Góry w Polsce

Na terytorium Polski znajdują się trzy masywy górskie:

• Góry Świętokrzyskie;
• Sudety;
• Karpaty.

Cechą wspólną jest piętrowy układ środowiska. W poszczególnych pasmach granice pięter są na różnej wysokości:

Piętro roślinne	Tatry	Beskid Żywiecki (Babia Góra)	Karkonosze	Bieszczady
Piętro pogórza	do 850 m. n.p.m.	do 500-550 m. n.p.m.	do 400 m. n.p.m.	do 600 m. n.p.m.
Piętro regla dolnego	850-1250 m. n.p.m.	550-1100 m. n.p.m.	400-1000 m. n.p.m.	600-1150 m. n.p.m.
Piętro regla górnego	1250-1500 m. n.p.m.	1100-1400 m. n.p.m.	1000-1250 m. n.p.m.	nie występuje
Piętro kosodrzewiny (subalpejskie)	1500-1800 m. n.p.m.	1400-1650 m. n.p.m.	1250-1450 m. n.p.m.	nie występuje
Piętro połonin	nie występuje	nie występuje	nie występuje	powyżej 1150 m. n.p.m.
Piętro halne (alpejskie)	1800-2300 m. n.p.m.	powyżej 1650 m. n.p.m.	powyżej 1450 m. n.p.m.
Piętro turniowe (subniwalne)	powyżej 2300 m. n.p.m.

Piętro pogórza - wykorzystywane gospodarczo przez człowieka (osadnictwo, rolnictwo itd.).

Piętro regla dolnego - lasy mieszane z bukiem i jodła.

Piętro regla górnego - las świerkowy z domieszką modrzewia, występuje do około 1550 m. n.p.m. - powyżej nie ma odpowiednich warunków do wegetacji drzew.

Piętro kosodrzewiny - porośnięte przez iglastą kosodrzewinę, roślina przystosowała się do trudnych warunków przez min. niskie, płożące się gałęzie, oraz sposób rozmnażania - cykl trwa dwa lata, a nie jak w przypadku jodły, czy świerka rok.

Piętro połonin - w Polsce charakterystyczne dla Bieszczadów, występuje po reglu dolnym, w miejscu gdzie w Beskidach i Tatrach jest regiel górny.

Piętro halne - porośnięte przez murawy naskalne.

Piętro turniowe - w piętrze tym występują rośliny odporne na trudne warunki klimatyczne i mające małe wymagania bytowe.

Góry Świętokrzyskie są zbudowane głównie z wapieni, piaskowców i kwarcytów paleozoicznych i otoczone osadami młodszymi. Sfałdowane w orogenezie kaledońskiej (sylur/dewon) i waryscyjskiej (karbon). Rzeźba charakterystyczna dla obszarów gór niskich - najwyższe wzniesienie Gór Świętokrzyskich, Łysica, osiąga wysokość 612 m. n.p.m. W Górach Świętokrzyskich występuje inwersja rzeźby. Na terenie tych gór w 1950 roku powstał Świętokrzyski Park Narodowy, nieformalnie objęty ochroną już w 1922 roku jako Park Narodowy im. S. Żeromskiego. Park obejmuje Pasmo Łysogór, części Pasma Klonowskiego, Doliny Wilkowskiej i Doliny Dębniańskiej oraz dwie enklawy. P.N. chroni jedne z najstarszych pasm w Europie. Największą atrakcją są gołoborza - rumowiska głazów zbudowanych z kwarcytów, które powstały w plejstocenie, w wyniku oddziaływania klimatu peryglacjalnego.

Sudety są częścią Masywu Czeskiego, znajdują się w południowo-zachodniej części Polski. Podobnie jak Góry Świętokrzyskie, wypiętrzone w orogenezie kaledońskiej i waryscyjskiej. Są górami zrębowymi. Podział Sudetów:

• Przedgórze Sudeckie;
• Pogórze Zachodniosudeckie;
• Sudety Zachodnie;
• Sudety Środkowe;
• Sudety Wschodnie.

