Michaił Gorbaczow urodził się w 1931 r. W 1971 r., a więc w wieku zaledwie 40 lat został członkiem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR). Z rządów Breżniewa w 1978 r. został sekretarzem KC KPZR do spraw rolnictwa. W 1980 r. Gorbaczow został najmłodszym członkiem Biura Politycznego (BP). Miał o 21 lat mniej niż wynosiła średnia wieku pozostałych członków Biura Politycznego. Po śmierci Breżniewa w 1982 r. Gorbaczow został najbliższym współpracownikiem nowego sekretarza generalnego Jurija Andropowa i kandydatem na jego następcę. W 1984 r. kolejnym sekretarzem generalnym został jednak 73 - letni Konstantin Czernienko. Kandydatura Gorbaczowa przepadła ze względu na jego młody wiek. Czernienko sprawował rządy przez zaledwie 13 miesięcy. 10 marca 1985 r., w cztery godziny po podaniu informacji o śmierci Czernienki, Gorbaczow został wybrany na sekretarza generalnego KPZR. Wkrótce potem usunął z kierownictwa partii swoich głównych przeciwników: Grigorija Romanowa oraz Wiktora Griszina.
Gorbaczow, jako nowy szef partii zainicjował politykę przebudowy (pierestrojkę). Miała ona stanowić radykalne zerwanie z breżniewowskim okresem zastoju podczas którego zarzucono wszelkie próby reform, natomiast w kraju, na szeroką skalę zaczęła szerzyć się korupcja, nepotyzm i nadużywanie władzy dla osiągnięcia korzyści materialnych. Piersetrojka miała być procesem przekształcania systemu komunistycznego ZSRR. Gorbaczowowi nie chodziło oczywiście o likwidację komunistycznej dyktatury, ale o jej zreformowanie i usprawnienie, aby mogła dalej funkcjonować i skutecznie rywalizować z USA. System wymagał koniecznych reform. Kraj był nękany kryzysem gospodarczym, zapoczątkowana w grudniu 1979 r. interwencja w Afganistanie nie przynosiła realnych korzyści, pociągając za sobą ogromne koszty. Proklamowana przez prezydenta USA Ronalda Reagana inicjatywa obrony strategicznej (SDI) popularnie nazywana programem "wojen gwiezdnych" zmuszała ZSRR do wielkiego technologicznego wysiłku, aby sprostać konkurencji amerykańskiej w tej dziedzinie. SDI zakładał umieszczenie na ziemskiej satelicie dział mogących zniszczyć radzieckie rakiety balistyczne zaopatrzone w ładunki nuklearne w przestrzeni kosmicznej. Gorbaczow zdawał sobie sprawę, że ZSRR nie jest w stanie sfinansować kolejnego wyścigu zbrojeń, tym razem w dziedzinie wojen gwiezdnych. Wszystkie te czynniki pchały Gorbaczowa do podjęcia próby reformy systemu komunistycznego w ZSRR, aby uczynić go bardziej skutecznym i efektywnym w działaniu. Gorbaczow nie zdawał sobie jednak sprawy z faktu, że istotą systemu radzieckiego była jego niereformowalność, a ewentualne próby reform mogły naruszyć jego fundamenty i doprowadzić do jego upadku.
Początkowo pierstrojka wraz z hasłami głasnosti (jawności) i uskorienia (przyśpieszenia) miały przede wszystkim znaczenie propagandowe. Stanowiły symbol nowego kursu politycznego partii komunistycznej, zapoczątkowanego przez Gorbaczowa po objęciu przez niego funkcji sekretarza generalnego KPZR. Podstawowe zasady pierestrojki wyłożył Gorbaczow w książce "Przebudowa i nowe myślenie - dla naszego kraju i całego świata", która została opublikowana w 1988 r. W zamyśle Gorbaczowa pierstrojka miała oznaczać przede wszystkim modernizację gospodarki, zwiększenie swobód obywatelskich, walkę z nadużyciami, a w polityce zagranicznej zakończenie okresu napięcia w stosunkach z Zachodem. W ramach pierestrojki Gorbaczow zainicjował kampanię antykorupcyjną i antyalkoholową, podjął również decyzję o wycofaniu wojsk radzieckich z Afganistanu, a także o rozpoczęciu dialogu z USA i Chinami.
Równocześnie jednak pierestrojka spowodowała narastanie radykalnych, oddolnych ruchów społecznych, które postulowały przyśpieszenie procesu reform i wprowadzenie w państwie autentycznych swobód demokratycznych. Głasnost umożliwiła obywatelom publiczne wyrażanie własnych poglądów. Istniejący ustrój polityczny zaczął być coraz częściej krytykowany. Ponownie powrócono do przemilczanej w okresie breżniewa tematyki związanej ze stalinowskimi zbrodniami. W niektórych republikach związkowych, zwłaszcza w nadbałtyckich zaczęły odżywać tendencje niepodległościowe.. Rozpoczął się krwawy konflikt pomiędzy Armenią a Azerbejdżanem o Górny Karabach. W kierowniczych kręgach KPZR wyrazicielem pragnienia przeprowadzenia radykalnych reform był Borys Jelcyn, którego w 1987 r. usunięto z Biura Politycznego. Pomimo tego proces rozpadu monopolu politycznego KPZR nie uległ zatrzymaniu. W latach 1988 - 1989 zaczęły powstawać pierwsze opozycyjne i antykomunistyczne organizacje. Jednak ich prawdziwy wylew nastąpił w 1990 r. Pojawiły się również nowe ogniska zapalne. Wiosną 1989 r. krwawo stłumiono demonstrację ludności w Tibilis w Gruzji. W Mołdawii doszło do licznych demonstracji antyradzieckich. W lipcu i w sierpniu 1989 r. przez kraj przeszła fala strajków górniczych.
