Rozwój osadnictwa na Górnym Śląsku

W czasach historycznych Górny Śląsk cechowała duża lesistość oraz wysokie położenie na dziale wodnym rzek Wisły, Przemszy, Odry i Kłodnicy. W średniowieczu obszar ten był także słabo zaludniony. Rozwój obszaru jest nieodłącznie związany w kopalniami jakie w XII w. Zaczęły powstawać w Tarnowskich Górach.

Wiek później miano miasta nadano czterem osadom: Bytomiowi, Gliwicom, Czeladzi i Mysłowicom. Bytom - siedziba kasztelana odgrywał wtedy decydującą rolę. Początkowo był najdalej w kierunku zachodnim wysuniętym miastem w granicach ziem krakowskich, później znajdował się już w dzielnicy śląskiej. Bytom był ośrodkiem górnictwa ołowiu i srebra. Rozwijał się w nim także handel i rzemiosło. Podczas rozbicia dzielnicy śląskiej na mniejsze jednostki funkcjonował jako stolica odrębnego księstwa. Będzin, jedna ze starszych osad obszaru staje się miastem w XIV w. Prawa miejskie nadał jej Kazimierz Wielki.

Podobnie długa jest historia Gliwic, które w XIII w. Należały do kasztelani łoszeckiej. Dopiero w XV w. Zamek w Gliwicach przestał pełnić funkcję warowną i stał się siedzibą administracji dóbr książęcych. Powstałe końcem XVII w. w sąsiadującym z Gliwicami Zabrzu kopalnie węgla sprawiły, iż przekształciły się one w ośrodek górniczy. Spowodowało to zmiany w strukturze ludności obszaru. Ważną datą dla Gliwic jest rok 1976, kiedy w miejskiej hucie zapłonął pierwszy na skale europejską piec hutniczy, w którym jako opał zastosowano koks węglowy. Miało to decydujący wpływ na dalszy rozwój miasta.

Bagnisty grunt na jakim położone są Katowice nie sprzyjał osadnictwu. Poza paroma ubogimi osadami na terenie dzisiejszego molocha gęstość zaludnienia była niewielka. W XV w. wieś Bogucicach stała się ośrodkiem hutniczym nazywanym "Kuźnią Bogucką". Oprócz ,,Kuźni Boguckiej'' drugim ośrodkiem była założona w XVI w. osada zagrodnicza tzw. "Willa Nowe Katowicze''. Jako osada przemysłowa Katowice zaczęły się rozwijać na początku XIX w. Przyczyniły się do tego nowopowstające kopalnie węgla kamiennego oraz huty cynku i żelaza. Dopiero w 1865 roku Katowice uzyskały prawa miejskie. W 1873 miasto stało się siedziba władz powiatowych a co za tym idzie jednym z czołowych miast na Górnym Śląsku.

Rozwój Chorzowa podobnie jak Katowic był związany w górnictwem. Mimo że kopalnie rud ołowiu i srebra istniały tu od XVI w., miasto zaczęło się rozwijać dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku. W 1791 roku założono kopalnię węgla kamiennego, a w 1802 hutę żelaza. Przy hucie żelaza bardzo szybko założono osadę robotniczą zwaną Królewską Hutą. W 1868 r. nadano jej prawa miejskie. Granice administracyjne nowego powiatu miejskiego zwanego jako Chorzów następowały kilkakrotnie. Ostatecznie ustalono je w 1950 roku.

Zabrze miało trochę inną historię. Ostateczne granice administracyjne miasta zostały uformowane po zakończeniu II wojny światowej. Informacje dotyczące Zabrza są nikłe. Najstarsza zabrzańska osada - Biskupice powstała za panowania Kazimierza Odnowiciela. Końca XVII w. miała charakter rolniczy. W XIII w zaczęły w jej okolicach powstawać jedne z pierwszych kopalń i hut. Zabrze zostało miastem w XX w.

