względu na bardzo niskie wynagrodzenia najemnicy zadłużali się u swych pracodawców. Ich niechęć budził też zakaz stowarzyszania się oraz organizowania strajków. Nazywani ciompi, czyli łachmaniarzami przejęli florenccy robotnicy najemni władzę w 1378 roku i wybrali własnego golfaroniera. Przede wszystkim dążyli do poprawy położenia robotników najemnych poprzez ograniczenie wyzysku ze strony kupców. Ich władza została obalona w przeciągu sześciu tygodni a następnie przeszła w ręce przedstawicieli cechów a potem zamożnego mieszczaństwa. W 1434 roku na czele florenckiego republikańskiego rządu stanął reprezentant najbogatszej rodziny bankierów Cosima Medici. Szybko zagwarantował on władzę w mieście swojej rodzinie. Wybitnym reprezentantem średniowiecznej Florencji był żyjący w XIII i XIV wieku Dante Alighieri. Sceptycznie oceniał sytuację we Włoszech, które były dla niego jak statek bez sternika, A Florencja jak Babilon. Zdecydowanej krytyce poddawał papiestwo. Środkiem zaradczym miała być według niego budowa monarchii światowej pod władzą cesarza. Tylko ten władca mógł zapewnić światu pokój i zapobiegać wojnom między poddanymi. Dante twierdził, że podstawowym zadaniem państwa jest zapewnienie człowiekowi szczęścia, zaspokojenie jego potrzeb duchowych i cielesnych. Dominującym elementem w monarchii światowej miał być lud rzymski, Włochy bowiem tam narodził się Chrystus. Dante podkreślał równorzędność władzy świeckiej i kościelnej, wykluczał zależność jednej od drugiej ale nie współpracę między nimi. Obydwie mają źródło w Bogu, jednak kościół nie ma prawa mieszać się w politykę ani w filozofię. Krytykował roszczenia papieży do dominowania nad władcami świeckimi, zachłanność duchownych, ich zepsucie. Według niego papież ma ukazywać drogę do Boga a cesarz do świata. Ze względu na swoje poglądy broniące niezależności Florencji i przeciwne roszczeniom papieża został wypędzony z miasta, gdy władzę przejęli gwelfowie i zaocznie skazany na śmierć.

W miarę stabilne były Włochy południowe, do czego przyczyniły się zwłaszcza długie i spokojne rządy króla Neapolu Roberta Dobrego. Po jego śmierci w 1343 roku władza przeszła w ręce jego wnuczki Joanny, żony króla Węgier Andrzeja. Został on zamordowany w 1345 roku w wyniku intryg dworskich, a jego brat Ludwik zwrócił się do papieża w tej sprawie. Na skutek wyroku papieskiego, który nie stwierdzał winy Joanny Ludwik podjął 1347 roku wyprawę do Włoch i zajął Neapol. Joannie udało się powrócić do władzy w Neapolu, jednak kolejna wyprawa Ludwika w 1350 roku zmusiła ją do obietnicy przekazania tronu neapolitańskiego w ręce Andegawenów. Zobowiązanie to doprowadziło do wojny o Neapol pomiędzy wydziedziczonym Karolem z Durazzo a Ludwikiem, w wyniku której w 1382 roku zginęła Joanna. Władzę w Neapolu po śmierci Joanny przejął syn Karola z Durazzo Władysław, który planował podporządkowanie sobie całych północnych i środkowych Włoch. Po śmierci Władysława w 1414 roku do walki o spadek neapolitański włączyła się siostra Władysława Joanna II. Ze względu na dokonanie adopcji Alfonsa V Mądrego Aragońskiego, Neapol został nadany przez papieża Eugeniusza IV Aragończykowi w 1442 roku.

Interwencja cesarza Henryka VII doprowadziła do obalenia tyrana Mediolanu i zastąpienie go przez Mateusza Visconti. Mimo śmierci Henryka VII w 1313 roku wojna domowa we Włoszech trwała nadal. Wystąpili przeciwko sobie zwolennicy cesarza gibellini i jego przeciwnicy gwelfowie. Ród Viscontich zaczął snuć plany podporządkowania sobie Lombardii, Romanii i Toskanii. Giangaleazza Visconti narzucił swoje zwierzchnictwo Romanii i Toskanii. Przejściową słabość Mediolanu po jego śmierci zażegnał Filip Visconti z pomocą kondotiera Franciszka Sforzy, którego ożenił ze swoją córką i przekazał Mediolan po swej śmierci. Sforza poradził sobie z próbą oderwania przez Wenecję części władztwa mediolańskiego i ogłosił się księciem w 1450 roku.

Chaos panował także w Rzymie, gdzie nie rezydował papież rezydujący wtedy w Awinionie. O władzę nad Rzymem walczyły dwa potężne rody Orsinich i Collonów. W 1347 roku wybuchło w Rzymie powstanie, które wyniosło do władzy Cola di Rienzi. Ten syn oberżysty i sprytny mówca zaczął uważać się za męża opatrznościowego Rzymu. Odurzony władzą zaczął żyć w ogromnym zbytku i przepychu, który zapewniany był na drodze ściągania olbrzymich podatków. Wkrótce utracił poparcie Rzymian i uciekł z miasta w 1347 roku. Do znaczenia powrócił w 1354 roku, gdy nowy papież Innocenty VI wysłał go wraz z kardynałem Albornoz do Rzymu, by odzyskać miasto dla Państwa Kościelnego. Rzymianie witali go uroczyście i mieli nadzieję, ze zapewni miastu spokój i bezpieczeństwo. Rychło di Rienzi powrócił do metod stosowanych uprzednio, na co odpowiedzią było powstanie, w trakcie którego zginął.

Pierwszym sygnałem i przejawem dążeń zjednoczeniowych we Włoszech była zawiązana w 1454 roku liga obronna przez zagrożeniem ze strony Turków osmańskich.