Budowa geologiczna:

• Góry: Izerskie, Bystrzyckie, Sowie, Złote, Masyw Śnieżnika - skały metamorficzne;
• Góry Kaczawskie i Bardzkie - skały osadowe staropaleozoiczne i skały wulkaniczne;
• Karkonosze - granity, partie szczytowe - hornfelsy;

Rzeźba Sudetów kształtowana była przez kolejne ruchy górotwórcze i okresy niszczenia, obecnego kształtu nabrała w trzeciorzędzie. W czwartorzędzie miały miejsce niewielkie przemodelowania

Na terenie Sudetów zlokalizowane są dwa parki narodowe: Karkonoski i Gór Stołowych. Pierwszy powołano w 1959 roku. Ciekawymi miejscami tego Parku są torfowiska wysokie znajdujące się na Równi pod Śnieżką, kotły polodowcowe, jeziora, skałki granitowe będące efektem wietrzenia. Park Narodowy Gór Stołowych powstał w 1993 roku. Obejmuje jedyne w Polsce góry o charakterze stołowym. Znajdują się tu formy wietrzeniowe powstałe w skałach osadowych (ułożonych na przemian piaskowców, margli i łupków).

W Sudetach znajdują się uzdrowiska oparte na wodach mineralnych. Do uzdrowisk statutowych zaliczono:

1. oparte na szczawach:

• • Czerniawa Zdrój;
  • Świeradów Zdrój;
  • Szczawno Zdrój;
  • Jedlina Zdrój;
  • Kudowa Zdrój;
  • Duszniki Zdrój;
  • Polanica Zdrój;
  • Długopole Zdrój;

2. oparte na wodach fluorkowych:

• Cieplice Śląskie Zdrój;

3. oparte na wodach siarkowych:

• Przerzeczyn Zdrój;

4. oparte na wodach siarkowych i fluorkowych:

• Lądek Zdrój;

Karpaty są najmłodszym masywem górskim na terenie naszego kraju. Uległy sfałdowaniu w orogenezie alpejskiej. Na terenie Polski znajdują się Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, Centralne Karpaty Zachodnie i fragment Zewnętrznych Karpat Wschodnich.

Podprowincja	Makroregion	Mezoregion
Zewnętrzne Karpaty Zachodnie	Pogórze Karpackie	Pogórze Śląskie Pogórze Wielickie Pogórze Ciężkowickie Pogórze Strzyżowskie Pogórze Dynowskie Pogórze Przemyskie Doły Jasielsko-Sanockie
	Beskidy Zachodnie	Beskid Śląski Beskid Mały Kotlina Żywiecka Beskid Żywiecki Beskid Średni Działy Orawskie Pogórze Orawsko-Jordanowskie Beskid Wyspowy Gorce Kotlina Sądecka Beskid Sądecki Beskid Niski
Centralne Karpaty Zachodnie	Podhale	Kotlina Orawsko-Nowotarska Pieniny Pogórze Przedtatrzańskie Obniżenie Podtatrzańskie
	Tatry	Tatry Reglowe Tatry Zachodnie Tatry Wysokie
Zewnętrzne Karpaty Wschodnie	Beskidy Lesiste	Bieszczady Niskie
	Beskidy Połonińskie	Bieszczady Wysokie

Podział wg J. Kondrackiego

Polska część Karpat stanowi fragment łuku górskiego, ciągnącego się ponad 1300 km. Karpaty wewnętrzne (Tatry) uległy sfałdowaniu w kredzie, Karpaty Zewnętrzne (Pogórze Karpackie i Beskidy) w trzeciorzędzie. Pomiędzy tymi jednostkami znajduje się Pieniński Pas Skałkowy.

W budowie geologicznej Tatr wyróżnia się:

• trzon krystaliczny - skały metamorficzne (gnejsy, łupki, migmatyty, amfibolity) występujące przede wszystkim w Tatrach Zachodnich i skały wulkaniczne (granity) w Tatrach Wschodnich;
• permsko-mezozoiczna pokrywę trzonu krystalicznego zbudowana ze skał osadowych;
• płaszczowinę wierchową (mezozoiczne kwarcyty, dolomity, wapienie, łupki, zlepieńce, piaskowce);
• płaszczowinę reglową (skały jak w płaszczowinie wierchowej).