Przedstawione rysy historyczne pozwalają na wskazanie przyczyn utworzenia górniczo-hutniczej konurbacji właśnie w tym regionie. Powstające w tym rejonie kopalnie węgla kamiennego i huty zaowocowały powstawaniem w ich pobliżu licznych osad robotniczych. Druga połowa XIX w. była okresem błyskawicznego rozwoju wielu z nich. Okres kapitalistyczny z przejściowa koniunkturą gospodarczą przyczynił się do błyskawicznego rozwoju wielu nich. Tania siła robocza jaką dla pruskiego rynku pracy stanowiła polska ludność zwiększyła swoja liczebność. Na Śląsk masowo zaczęli napływa także niemieccy urzędnicy i przemysłowcy, którzy osiedlali się przede wszystkim w miastach..

Osadnictwo miejskie na Górnym Śląsku.

Powojenne przemiany spowodowały wyraźne zagęszczenie miejskiej sieci osadniczej na badanym terenie. Sieć ta wykazuje jednak duże zróżnicowanie pod względem wielkości. Duże ośrodki miejskie znajdują się wewnątrz górnośląskiej konurbacji.

XIX i XX wiek zaowocowały istotnymi przemianami w obrębie struktury osadniczej obszaru. Rozwijająca się w tym czasie sieć kolejowa i drogowa miała wywarła istotny wpływ na powstanie licznych miast przemysłowych i handlowych. Koncentracja przestrzenna miast spowodowana nasilonym procesem urbanizacyjnym na tym obszarze doprowadziła do powstania konurbacji śląskiej.

Konurbacja jest zespołem utworzonym przez kilka miast samodzielnych. Każde z tych miast charakteryzują niezależne funkcje miastotwórcze, które wzajemnie się uzupełniają. Poszczególne gałęzie przemysłu, bazujące na konkretnym surowcu są powiązane czynnikami ekonomicznymi, które wywołują koncentrację przemysłu. Powoduje to powstawanie wielkich miast blisko siebie (słownik).

Górnośląski Okręg przemysłowy charakteryzuje się wyróżniającym się wśród polskich jednostek osadniczych układem przestrzennym. Jego centralnym elementem jest konurbacja Górnośląska złożona z aglomeracja GOP. Od północy graniczy z aglomeracją Częstochowską, od południa Bielsko-Bialską, od zachodu Opolską.

System osadniczy regionu jest obszarem o wzmożonym osadnictwie. Tworzą go centra tzw. zespołów węzłowych oraz otaczające je obszary osadnictwa miejskiego i wiejskiego, tworzące strefy zurbanizowane.

O rozwoju gospodarczym i wzroście produkcji w regionie decydują zasoby siły roboczej. Nierównomierne rozmieszczenie ludności na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, które przekłada się na gęstość zaludnienia w poszczególnych rejonach regionu wynika z przyczyn ekonomicznych, politycznych. Formy osadnicze, gęstość zaludnienia, intensywność i formy urbanizacji doprowadziły do wytworzenia się różnorakich układów osadniczych cechujących poszczególne regiony.

Specyficzne formy sieci osadniczej wytworzone na Górnym Śląsku składają się z głównego trzonu, dynamicznie wykształconych aglomeracji miejsko-przemysłowych. Obserwowany tu układ osadniczy obrazuje zjawisko związane z chaotyczną, kapitalistyczną zabudową w okresie uprzemysłowienia na przełomie XIX i XX wieku. Była ona wynikiem przemieszania struktury inwestycji miejskich, sieci wsi spauperyzowanych, które zastały wciśnięte między zabudowę miejską. Obszar ten cechowała najwyższa gęstość zaludnienia (384 os/km 2). Formy osadnicze zachodnim fragmencie Górnego Śląska przypominają zabudowę spotykaną w regionie opolskim. W części południowej można odnaleźć cechy odpowiadające zabudowie typu pogórskiego.

Region opolski do 1945 r. cechowała dominacja wielkich latyfundiów ziemskich. Równomiernie, ale w dużych odległościach, rozmieszczone miasta tworzyły rzadką sieć osadniczą. Wsie tworzyły zwarte i skupione jednostki osadnicze. Skupiska wiejskie oddzielały grunty użytkowane rolniczo.

