Feudalizm - (łac. feudum - prawo do cudzej własności), ustrój polityczno-społeczny, wykształcony w czasach średniowiecznych, w najpełniejszej postaci występował w zachodniej Europie, a w szczególności w państwie francuskim między X a XIII stuleciem. Przerodził się w system zależności hierarchicznej pomiędzy jednostkami na bazie rozwoju zależności dobrowolnej, często stosowanej już w końcowym okresie starożytności. Feudalizacja przyspieszyła od VII do IX wieku w wyniku wzmocnienia statusu możnowładców, którzy w rezultacie zdobycia immunitetów, czyli przywilejów nadanym im przez panującego uwolnili się spod zwierzchności monarszej. Immunitet mógł zawierać zarówno całkowite, jak i częściowe uwolnienie ludności zamieszkującej dobra feudalne od świadczeń wobec państwa, (tzw. immunitet ekonomiczny), a niekiedy wyłączał jeszcze tę ludność spod państwowego sądownictwa (tzw. immunitet sądowy).

Różne były sposoby powstawania feudalnej zależności i dlatego wykształciły się różnorakie kategorie zależnej ludności:

1. rataje, zakupy, zakupieńcy - byli to dłużnicy osiedleni na pańskich włościach, którzy w rewanżu za użyczoną im przez obszarnika pożyczkę w pieniądzu, inwentarzu, czy ziarnie, byli zmuszeni do pracy rolnej w pańskim gospodarstwie, a jednocześnie nie mieli prawa opuszczania feudalnych włości, aż do całkowitego uregulowania należności (w rzeczywistości spłata długów najczęściej okazywała się niemożliwa).

2. przypisańcy - ludność włościańska (chłopska) bez możliwości opuszczania swoich gospodarstw, która wykształciła się w wyniku nadawania ziemi przez księcia, grupa ta najwcześniej i najliczniej występuje w posiadłościach kościelnych.

3. ludność niewolna - byli to najczęściej dworzanie i czeladnicy, ale także jeńcy wojenni, którzy utrzymywali się z rezultatów własnej gospodarki, ale byli zobowiązani do posługi względem pana, z czasem znaczenie i liczebność tej grupy malały.

4. dziedzice - ludność całkowicie niezależna, która z różnorakich powodów jak np. nieurodzaj, klęski żywiołowe, nieprzyjacielskie najazdy, czy też grabież, nie potrafiła utrzymać się na własnych posiadłościach. Ludność ta mogła bez przeszkód opuszczać dobra feudała, a charakter i wysokość jej zobowiązań były regulowane umową. W rzeczywistości grupa ta ulegała stopniowemu zmniejszaniu. W momencie zawarcia dobrowolnej umowy, zwanej komendacją między możnowładcą (seniorem) i podopiecznym (lennikiem, wasalem), feudał zobowiązywał się do zapewnienia lennikowi opieki oraz wsparcia materialnego na kształt beneficjum, wasale z kolei przyrzekali służyć seniorowi tak, ażeby "nie uwłaczało to godności wolnego człowieka ". Była to indywidualna transakcja własnościowa: człowiek wolny przekazywał swoją ziemię możnowładcy, aby otrzymać od niego jedynie prawo do jej użytkowania oraz opiekę.

Renta feudalna stanowiła swego rodzaju efekt uboczny, właściwy dla feudalnego systemu produkcji. Zobowiązani do jej uiszczania byli poddani chłopi na rzecz właścicieli gruntów. Wyodrębnia się trzy podstawowe rodzaje renty feudalnej:

1. odrobkową (pańszczyzna), która polegała na określonej czasowo pracy chłopa, zazwyczaj ze swoim inwentarzem, na gruntach pozostających do bezpośredniej dyspozycji feudała.

2. naturalną (danina), gdzie chłop przekazywał panu części wytworzonych przez siebie produktów na gruntach przydzielonych mu pod uprawę.

3. pieniężną (czynsz), polegającą na przekazywaniu panu części dochodów uzyskanych przez włościanina ze sprzedaży wytworzonych produktów rolnych. Ten typ renty feudalnej pojawił się w nieco późniejszym okresie i był silnie związany z ewolucją gospodarki pieniężno-towarowej.

Możnowładcy zostali w myśl zasady "wasal mojego wasala nie jest mym wasalem" pośrednikami między własnymi lennikami, a monarchą, co prowadziło do dużego osłabienia pozycji króla i rozbicia państwowej jedności. Państwa feudalne zaczęły stanowić federację niewielkich organizmów, które jedynie formalnie były podległe królowi jako największemu seniorowi, czyli suwerenowi.

