Wiadomości ogólne:

Kotlina Sandomierska jest największą kotliną w obrębie tektonicznego obniżenia Północnego Podkarpacia. Leży w południowo-wschodniej Polsce, między brzegiem Karpat a Wyżyną Małopolską, w dorzeczu Wisły i jej dopływów: Raby, Dunajca, Wisłoki i Sanu, które rozcinają jej powierzchnię szerokimi dolinami. Zajmuje około 14,5 tys. km² powierzchni. Do największych miast tego regionu należą: Sandomierz, Dębica, Jarosław, Mielec, Przemyśl, Rzeszów, Przeworsk, Tarnów, Krosno, Stalowa Wola i Tarnobrzeg.

Geologia i ukształtowanie powierzchni:

Kotlina Sandomierska jest rozległym obniżeniem denudacyjnym o założeniu tektonicznym, wyrzeźbionym w mało odpornych utworach mioceńskich, wypełniających zapadlisko podkarpackie. W jej podłożu występują osady mioceńskie, ponieważ powstała ona w okresie miocenu, kiedy tereny te zajmowało morze. Na utworach starszego podłoża zalegają osady czwartorzędowe, w postaci piasków, żwirów i glin morenowych. Wypełniają one zwłaszcza dna dolin rzecznych, gdzie osiągają znaczną miąższość (20 - 30 m). Pokrywają także osady mioceńskie obszarów wysoczyznowych, jednak tam uległy procesom denudacji, stąd ich miąższość jest bardzo niewielka. Na niektórych obszarach występują także pokłady lessu. Kotlina Sandomierska jest w większości regionem równinnym lub lekko pofałdowanym. Ze względu na ukształtowanie powierzchni w jej obrębie wyróżnia się 11 mezoregionów:

  • Nizinę Nadwiślańską,
  • Podgórze Bocheńskie,
  • Płaskowyż Tarnowski,
  • Dolinę Dolnej Wisłoki,
  • Płaskowyż Kolbuszowski,
  • Równinę Tarnobrzeską,
  • Dolinę Dolnego Sanu,
  • Równinę Biłgorajską,
  • Płaskowyż Tarnogrodzki,
  • Pradolinę Podkarpacką,
  • Podgórze Rzeszowskie (Jarosławskie).

Warunki klimatyczne:

Klimat Kotliny Sandomierskiej należy do najcieplejszych w Polsce. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7 - 8ºC. Lato jest tu długie i ciepłe, ze średnią temperaturą lipca wynoszącą +19ºC, a zima jest stosunkowo krótka ze średnimi temperaturami stycznia wahającymi się od -3 do -5ºC. Roczna suma opadów na tym obszarze wynosi 600 - 800 mm. Kotlina posiada także nieco wyższe niż w kraju średnie usłonecznienie, które wynosi 4 - 4,4 godzin na dobę. Okres wegetacyjny jest dość długi i trwa 220 - 225 dni.

Warunki glebowe:

Gleby Kotliny Sandomierskiej są w większości mało urodzajne - bielicowe utworzone na piaskach czwartorzędowych. Znaczne obszary zajmują także gleby brunatnoziemne powstałe pod lasami liściastymi i mieszanymi dawnych puszcz tego regionu. Dna dolin rzecznych wypełniają żyzne gleby napływowe (mady), a na obszarach występowania lessu, zwłaszcza na Pogórzu Rzeszowskim, wytworzyły się gleby czarnoziemne (tzw. czarnoziemy jarosławskie).

Szata roślinna:

W przeszłości Kotlinę Sandomierską porastały rozległe obszary lasów, tzw. puszcz, które współcześnie zachowały się w postaci kilku kompleksów leśnych: Puszcza Sandomierska, Puszcza Niepołomicka, Puszcza Solska, Lasy Janowskie i Lasy Sieniawskie. W ich drzewostanie dominują: dęby, buki, graby, lipy, sosny, świerki, jodły i modrzewie. Na piaszczystych glebach wytworzyły się bory świerkowe. Powierzchnie puszcz były przez wieki silnie eksploatowane i zastąpione w konsekwencji przez pola uprawne, a w miejscach bardziej podmokłych - łąki.

Ochrona przyrody:

Na obszarze Kotliny istnieją dwa leśne parki krajobrazowe oraz 24 rezerwaty przyrody (głównie leśne i torfowiskowe).

Surowce mineralne:

W mioceńskich warstwach podłoża występują bogate złoża surowców mineralnych, zwłaszcza: soli kamiennej, gipsu i siarki, a także niewielkie pokłady ropy naftowej i towarzyszącego jej gazu ziemnego. Znajdują się tu ponadto znaczne zasoby surowców skalnych, takich jak: wapienie, margle, piaskowce, anhydryty i piaski.