Wykształcenie powyższego układu trwało kilka stuleci. Zmiana stosunków polityczno - społecznych i gospodarczych po zakończeniu II wojny światowej spowodowała wiele przemian w regionie. W tym okresie obserwowano intensywny wzrost uprzemysłowienia kraju, wyjątkowo dobrze widoczny na Górnym Śląsku. Rozwój miast Śląska był także spowodowany przenoszeniem się ludności z przeludnionych terenów wiejskich do jednostek miejskich. Migracje ludności ze wsi do miasta były przybrały na sile w latach 1950-60. W latach 60-tych zjawisko w widoczny sposób zmalało.

Na obszarach zurbanizowanych występują tzw. regiony miejskie. Elementami składowymi regionu miejskiego są rdzeń, który stanowi duże miasto lub centrum aglomeracji oraz strefa peryferyjna. Przejęcie funkcji skupionych w rdzeniu przez strefę peryferyjną doprowadza do przekształcenia układu monocentrycznego w policentryczny. Strukturę policentryczną cechuje obecność miast, które charakteryzuje jednakowy poziom urbanistyczny. Na takim obszarze istnieje kilka ośrodków miejskich o podobnym poziomie urbanistycznym. Wydobycie surowców mineralnych powoduje najczęściej wytworzenie struktury policentrycznej. Wpływa na to rozmieszczenie zasobów a także rozproszona lokalizacja kopalń, zakładów przeróbki oraz innych przedsiębiorstw niezbędnych dla zakończenia procesu produkcyjnego.

Obecną sieć osadniczą tworzy 107 miast. Dominują miasta średnie, liczące od 20 do100 tys. mieszkańców i duże liczące ponad100 tys. mieszkańców. Całkowicie inny typ zasiedlenia jest charakterystyczny dla województwa opolskiego. Przeważają tu miasta małe i bardzo małe, w których liczba mieszkańców nie przekracza 5 tys. Niewiele jest ośrodków cechujących się średnią wielkością.

Aglomeracje górnośląska i rybnicka a także będące w fazie rozwoju bielsko-bialska, częstochowska i opolska stanowią główne ogniwa sieci osadniczej tego regionu. Aglomeracja jest skupieniem miast wokół jednego dużego ośrodka. Koncentracja ta jest wynikiem sprzyjających warunków dla rozwoju wszelakich osiedli, jakie powstają wokół wielkiego miasta.

Aglomeracja górnośląska jest największą z wymieniowych powyżej, jej powierzchnia wynosi 4,5 tys. km2. Strefa węzłowa zajmuje aż 866 km2, a zurbanizowana 1134 km2. Do pierwszej z nich należy 25 miast, a do strefy zurbanizowanej 7. Na całym obszarze aglomeracji mieszka prawie 3 mln. ludzi, z tego prawie 75% w strefie węzłowej. Gęstość zaludnienia na terenie strefy węzłowej jest ponad 10 większa od średniej krajowej i wynosi 1300 os/km2.

Strefy węzłową i zurbanizowaną aglomeracji górnośląskiej otacza trzecia strefa tzw. Urbanizująca się, której powierzchnia wynosi 950 km. Strefa ta jest obszarem, który cechuje niska liczba inwestycji. Składa się z 13 jednostek osadniczych, głownie małych miast i gmin. Obszar tworzy naturalną barierę ochronną stref węzłowej oraz zurbanizowanej.

GOP jest typowym przykładem struktury policentrycznej powstałej dzięki eksploatacji kopalin. Centralnym elementem GOPu są Katowice. Miasto to pełni przede wszystkich funkcję przemysłową. Na jego terenie znajduje się: 6 kopalń, 2 huty żelaza, 2 huty cynku, 8 zakładów przemysłu maszynowego, fabryka żarówek, porcelany i drukarnia. Miasto pełni także funkcję administracyjną oraz ośrodka kultury i nauki. Swoje siedziby mają tutaj centralne zarządy przemysłu ciężkiego. W Katowicach rozwija się także szkolnictwo wyższe. W Katowickich uczeniach kształci się ponad 150 tyś. studentów. W centrum GOPu mieści się także siedziba głównego Instytutu Górnictwa i Śląskiego Instytutu Naukowego. Katowice posiadają także dobrze zorganizowaną sieć szkół podstawowych i średnich. W mieście istnieje wiele muzeów, bibliotek i teatrów. Instytucje te przyczyniają się do zaspokajania potrzeb kulturalnych mieszkańców.

