Gleby stanowią zewnętrzną część powłoki ziemskiej, będącą przekształconą, ożywioną oraz rozdrobnioną. Są to substancje o charakterze mineralno-organicznym, mające możliwość przekazywania składników odżywczych dla roślin, co określa się mianem żyzności.
Gleby powstają w wyniku procesu glebotwórczego, polegającego na stopniowej przemianie zwietrzelin skał albo skał luźnych.
Od czego zależy przebieg procesu glebotwórczego?
Od nastepujących czynników
- Podłoża, czyli skał macierzystych, z których powstaje gleba;
- Klimatu;
- Towarzyszących składników organicznych;
- Flory oraz fauny czyli świata roślinnego i zwierzęcego;
Proces glebotwórczy prowadzi do powstania określonego profilu glebowego, świadczącego o określonym typie gleby, mającego charakterystyczne zabarwienie.
Profil glebowy składa się z następujących warstw:
- A1- humus, czyli próchnica, zbierająca się w procesie akumulacji
- A2- zwany poziomem wymywania (eluwialnym, bielicowania)
- B - zwany poziomem wmywania (iluwialnym, brunatnienia)- zachodzi tu proces pokrywania cząsteczek gleby otoczką o barwie rdzawobrunatnej
- C - poziom skał macierzystych- będących częścią zwietrzeliny albo też skałą, która nie przechodzi procesów glebotwórczych
- D - poziom skał podścielających.
Czynniki glebotwórcze, oddziałując w sposób długotrwały, powodują powstawanie gleb, których profil jest wyraźnie wykształcony. Z kolei gleby inicjalne - młode i niedostatecznie wykształcone (zwane też szkieletowymi) nie mają wyróżnionych poziomów, a ich związek ze skałą macierzystą jest słaby.
Ze względu na występowanie gleb w określonych strefach klimatycznych wyróżnić można:
- Gleby tundry - nieurodzajne, większą część roku pokryte zmarzliną, można spotkać je w klimacie subpolarnym okołobiegunowym;
- Gleby bielicowe - niewielkie urozmaicenie, wysoki poziom wymycia, występują w chłodnym klimacie w miejscach występowania lasów iglastych; istnieje możliwość ich eksploatacji w celach rolniczych, ale w takim wypadku musi zostać podniesiona ich jakość; nadają się na przykład pod uprawę żyta, jęczmienia, owsa czy ziemniaków;
- Gleby brunatne - w miarę żyzne, powstają w miejscach, powrastanych przez lasy liściaste oraz mieszane; dobrze uprawia się na nich różne rodzaje zbóż, a także roślin okopowych, w tym celu wymagane jest jednak odpowiednie nawożenie;
- Czarnoziemy - występują w sferze klimatycznej umiarkowanej w klimacie ciepłym w związku z roślinnością stepową; występujący w nich wysoki poziom próchnicy stanowi o ich żyzności; najlepiej nadają się pod uprawę pszenicy, bawełny oraz buraków cukrowych.
- Szaroziemy pustynne - w miejscach o klimacie pustynnym oraz półpustynnym, nie za bardzo urodzajne, a ich profil glebowy jest płytki;
- Czerwonoziemy - zawierają duże ilości żelaza, żółtoziemy oraz laterty- nieurodzajne, uprawia się na nich bardzo trudno; można spotkać się z nimi w wilgotnym klimacie równikowym.
Gleby astrefowe, niezwiązanymi z żadną ze stref klimatycznych:
- Rędziny - powstają na wapieniach podlegających wietrzeniu, a poziom próchnicy zalega w nich na skale macierzystej, pozostałe poziomy w zasadzie nie istnieją; dość urodzajne, najlepiej uprawia się na nich rośliny okopowe;
- Mady (gleby aluwialne) - powstają w dolinach rzecznych oraz w okolicach ujść rzek, a złożone są z drobnych cząstek materiału, nanoszonego przez rzekę; zawierają dużo próchnicy, dlatego można uprawiać na nich różne rodzaje roślin, natomiast należy je często meliorować; najwięcej gleb tego typu występuje w Mezopotamii, Egipcie, na Nizinie Chińskiej czy też w Indiach.
- Czarne ziemie - powstają w procesie bagiennym, bardzo żyzne, natomiast uprawa na nich jest dosyć trudna;
- Gleba bagienna - powstaje w okolicach bagien, a nawet po wysuszeniu nie jest zbyt urodzajna;
- Gleby górskie - nieurodzajne, występują na obszarach górskich;
Gleby a klimat i roślinność:
|
Gleby |
Roślinność |
Klimat |
|
Gleby tundry |
Okołobiegunowy - subpolarny | |
|
Gleby bielicowe |
Tajga na Syberii - lasy iglaste (świerki, sosny, modrzew, limba) |
Umiarkowany chłodny |
|
Gleby brunatne |
Lasy liściaste zrzucające liście na zimę (dęby, topole, buki) |
Umiarkowany ciepły, morski |
|
Czarnoziemy |
Stepy - zbiorowisko niskich traw w Ameryce Północnej; Preria - Ameryka Południowa - pampa |
Umiarkowany ciepły, kontynentalny |
|
Szaroziemy pustynne |
Roślinność pustyń oraz półpustyń - suchorośle, kaktusy |
Zwrotnikowy suchy |
|
Sawanna - zbiór wysokich traw - Brazylia (campo), Wenezuela (Llanos) |
Podzwrotnikowy suchy | |
|
Żółtoziemy, czerwonoziemy |
Dżungla wielopiętrowa, epifity |
równikowy |
|
Makia - roślinność stworzona przez człowieka |
Śródziemnomorski, podzwrotnikowy |