Gospodarka - Przemysł:

Kotlina Sandomierska jest regionem rolniczo-przemysłowym. Przemysł rozwija się w największych miastach regionu, wokół których wykształciły się okręgi przemysłowe:

  • Rzeszowski Okręg Przemysłowy,
  • Tarnowski Okręg Przemysłowy,
  • Tarnobrzeski Okręg Przemysłowy (Siarkowy).

Dominującymi gałęziami przemysłu są: przemysł elektromaszynowy, chemiczny, spożywczy, materiałów budowlanych oraz drzewny. Większość działów przemysłu regionu wykształciła się na bazie miejscowych surowców naturalnych. Przemysł chemiczny opiera się przede wszystkim na siarce wydobywanej w Tarnobrzeskim Okręgu Siarkowym, a także na wydobyciu niewielkich złóż gazu ziemnego i ropy naftowej, występujących głównie w rejonie podgórzy. Prowadzi się ponadto eksploatację surowców skalnych dla przemysłu budowlanego. Dzięki rozległym obszarom leśnym (obecnie znacznie uszczuplonym) miał możliwość rozwinąć się przemysł drzewny.

Gospodarka - Rolnictwo:

Dzięki ciepłemu klimatowi, długiemu okresowi wegetacyjnemu i dość dobrym glebom, Kotlina Sandomierska jest jednak w większości regionem rolniczym. Grunty orne zajęły dawne powierzchnie puszcz i współcześnie pola uprawne są dominującym elementem krajobrazu kotliny. Prowadzi się tutaj uprawę: pszenicy, żyta, jęczmienia, buraków cukrowych, ziemniaków i warzyw. Znaczne obszary zajmują także sady. Korzystne warunki środowiska przyrodniczego dla produkcji rolnej sprawiają, że plony wielu roślin uprawnych przekraczają średnią krajową. Na podmokłych obszarach, zwłaszcza w dolinach rzek, znaczne połacie zajmują łąki i pastwiska, na których prowadzi się wypas bydła.

Obszar Kotliny Sandomierskiej cechuje się dużą gęstością zaludnienia. Poważnym problemem tego regionu jest znaczne rozdrobnienie gospodarstw i przeludnienie wsi.

Komunikacja:

Przez Kotlinę prowadzi bardzo ważny szlak komunikacyjny, wykorzystywany już od najdawniejszych czasów - tzw. szlak podkarpacki. Biegnie on z zachodu, z Krakowa, przez Tarnów, Rzeszów, Jarosław i Przemyśl, na wschód - przez Lwów do Kijowa. Szlak podkarpacki stanowi ważną strefę komunikacji międzynarodowej - kolejowej i drogowej.

Charakterystyka regionalna:

Nizina Nadwiślańska:

Nizinę Nadwiślańską stanowi szeroka dolina Wisły biegnąca wzdłuż zachodniej granicy Kotliny Sandomierskiej. Ciągnie się ona na długości 175 km, a rozciąga na 8 - 12 km szerokości. Zajmuje powierzchnię około 1,9 tys. km². Wypełniają ją czwartorzędowe osady rzeczne o znacznej miąższości (do kilkudziesięciu metrów). Posiada kilka tarasów - zalewowy, wyższy taras piaszczysty oraz taras pokryty lessem. Na obszarze Niziny do Wisły uchodzą jej karpackie dopływy - Raba, Wisłoka i Dunajec, które w obszarach ujściowych usypały rozległe stożki napływowe. Pomiędzy dolinami Wisły i Raby, na terenach podmokłych, zachowały się resztki Puszczy Niepołomickiej (10 900 ha). Na jej obszarze znajdują się liczne rezerwaty przyrody: "Lipówka" (naturalny las dębowo-grabowo-lipowy), "Koło" (naturalny las lipowy), "Dębina" (naturalny las dębowy), "Gibiel" (liczne pomniki przyrody, głównie drzew), "Długosz Królewski" (paprocie), "Wiślisko Kobyle" (starorzecze Wisły, będące miejscem lęgowym ptaków). W obrębie Niziny Nadwiślańskiej znajduje się miasto Tarnobrzeg, będące ośrodkiem górnictwa siarkowego. Poza tym jednym regionem przemysłowym, większość obszaru ma charakter rolniczy.

Podgórze Bocheńskie:

Podgórze Bocheńskie leży w południowo-zachodniej części Kotliny Sandomierskiej, pomiędzy dolinami Wisły i Dunajca. Zajmuje powierzchnię 750 km². Zbudowane jest z osadów mioceńskich, przykrytych częściowo osadami czwartorzędowymi, w tym lessem. Składa się z łagodnych wzniesień o wysokościach 250 - 300 m n.p.m., poprzecinanych dolinami rzek Wisły i Raby oraz uchodzących do nich potoków górskich. Na Podgórzu Bocheńskim występują bogate złoża mioceńskiej soli kamiennej, która jest tu eksploatowana od XI wieku. Znajdują się tu kopalnie soli w Wieliczce i Bochni. Inną znaną miejscowością tego regionu jest Brzesko związane z browarem "Okocim".