Region katowicki charakteryzuje się silnym rozwojem aglomeracji formacji miejskiej GOPu, dotyczy to nie tylko centrum ale i obrzeży. Rozwój peryferiów Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego zaowocował wzrostem w Tychach, Tarnowskich Górach, Dąbrowie Górniczej a także szybką urbanizacja na śląskich wsiach. Cechą charakterystyczną dla miejskiej sieci osadniczej na obrzeżach GOPu jest duża liczba małych jednostek miejskich o liczbie mieszkańców nie przekraczającej 5 tyś. Dla tych małych osad charakterystyczne są nie w pełni rozwinięte funkcje miejskie. Osady te swoje korzenie mają w czasach średniowiecza, kiedy to istniały jako miasta targowe. Są one typowe na obszarach wykorzystywanych rolniczo i terenów o przejściowej strukturze przestrzennej na obrzeżach GOPu. Obszary te są w dużym stopniu zamieszkałe przez ludność rolniczą. Na obszarach o rozwiniętym górnictwie i przemyśle grupą do tej grupy są zaliczane małe osiedla o charakterze mieszkaniowym, rzadko produkcyjnym. Zamieszkuje je przede wszystkim ludność nierolnicza. Dla układu przestrzennego jaki wytworzył się w aglomeracji górnośląskiej typowe są silne powiązania powstające między trzonem jakim jest obszar węzłowy a strefą brzeżną. Obszar węzłowy jest miejscem koncentracji głównych przemian strukturalnych, obrzeże zaś stanowi strefę zurbanizowaną. Strefa brzeżna przestaje pełnić tylko funkcję mieszkaniową, rolniczo-zaopatrzeniową ale zaczyna także koncentrować w swoich granicach funkcje przemysłowo-produkcyjne i kooperacyjne. Dla właściwego zagospodarowania przestrzennego obszaru niezwykle ważne staje się wytworzenie równowagi między tymi funkcjami. Do chwili obecnej najszybszy rozwój obserwowano w aglomeracji rybnickiej. Region Rybnika cechuje coraz silniejsza tendencja integracyjna z aglomeracją GOPu. Staje się to szczególnie widoczne w postaci powiązań przestrzenno-gospodarczych z południowych fragmentem aglomeracji opolskiej. W całym regionie widoczna staje się intensywna urbanizacja na wsiach. Przyczyną tego procesu jest szybkie uprzemysłowienie obszaru.

Aglomerację rybnicką łączy z Górnoślaskim okręgiem Przemysłowym szereg więzi o charakterze produkcyjnym. Strefa węzłowa aglomeracji rybnickiej jest utworzona przez jednostki miejskie jakie jak: Rybnik, Racibórz, Żory, Knurów. Na strefę zurbanizowaną składa się 18 gmin oraz 2 miasta: Kuźnia Raciborska i Leszczyn. Powierzchnia obu stref wynosi 1386 km2. Zamieszkuje je ponad 600 tyś. osób. Gęstość zaludnienia strefy węzłowej (922 os/km2) przewyższa średnią krajową ponad 7krotnie. Główne miasta aglomeracji to: Rybnik i Wodzisław Śląski. Aglomeracja rybnicka także odpowiada strukturze policentrycznej.

