Czwartorzęd jest młodszym okresem kenozoiku. Rozpoczął się około 1,8 mln lat temu i trwa do dziś. Czwartorzęd został podzielony na dwie epoki: plejstocen (epoka lodowcowa) i holocen (epoka polodowcowa). W plejstocenie klimat wielokrotnie ulegał ochłodzeniu i ociepleniu. Okresy ochłodzenia klimatu, w których zwiększał się zasięg lodowców, zwane są glacjałami, okresy ocieplenia to interglacjały. Również w glacjale można wyróżnić okresy chłodniejsze (stadiały) i cieplejsze (interstadiały).
Na terenie Polski wyróżniono zasięgi czterech zlodowaceń:
- podlaskie (Narwi) - najstarsze, objęło północno-wschodnią część kraju
- południowopolskie (Sanu) - objęło prawie cały obszar Polski, dotarło do podnóża Karpat i Sudetów
- środkowopolskie (Odry) - dotarło do podnóża Sudetów, Wyżyny Małopolskiej i Lubelskiej
- bałtyckie (Wisły) - objęło zasięgiem Pojezierze Pomorskie i Pojezierze Mazurskie.
Podczas zlodowaceń lądolód nie przykrył części Karpat, Sudetów i najwyższych partii Gór Świętokrzyskich. W Tatrach i Karkonoszach powstały lodowce górskie, po których pozostały ślady w rzeźbie gór: cyrki polodowcowe (Dolina Pięciu Stawów Polskich), doliny U-kształtne (Dolina Chochołowska), rygle skalne, wały morenowe, piargi. W Górach Świętokrzyskich w wyniku wietrzenia fizycznego w plejstocenie powstały gołoborza.
Formy powstałe w wyniku zlodowacenia na Niżu Polskim to między innymi moreny czołowe, które wyznaczały miejsca postoju lodowca oraz moreny denne, które zaznaczają się w krajobrazie jako faliste równiny. Równiny sandrowe powstawały z połączenia sandrów, czyli stożków napływowych, zbudowanych ze żwirów i piasków niesionych przez wody lodowcowe. Pod lodowcami powstawały rynny, które współcześnie są wypełnione wodą, tworząc wydłużone jeziora rynnowe (Miedwie). Jeziora morenowe powstawały w wyniku zatamowania odpływy wód lodowcowych przez osady morenowe. Są to stosunkowo płytkie jeziora o dużej powierzchni (Śniardwy, Mamry). Najmniejsze są jeziora wytopiskowe (oczka), które powstały z topniejących wśród osadów brył martwego lodu.
W krajobrazie polodowcowym spotkać można drumliny, ozy i kemy. Drumliny to zbudowane z gliny zwałowej wydłużone pagórki, powstałe pod lodowcem. Ich dłuższe osie wskazują kierunek, w którym poruszał się lodowiec. Drumliny występują licznie, tworząc pola drumlinowe (w Polsce w okolicach Rypina). Ozy to wąskie, wydłużone wały zbudowane z piasków i żwirów osadzonych przez wody lodowcowe płynące w tunelu pod lodowcem. W Polsce takie formy występują na pojezierzach na północy kraju. Kemy to pagórki o płaskim wierzchołku, zbudowane z piasków i żwirów osadzonych przez wodę w szczelinach martwego lodu.
Wypływające z lodowców rzeki formowały szerokie doliny o płaskim dnie - pradoliny, które przebiegały równoleżnikowo. Pradoliny odprowadzały w kierunku zachodnim również wody rzek płynących z południa, ponieważ lodowiec uniemożliwiał odpływ w kierunku północnym.
Najczęściej występującymi osadami polodowcowymi są gliny zwałowe, żwiry i piaski. W zastoiskach przed czołem lodowca, powstawały iły warwowe (wstęgowe) złożone z jasnych (osadzających się w lecie) i ciemnych (w zimie) warstw iłu.
Źródło: Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, Złota encyklopedia PWN