Płaskowyż Tarnowski:

Płaskowyż Tarnowski (Wysoczyzna Tarnowska) jest rozległą równiną leżącą w południowej części Kotliny Sandomierskiej, pomiędzy dolinami Dunajca i Wisłoki. Jego powierzchnia zajmuje około 1 tys. km². Wznosi się on od około 200 do 260 m n.p.m. Budują go osady mioceńskie, przykryte czwartorzędowymi glinami i piaskami. Głównym miastem regionu jest Tarnów, będący ważnym ośrodkiem przemysłowym (głównie przemysłu chemicznego), administracyjnym, a także węzłem komunikacyjnym.

Dolina Dolnej Wisłoki:

Dolina Dolnej Wisłoki (Dolina Wisłoki) leży pomiędzy Płaskowyżem Tarnowskim a Płaskowyżem Kolbuszowskim. Ciągnie się na długości około 40 km, a jej powierzchnia wynosi 320 km². Posiada dwa stopnie tarasowe - niższy zalewowy, z wieloma starorzeczami i torfowiskami oraz wyższy piaszczysty, z wydmami. Na jej obszarze znajdują się trzy rezerwaty przyrody: florystyczne - "Torfy i "Słotwina" oraz torfowe - "Bagno Przecławskie". Głównymi miastami regionu są: Dębica, będąca ośrodkiem przemysłowym znanym zwłaszcza z produkcji opon, oraz Mielec, w którym mieszczą się zakłady przemysłu lotniczego.

Płaskowyż Kolbuszowski:

Płaskowyż Kolbuszowski (Wysoczyzna Kolbuszowska) stanowi środkową część Kotliny Sandomierskiej, o powierzchni około 1,7 km². Równoleżnikowo rozciąga się na 60 km, natomiast południkowo na około 35 km długości. Leży pomiędzy dolinami Wisły, Wisłoki i Sanu oraz Pradoliną Podkarpacką. Wznosi się na wysokość od 220 do 269 m n.p.m. Jego powierzchnię pokrywają lasy, głównie sosnowe z jodłą, bukiem, grabem i dębem. W wielu przypadkach wchodzą one w skład rezerwatów przyrody: "Kołacznia" (z różanecznikiem żółtym), "Las Klasztorn" (naturalny las mieszany jodłowo-sosnowy z reliktem zimoziołem północy) i "Zmysłówka" (naturalny las jodłowo-sosnowy), "Wydane" i "Buczyna na Cyrance" (lasy bukowe i dębowo-grabowe), "Jaźwiana Góra" (las jodłowo-bukowy) i "Suchy Łuk" (torfowisko wysokie). Jedyną ważniejszą miejscowością tego regionu jest Kolbuszowa, będąca ośrodkiem przemysłu meblarskiego i materiałów budowlanych.

Równina Tarnobrzeska:

Równina Tarnobrzeska leży na północ od Płaskowyżu Kolbuszowskiego, pomiędzy dolinami Wisły i Sanu. Zajmuje około 1,4 tys. km² powierzchni. Zbudowana jest z czwartorzędowych osadów rzecznych, głównie z piasków, które leżą na warstwach mioceńskich. Występują tu duże kompleksy wydmowe dochodzące do 25 wysokości (głównie wydmy paraboliczne). Na obszarze Równiny zachowały się resztki Puszczy Sandomierskiej, składającej się głównie z borów mieszanych, z dominacją sosny i dębu. Przez powierzchnię równiny przepływają rzeki Łęg oraz Trześniówka, będące dopływami Wisły. Pomiędzy Równiną Tarnobrzeską a doliną Wisły ciągnie się Garb Tarnobrzeski. Jest on wzniesieniem ostańcowym. W okresie międzywojennym na obszarze równiny próbowano otworzyć Centralny Okręg Przemysłowy (COP). W owym czasie powstała tu m. in. huta Stalowa Wola.