Aglomerację częstochowska różni od katowickiej i rybnickiej układ monocentryczny. Jej przestrzenne rozmieszczenie nawiązuje sieci komunikacyjnej regionu jaki tworzą linia kolejowa i drogowa Warszawa-Katowice. Na strefę węzłową składają się 2 miasta: Częstochowa i Myszków. Powierzchnia strefy węzłowej wynosi 130 km2. Zamieszkuje ją prawie 295 tyś. osób. Najważniejsze miasto aglomeracji - Częstochowa pełni funkcje przemysłowe ale przede wszystkim kulturowe i religijne. Obecność trzech uczelni wyższych nadaje miastu także funkcję naukową.

Aglomerację bielsko-bialską cechuje położenie u podnóża Beskidu Śląskiego. Do jej obszaru węzłowego należą miasta: Bielsko-Biała, Czechowice-Dziedzice, Cieszyn, Żywiec, Wadowice, Oświęcim, Pszczyna. Całkowita powierzchnia aglomeracji wynosi 420 km2 a na km2 przypada 829 osób. W granicach strefy zurbanizowanej znajduje się 17 gmin oraz miasta Brzeszcze, Kęty, Wilanowice. Główne miasto tej aglomeracji to Bielsko-Biała. Tu skupiają się główne instytucje kulturalne regionu. W Bielsku-Białej są 2 teatry oraz wytwórnia filmów rysunkowych. W mieście znajdują się także punkty konsultacyjne wyższych uczelni.

Zachodnią część regionu zajmuje aglomeracja opolska. Podobnie jak częstochowska tworzy układ monocentryczny, którego rdzeń stanowi Opole. W skład strefy węzłowej wchodzi 7 miast. Powierzchnia tej strefy wynosi 277 km2, a zamieszkuje ją 250 tys. ludzi. Zasadniczy układ miejskiej sieci osadniczej Opolszczyzny ukształtował się w okresie feudalnym. Sieć była dostosowana do ówczesnych potrzeb i spełniania określonych funkcji gospodarczych, politycznych i innych. Narodzenie się gospodarki kapitalistycznej nie spowodowało gwałtownego rozwoju miast Opolszczyzny przez tworzenie nowych lub rozwoju i rozbudowywania się już istniejących. Lata 50-te przyniosły intensywną odbudowę oraz rozbudowę szeregu miast w tym regionie. Gwałtowny rozwój przemysłu z naciskiem na chemiczny i metalowy przyczynił się do powstania i rozwoju jednostek miejskich.

Cechą charakterystyczną obszaru jest racjonalne ukształtowanie rozkładu przestrzennego miast będących zasadniczymi ośrodkami produkcyjno-usługowymi. Opole, będące ośrodkiem regionalnym, zajmuje centralne położenie względem pozostałego obszaru. Niezwykle ważne jest powiązanie Opola z obsługiwanym przez nie regionem za pomocą sieci kolejowej i drogowej. Ośrodkami uzupełniającymi ośrodek regionalny czyli miastami - stolicami podregionów są: Nysa, Kluczbork, Koźle-Kędzierzyn oraz Racibórz i Brzeg. Opolszczyznę cechuje ich równomierne rozmieszczenie. Opolskie osadnictwo charakteryzuje także rozdrobnienie i przewaga małych miasteczek o liczbie mieszkańców poniżej 20 tyś. Prawie 84% wszystkich miast regionu to właśnie małe jednostki osadnicze. Mieszka w nich aż 46% ludności miejskiej. Resztę stanowią (16%) miasta średnie, w tym 5 miast, gdzie zaludnienie mieści się między 20 a 50 tyś. mieszkańców i 1 miasto (Opole), które liczy prawie 90 tyś. mieszkańców.

Opole, będące stolicą Śląska Opolskiego, to ośrodek ze starymi tradycjami miejskimi. Aglomerację cechuje rozwój przemysłu chemicznego i energetycznego. Poza funkcjami przemysłowymi ogrywa także rolę naukową. Mieszczą się w nim 3 wyższe uczelnie i instytut naukowy. Istotna jest także funkcja kulturalna. W mieście odbywają się festiwale i przeglądy teatralne.