Tatry charakteryzują się rzeźbą wysokogórską. Doliny zostały wymodelowane podczas zlodowacenia w plejstocenie, przy czym w Tatrach były lokalne górskie lodowce, nie zaś lądolód. Spośród form akumulacyjnych spotkać można: moreny boczne, środkowe i czołowe, formy niszczące reprezentowane są przez: kotły polodowcowe, cyrki, kary obecnie są to Stawy, doliny U-kształtne. W tatrach Zachodnich i Reglowych występuje rzeźba krasowa: wywierzyska (np. Wywierzysko Olczyskie w Dolinie Olczyskiej, Lodowe Źródło w Dolinie Kościeliskiej), ponory, bramy skalne (np. Brama Kantaka w Dolinie Kościeliskiej), żebra krasowe (wyższe partie Doliny Małej Łąki), jaskinie. Jest ich w Tarach ponad 700, ponad 650 jest w Tatrach Zachodnich, a w samej tylko Dolinie Kościeliskiej 450. W masywie Czerwonych Wierchów znajduje się najdłuższa i najgłębsza jaskinie Tatr i Polski - Jaskinia Wielka Śnieżna - długość korytarzy ponad 22 km, a deniwelacja 816 m. Jaskinią typowo turystyczna, z oświetleniem elektrycznym jest Jaskinia Mroźna w Dolinie Kościeliskiej. Oprócz niej do zwiedzania udostępnione są: Jaskinia Mylna, Obłazkowa Jama, Jaskinia Raptawicka, Smocza Jama (Dolina Kościeliska), Jaskinia Dziura (Dolina ku Dziurze). W Dolinie Kościeliskiej podziwiać można otwór Jaskini Wodnej pod Pisaną - wypływa z niej podziemna odnoga Potoku Kościeliskiego.

Klimat Tatr jest typowo górski, nie występuje tu termiczne lato. Średnia roczna temperatura stycznia -8,5°C (Kasprowy Wierch), średnia temperatura lipca 7°C (Kasprowy Wierch), średnia roczna temperatura od poniżej 4°C w niższych partiach do poniżej 0°C w partiach szczytowych. Opady ponad 1000mm.

Zwierzętami charakterystycznymi dla Tatr są: niedźwiedź brunatny, kozica i świstak, roślinami zaś szarotka alpejska, dębik ośmiopłatkowy . W 1954 roku w Tatrach utworzono Tatrzański Park Narodowy.

Pieniny zbudowane są ze skał osadowych, partie wyższe zbudowane są z odpornych wapieniu. Rozwijają się tu zjawiska krasowe, lecz na znacznie mniejszą skalę niż w Tatrach. Najwyższą kulminacja Pienin właściwych są Trzy Korony (982 m. n.p.m.), Małych Pienin - Wysoka 1050 m. n.p.m. Od 1932 roku teren Pienin właściwych jest objęty ochroną, a od 1954 roku na nowych podstawach prawnych i pod nazwą Pieniński Park Narodowy.

Beskidy zbudowane są z piaskowców i łupków ilastych. Poza Bieszczadami, mającymi budowę rusztową, charakteryzują się układem pasmowym grzbietów. Występuję ropa naftowa i gaz ziemny, a beskidzkie piaskowce używane są jako materiał budowlany. Żyją tu nich niedźwiedzie, żbiki, rysie, żubry, wilki, jelenie, dziki. Na terenie Beskidów znajdują się trzy parki narodowe:

1. Babiogórski Park Narodowy - powstały w 1954 roku, obejmujący masyw najwyższej, poza Tatrami, góry w Polsce;

2. Gorczański Park Narodowy - powstał w 1981 roku, chroni fragmenty naturalnej puszczy karpackiej;

3. Magurski Park Narodowy - utworzony w 1994 roku w Beskidzie Niskim;

4. Bieszczadzki Park Narodowy - utworzony w 1973 roku, obejmujący najwyższe partie Bieszczadów z unikalnym w polskich górach piętrem wtórnych połonin.

Góry są miejscem występowania reliktów (gatunków pozostałych po dawnych epokach geologicznych):

• relikt trzeciorzędowy - ostróżka tatrzańska;
• relikty plejstoceńskie - dębik ośmiopłatkowy, limba, sosna karłowata, wierzba lapońska, świstak, kozica.

Występują tu też rośliny endemiczne (o małym rozprzestrzenieniu powierzchniowym, nie występujące w innych częściach kraju). W Karpatach jest zdecydowanie więcej roślin endemicznych niż w Sudetach. Przykłady endemitów tatrzańskich: ostróżka tatrzańska, skalnica tatrzańska, złocień zawadzkiego (też w Pieninach), urdzik karpacki, żywiec gruczołowaty.

Pojęcia:

• • Flisz karpacki - na przemiennie ułożone warstwy piaskowców, łupków i margli, powstałe na przełomie mezozoiku i kenozoiku, buduje Zewnętrzne Karpaty Zachodnie i Bieszczady;
  • Trzon krystaliczny Tatr - jednostka tektoniczna powstała z intruzji granitowej, na trzonie zalegają serie wierchowe i reglowe;
  • Inwersja rzeźby - odwrócenie rzeźby, w miejscach gdzie tektonicznie powinny być wypiętrzenia są zagłębienia i odwrotnie, wynika to z różnej odporności skał.