Dolina Dolnego Sanu:

Dolina Dolnego Sanu jest szeroką bruzdą erozyjną, o szerokości około 10 km. Leży pomiędzy brzegiem Karpat w okolicach Przemyśla (wylot Sanu z Karpat) a Niziną Nadwiślańską (ujście Sanu do Wisły poniżej Sandomierza). Biegnie na długości ponad 130 km, a jej powierzchnia zajmuje około 1,3 tys. km². Posiada szerokie dno, wyściełane aluwiami plejstoceńskich i holoceńskich rzek, uformowane w postaci zalewowych i nadzalewowych tarasów z licznymi starorzeczami, które świadczą o wcześniejszym meandrowaniu rzeki. Występują tu dobre gleby - mady - powstałe dzięki wylewom wód Sanu. Na terenie doliny znajduje się kilka rezerwatów przyrodniczych: "Orzechów" i "Pniów" (obejmują starorzecza z reliktycznym gatunkiem orzecha wodnego) oraz "Jastkowice" (las mieszany na tarasie nadzalewowym z dominacją dęba, jodły i sosny z domieszką lipy i buka). Doliną biegnie ważny szlak komunikacyjny południowej Polski, część szlaku podkarpackiego. Leżą wzdłuż niej takie miasta, jak: Stalowa Wola, Leżajsk, Przeworsk i Jarosław.

Równina Biłgorajska:

Równina Biłgorajska jest piaszczystą równiną rozciągającą się pomiędzy Doliną Dolnego Sanu a Wyżyną Lubelską i Roztoczem, na obszarze około 2,1 km². Na jej powierzchni znajdują się liczne wydmy i podmokłe obniżenia, zajęte przez torfowiska lub jeziora. Znajdują się tu liczne lasy, głównie sosnowe (występuje tu także świerk, a niekiedy także jodła i buk), m. in. Puszcza Solska. Istnieją tu także dwa parki krajobrazowe - "Park Krajobrazowy Lasy Janowskie" oraz "Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej", a w ich obrębie kilkanaście rezerwatów przyrody: torfowych - "Kacze Błota", "Imielty Ług", "Obary" i "Nowiny" oraz leśnych - " Szklarnia" i "Marynopole". Wzdłuż południowej granicy Równiny płynie rzeka Panew, a na północy Sanna. Równina Biłgorajska jest regionem bardzo słabo zaludnionym. Największymi ośrodkami miejskimi są: Janów Lubelski i Biłgoraj.

Płaskowyż Tarnogrodzki:

Płaskowyż Tarnogrodzki znajduje się w południowo-wschodniej części Kotliny Sandomierskiej, pomiędzy dolinami Sanu, Tanwi i Szkła. Na obszarze Polski zajmuje około 2,3 km² powierzchni. Wznosi się na wysokościach od 220 do 280 m n.p.m. Jego środkiem płynie dopływ Sanu - Lubaczówka. Zbudowany jest z osadów mioceńskich, na których zalegają osady czwartorzędowe z lessami. Na jego obszarze występuje rozległy kompleks leśny Lasów Sieniawskich, który stanowią głównie formacje mieszane. W obrębie Lasów Sieniawskich znajduje się rezerwat przyrody "Lupa". Głównym miastem regionu jest Lubaczów.

Pradolina Podkarpacka:

Pradolina Podkarpacka (Rynna Podkarpacka) ciągnie się wzdłuż podnóża Karpat w południowo-wschodniej części Kotliny Sandomierskiej, pomiędzy dolinami Dunajca i Dniestru. Zajmuje powierzchnię 995 km², ciągnie się na długości 70 km i osiąga szerokości kilkunastu kilometrów. Wyżłobiły ją odpływające tędy w plejstocenie wody topniejącego lądolodu skandynawskiego zlodowacenia krakowskiego. Posiada płaskie i szerokie dno (od kilkuset metrów do kilku kilometrów), którym płyną obecnie Wisłok (ku wschodowi) i Wielopilka (ku zachodowi), będąca dopływem Wisłoki. Dział wodny pomiędzy tymi rzekami znajduje osiąga wysokość 240 m n.p.m. Na zboczach pradoliny znajduje się kilka stopni tarasowych. Od wielu wieków jest ona wykorzystywana jako ważny szlak komunikacyjny prowadzący ze wschodu na zachód (szlak podkarpacki).

Podgórze Rzeszowskie:

Podgórze Rzeszowskie (Jarosławskie) stanowi południową część Kotliny Sandomierskiej o powierzchni 860 km². Ciągnie się na 60 km długości i osiąga do 18 km szerokości. Przylega do progu karpackiego między dolinami Wisłoka i Sanu. Tworzą go płaskie wzgórza zbudowane z utworów mioceńskich, przykryte czwartorzędowymi piaskami i glinami oraz lessem, który stanowi podłoże dla żyznych gleb brunatnych i czarnoziemów. Pogórze wznosi się one do 240 - 300 m n.p.m. Na nasłonecznionych podgórskich zboczach występują formacje roślinności stepowej, miejscami występują także fragmenty lasów grabowo-dębowych. Region ten ma w większości charakter rolniczy. W jego obrębie znajduje się miejscowość Kańczuga.