Najbardziej charakterystyczną formą rządów dla czasów feudalizmu była monarchia, z jej kolejnymi fazami: wczesnofeudalną, stanową oraz absolutną. Okres późnego średniowiecza (XIV-XV w.) to czas rozkwitu feudalizmu, jednak niedługo potem nastąpił jego rozkład. Niektóre przeżytki tego systemu utrzymały się jeszcze w wielu krajach nawet przez kilka stuleci. W państwie francuskim, stanowiącym kolebkę klasycznego feudalizmu, rozprawiono się z nimi dopiero w efekcie rewolucji w 1789 r. Społeczeństwo w początkowym stadium feudalizmu podzieliło się na dwie warstwy: uprzywilejowaną, którą stanowili właściciele gruntów oraz pozbawioną praw złożoną z ludności poddańczej. Wtedy jeszcze grupy te nie były zamkniętymi stanami, a przynależność do warstwy uprzywilejowanej była uwarunkowana nie pochodzeniem, ale świadectwem posiadania ziemi. Utrata swoich posiadłości wiązała się jednoznacznie z degradacją do klasy ludności pozbawionej praw.

W dalszym etapie spośród środowisk poddańczych wykształciła się warstwa mieszkańców miast, która wywalczyła sobie wolność osobistą, oraz prawa polityczne i gospodarcze, a większość włościańskiej ludności wyswobodziła się spod osobistego poddaństwa. Obydwie warstwy przybrały charakter stanów, a przynależność do nich była uwarunkowana odpowiednim urodzeniem. Obie grupy były niejednolite, wśród szlachty, istniała arystokracja oraz drobne i średnie rycerstwo, a w klasie nieuprzywilejowanych wyodrębnili się mieszczanie i chłopi. Obok przedstawionych już dwóch stanów dziedzicznych istniał jeszcze jeden stan uprzywilejowany, jednak już nie dziedziczny, którym było duchowieństwo. Taki układ społeczny przetrwał do czasów nowożytnych, a ugiął się przy okazji pierwszych gwałtownych wstrząsów w okresie Wielkiej Rewolucji we Francji.

Feudalizm na ziemiach polskich.

Historiografia, rozumiejąc poprzez hasło feudalizm wyłącznie jego klasyczną postać, negowała jego istnienie w Polsce, albowiem na naszych ziemiach prawo lenne występowało tylko sporadycznie: na Śląsku, Rusi, Pomorzu Zachodnim i na Mazowszu. Prawa feudalne występowały także okresowo w polityce zagranicznej, ponieważ polscy królowie sprawowali okresowe lub bardziej trwałe zwierzchnictwa feudalne nad terytoriami sąsiadów (m.in. Prusy). Struktury feudalne pojawiły się, choć ze znacznym opóźnieniem w zestawieniu z Zachodem, w układach gospodarczych i społecznych. Było to spowodowane tym, że w czasach dynastii piastowskiej państwo dopiero się kształtowało i wówczas zaczęło pojawiać się rozwarstwienie niezróżnicowanej dotychczas warstwy kmiecej.

Polski feudalizm można rozdzielić na cztery podokresy:

1. wczesnofeudalny: trwający do połowy XII wieku

2. gospodarki czynszowej: trwający od drugiej połowy XII wieku do połowy XV stulecia

3. gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej: ciągnący się od drugiej połowy XV wieku do połowy XVIII stulecia

4. kryzys folwarczno-pańszczyźnianej gospodarki: od drugiej połowy XVIII wieku aż do połowy XIX stulecia, wtedy następują reformy uwłaszczeniowe, które doprowadzają do zarzucenia zależności lennych

Zjawiska podobne do europejskiego feudalizmu zachodziły, a nawet jeszcze zachodzą w innych rejonach świata, a ich charakter wynika ze środowiska, w jakim występują. Najłatwiej można je dostrzec w społecznościach koczowniczych, gdzie prawo wyłącznego użytkowania określonych pastwisk przypadało w owych kulturach w udziale jedynie plemiennym wodzom, którzy zezwalali na korzystanie z nich jednostkom uzależnionym od siebie. Na obszarach Dalekiego Wschodu feudalizm przekształcił się bezpośrednio ze wspólnoty pierwotnej, koegzystując z systemem niewolniczym. W państwie chińskim struktury lenne uformowały się na bazie biurokratycznego patrymonializmu. W Japonii natomiast pojawiła się charakterystyczna organizacja bakufu, na czele z szogunem. Wąska definicja ustroju feudalnego jest po dziś dzień przedmiotem sporów i polemik pomiędzy przedstawicielami różnorodnych dziedzin nauki.