Górnośląski Okręg Przemysłowy jeszcze długo będzie odgrywał istotną rolę w polskim przemyśle. Prognozowany rozwój będzie związany z jej wewnętrzną strukturą przestrzenno-gospodarczą opartą na zespole miejskim GOPu i terenach zurbanizowanych. W przyszłości konieczne jest przebudowanie obszaru węzłowego, jego modernizacja i rekonstrukcja struktury gospodarczej. Pozycja Katowic jako rdzenia obszaru węzłowego jest niezagrożona. Niezwykle ważne są ośrodki pomocnicze Katowic: Gliwice, Bytom i Sosnowiec. Funkcje: mieszkaniowa, przemysłowa i usługowa koncentrują się w strefie węzłowej. Wpływa na przeciążenie infrastruktury technicznej (komunikacja i kanalizacja). Może dojść do podzielenia obszaru węzłowego na mikroregiony - zespoły miast zintegrowane pod względem gospodarczym i strukturalnym. Zespoły takie będą miały ukształtowane centra usługowe i obszary o podobnych funkcjach, np.: tereny mieszkaniowe, produkcyjno-składowe i zielone. Działania takie zostały zainicjowane przez wspólne plany zagospodarowania przestrzennego dla miast Sosnowiec - Będzin, Dąbrowa Górnicza na obszarze GOPu wschód oraz miast Chorzów - Ruda Śląska - Świętochłowice na obszarze GOPu centrum.

Osadnictwo wiejskie Górnego Śląska

Współczesna wiejska sieć osadnicza obszaru charakteryzuje się dominacją wsi małych i średnich. Skupia jedynie 34,2 % ludności wiejskiej. W obszarze brzeżnym GOPu istnieją jednak duże dysproporcje. Na obszarze przemysłowym i pozostającym pod wpływem bezpośredniego oddziaływania ośrodków miejskich wsie są większe. Zaludnienie w tych wsiach wynosi ponad1 tys. mieszkańców. Cześć z tych wsi przeszło ewolucję z osad rolnych do dobrze zagospodarowanych, podmiejskich, mieszkaniowo - usługowych osiedli robotniczych, w których zaludnienie sięga kilka tysięcy. Przykładowo 81% mieszkańców wsi zagłębia rybnickiego mieszka we wsiach dużych, powyżej 2 tyś. Dla powiatu bielskiego wskaźnik ten jest jeszcze wyższy i wynosi 92%. Cechą charakteryzującą te grupę wsi są duże jednostki osadnicze, w których zaludnienie przekracza 3 tyś. Takie wsie cechuje także duży stopień urbanizacji. W strefie brzeżnej GOPu powstało 65 tego typu osad. Grupują się one w rejonie zagłębi węglowych a także strefie podmiejskiej Bielska-Białej. Tylko 5 spośród nich powstało poza większymi ośrodkami miejsko - przemysłowymi. Przykładami mogą być Skała i Sułoszowa na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Istebna w Beskidzie Śląskim oraz Jeleśnia i Koszarawa u stóp Beskidu Żywieckiego.

Wsie na terenie Opolszczyzny zdecydowanie odróżniają się na tle innych jednostek wiejskich Górnego Śląska. Różny jest stan inwestycji oraz sposób zagospodarowania tych wsi. Inaczej jest także ukształtowana struktura osadnictwa tworząca całość funkcjonalno - przestrzenną. Opolskie wsie cechują się trwałą, zwartą, przestrzennie uporządkowaną zabudową. Dobrze rozwinięta jest w nich infrastruktura komunalna. Wsie posiadają energię elektryczną, wodociągi, rozbudowaną sieć dróg i ulic wiejskich. Na podniesienie warunków życia wpływa także dostęp do placówek oświatowych, kulturalnych, ośrodków zdrowia, placówek handlowych. W tych wsiach ludziom żyje się prawie jak w mieście, a niejednokrotnie lepiej. Duże tempo urbanizacji wsi ogranicza wzrost urbanizacji w miastach regionu. Urbanizacja wsi na Opolszczyźnie jest procesem niewątpliwie korzystnym.