Polityczny i gospodarczy kryzys w ZSRR nie pozostawał bez wpływu na sytuację w krajach zależnych od Moskwy. W czerwcu 1989 r., po obradach okrągłego stołu odbyły się Polsce pierwsze od ponad pół wieku częściowo wolne wybory. W ich wyniku na czele rządu polskiego stanął lider antykomunistycznej opozycji Tadeusz mazowiecki. Jesienią 1989 r. obalono reżimy komunistyczne w Czechosłowacji i Niemieckiej Republice Demokratycznej. Wszystkie te wydarzenia dokonywały się przy neutralnej postawie Kremla. Wzmocniło to parcie do bardziej radykalnych reform wśród społeczeństwa ZSRR. Gorbaczow próbował opanować sytuację. Doprowadził do zmiany konstytucji. Objął nowoutworzone stanowisko prezydenta ZSRR, któremu przyznane zostały duże uprawnienia.
Jednakże pod koniec 1990 r. Litwa podjęła staranie zmierzające do uzyskania całkowitej suwerenności państwowej. W styczniu 1991 r. siły konserwatywne KPZR podjęły nieudaną próbę obalenia demokratycznie wybranych władz litewskich. Przeprowadzono atak sił radzieckiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych na wieżę telewizyjną w Wilnie, w wyniku którego śmierć poniosło 13 osób. Podobne akcje podjęto później na Łotwie i w Estonii. Chcąc ratować sytuację w marcu 1991 r. Gorbaczow ogłosił referendum nad kwestią zachowania ZSRR, jako odnowionej federacji równoprawnych, suwerennych republik, które zostało masowo zbojkotowane przede wszystkim przez państwa bałtyckie, ale również przez Gruzję, Armenię i Mołdawię. W czerwcu 1991 r. w republice rosyjskiej odbyły się pierwsze powszechne wybory prezydenckie, w których w pierwszej turze zwyciężył Borys Jelcyn. Miał on wraz z przywódcami innych republik podpisać 20 sierpnia 1991 r. układ o zasadniczym przekształceniu stosunków politycznych w ZSRR, który złamałby dominację KPZR.
Jednakże konserwatywni komuniści postanowili do tego nie dopuścić i w sierpniu 1991 r. podjęli ostatnią próbę powstrzymania rozpadu ZSRR. Siły zachowawcze w aparacie partyjnym i państwowym z ogromnym niepokojem obserwowały rozwój sytuacji w kraju, zwłaszcza nasilenie się tendencji separatystycznych w poszczególnych regionach. W nocy z 18 na 19 sierpnia 1991 r. doszło do zamachu stanu. Aresztowano przebywającego na urlopie na Krymie Gorbaczowa. Władzę w państwie przejął 8 - osobowy Komitet Stanu Wyjątkowego, na czele którego stanął wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew. Nowe władze ogłosiły na terenie całego ZSRR stan wyjątkowy. Równocześnie wprowadzono kontrolę prasy oraz zakaz demonstracji i strajków. Do Moskwy wkroczyły podporządkowane zamachowcom oddziały wojska. Zamach wywołał zdecydowaną reakcję sił demokratycznych. Głównym ogniskiem oporu został budynek parlamentu Rosji, który otoczony barykadą, broniony był przez kilka tysięcy ludzi przed atakiem wojska. Jelcyn stanął na czele demokratycznego oporu. Uznał działalność nowych władz za nielegalną i wezwał do protestów oraz bojkotu zarządzeń przywódców zamachu. Część stacjonujących w Moskwie oddziałów wojskowych przeszła na stronę Jelcyna. W nocy z 20 na 21 sierpnia do szło do nieudanego szturmu na budynek parlamentu Rosji. 21 sierpnia pucz Janajewa załamał się, gdy okazało się, że kolejne oddziały wojskowe przeszły na stronę Jelcyna. Aresztowano członków Komitetu Stanu Wyjątkowego a w godzinach popołudniowych zwolniono przetrzymywanego na Krymie Gorbaczowa, który natychmiast powrócił do Moskwy.
W wyniku puczu Jelcyn wyrósł na opatrznościowego męża stanu i przywódcę demokratycznej opozycji w Rosji. Upadek puczu doprowadził do zawieszenia działalności KPZR, reformy KGB i czystki w dowództwie armii. Wydarzenia te przypieczętowały rozpad komunizmu w ZSRR, stanowiąc jednocześnie koniec pierestrojki rozumianej, jako proces reformowania systemu radzieckiego.
Gdy w listopadzie 1991 r., na spotkaniu przywódców 9 najważniejszych republik okazało się , że nie chcą oni podpisać nowego układu związkowego w kształcie zaproponowanym przez Gorbaczowa, 8 grudnia 1991 r. w daczy "Wiskuli" w Puszczy Białowieskiej prezydenci Federacji Rosyjskiej - Borys Jelcyn, Ukrainy - Leonid Krawczuk oraz przewodniczący Rady Najwyższej Białorusi Stanisław Szuszkiewicz postanowili utworzyć Wspólnotę Niepodległych Państw. 21 grudnia tegoż roku na spotkaniu w Ałma Acie do WNP przystąpiło 8 kolejnych państw. Wraz z powstaniem WNP i ustąpieniem Gorbaczowa z funkcji prezydenta ZSRR Związek Radziecki przestał formalnie istnieć.