Urbanizacja jednostek wiejskich ma wyraźny wpływ na płaszczyznę ekonomiczna i demograficzną, przejawiają się w także przestrzenno-architektonicznej zabudowie wsi i tworzonych przez nie zespołów. Coraz bardziej złożone funkcje jakie pełni wieś różnicują prawie jednakowy do tej pory sposób zagospodarowania wsi kiedyś rolniczej. Wzrost ludności nierolniczej powoduje pojawienie się nowych zabudowań, które znacznie obiegają swoim wyglądem i pełnionymi funkcjami od dotychczasowych wiejskich budynków mieszkalnych i gospodarczych. Przeważnie powstają domki jednorodzinne przypominające willową zabudową miejską. Wygląd zewnętrzny i wewnętrzny tych budynków świadczy o zamożności mieszkańców.

Wzrost zaludnienia na wsiach oraz zróżnicowanie ich funkcjonalne powoduje, że na terenach wiejskich powstają nowe obiekty użyteczności publicznej i obsługi rolnictwa. Przybywa pawilonów handlowych i gastronomicznych, domów towarowych, domów kultury, ośrodków zdrowia. Powstaje wiele filii państwowych ośrodków maszynowych, baz kółek rolniczych, agronomówek, wodomistrzówek, magazynów i składów gminnych spółdzielni i innych. Ekonomiczna i demograficzna urbanizacja wsi jest widoczna w postaci nowych form zabudowy oraz w zagospodarowaniu przestrzennym obszarów wiejskich.

Przestrzeń urbanistyczno - architektoniczna.

Rozbudowa aglomeracji wiąże się z istotnym problemem jakim jest budownictwo mieszkaniowe. Pozostałością zaboru pruskiego jest zły stan budownictwa komunalnego i mieszkaniowego. Brak pomysłu na urbanistyczną rozbudowę miasta w czasie jego budowy zaowocował w formie nieregularnej, chaotycznej zabudowy osiedli robotniczych, które skupiają się na terenach kopalń, hut i zakładów przemysłowych. Wyróżniały się one w miejskim krajobrazie w formie czerwono-szarych bloków mieszkaniowych zwanych familiokami, większość nie miała urządzeń sanitarnych.

Niewystarczająca ilość wolnej przestrzeni i duży stopień degradacji powierzchni stwarza konieczność starannej lokalizacji i koncentracji budownictwa mieszkaniowego. Nowe obszary wiążą się z możliwością budowy wyłącznie w obrębie na obrzeży aglomeracji. W efekcie obszary zainwestowane mogą rozlać się i wymagać niezgodnego z ekonomia liniowego rozbudowywania infrastruktury technicznej. Może to doprowadzić do nawarstwiania się problemów natury technicznej. Najlepszym rozwiązaniem byłaby realizowanie budownictwa mieszkaniowego w obszarze zabudowanym przez wyburzenie budowli cechującej się wadliwą strukturą. Rozwiązaniem byłoby także budownictwo na obszarach degradacji poprzemysłowej. W GOPie istnieje konieczność budowy ponad 400 tys. nowych mieszkań. Należy też uwzględnić zastąpienie ubytków ocenianych na prawie 120 tys. Strefa węzłowa i zurbanizowana musi zostać miejscem lokalizowania dużych kompleksów budownictwa jednorodzinnego. Możliwość taka powstanie po przeznaczeniu pod zabudowę terenów zdegradowanych technicznie. Należy jeszcze wypracować właściwe metody organizacyjno-techniczne.

W wyniku przeprowadzonych badań i studiów wykazano, iż prowadzenie właściwej i racjonalnej gospodarki przestrzenią w powiązaniu z rozwojem społeczno-gospodarczym GO Pu, który jest umacniany przez dotychczasowe funkcje jakie pełnił, stwarza konieczność wytyczenia określonych stref przestrzennych. Na tych obszarach ograniczono by lokalizowanie obiektów, które są uciążliwe dla środowiska, jak zakłady przemysłowe. Ważne jest także wprowadzenie restrykcyjnych przepisów, jak zakazy emisji zanieczyszczeń do atmosfery i wód powierzchniowych.