Ruchami tektonicznymi (wielkoskalowymi ruchami skorupy ziemskiej) nazywamy ruchy, spowodowane procesami zachodzącymi wewnątrz Ziemi, powodującymi powstawanie zniekształceń tektonicznych. Pod względem ich szybkości zachodzenia i ich przebiegu wyróżniamy ruchy:

  • powolne, wyłącznie pionowe (wznoszące) ruchy epejrogeniczne,
  • jednoczesne ruchy poziome i pionowe,
  • szybsze ruchy orogeniczne - górotwórcze

Pierwszy skutek ruchów tektonicznych Ziemi przejawia się w przemieszczeniu się kontynentów na kuli ziemskiej. W połowie XIX wieku badacze dokonali odkrycia skamielin o podobnej naturze na oddalonych od siebie kontynentach Ziemi. Płyty kontynentalne regularnie, ale powoli odsuwały się od siebie. Przemieszczanie się lądów spowodowało wytworzenie się ciśnienia powodującego wypiętrzenie się łańcuchów górskich. Znaleziono również potwierdzenie tezy, że przed milionami lat Afryka oraz Ameryka Południowa pokryte były lodem. Naukowiec Alfred Wegener własne odkrycia przedstawił światu w książce pt. "Pochodzenie kontynentów i oceanów", wydanej w 1915 roku. Jego zdaniem występowanie skamieniałości roślin tropikalnych w lodach Grenlandii jest dowodem jej przemieszczenia aż z okolic równika. Jednocześnie duże fragmenty Afryki oraz Ameryki Południowej pokrywał lód, czyli ich położenie musiało być bliskie Bieguna Południowego, a więc kontynenty w czasach prehistorycznych kilkakrotnie zmieniały swą lokalizację aż do współczesnego położenia.

Impulsem rozpoczęcia badań nad wędrówką kontynentów stało się podobieństwo w ukształtowaniu linii brzegowej obydwu kontynentów amerykańskich oraz europejskiego i afrykańskiego. Linia brzegowa nie odzwierciedla dokładnie rzeczywistego kształtu kontynentu, który otacza strefa szelfu (łagodnie opadającego, do głębokości około 200m, przybrzeżnego fragmentu lądu, zalanego wodami morskimi). Prawdziwy brzeg każdego kontynentu tworzy stok kontynentalny. Po przeprowadzeniu wielu żmudnych badań i komputerowemu odtworzeniu kształtów kontynentów na głębokości ponad 1000m, stwierdzono, że ich kształt pasuje dokładnie do kształtu sąsiedniego kontynentu, w odróżnieniu do różnic w linii brzegowej na powierzchni ziemi. Lokalizacja tarcz kontynentów na powierzchni ziemi ulegało ciągłym zmianom i ten proces dalej trwa.

W okresie kambru kontynenty znajdowały się w skupieniu na obszarze półkuli południowej, zaś półkula północna zalana była przez Paelopacyfik. W okresie permu kontynenty zmieniły swoje położenie i w konsekwencji powstał jeden kontynent Pangea, który zajmował ogromny obszar pomiędzy biegunami. W kredzie doszło do rozpadu kontynentów. Zmiana w położeniu kontynentów ukształtowała ostateczny układ kontynentów, o którym uczymy się współcześnie.

Dowody do przyjęcia teorii przemieszczających się wielkich płyt litosfery dla środowiska naukowego dostarczone zostały poprzez liczne badania dna morskiego. Grubość skorupy ziemskiej na dnie oceanów jest nie tyle znacznie mniejsza od warstwy lądowej, ale również jest ona w wiele młodsza, gdyż ukształtowana została w czasie minionych 200 milionów lat. Jest to właściwie jedynie chwila w życiu Ziemi, która posiada aż 4, 6 mln lat. Ogólnie rzecz biorąc dno morskie ma wygląd płaski, jednak porozcinane jest gigantycznymi grzbietami i rowami oceanicznymi. Położone w jednej linii grzbiety dna oceanicznego budują łańcuch górski, dochodzący długością nawet do 80 tysięcy kilometrów za szczytami wysokimi nawet na wysokość ponad 4 tysięcy metrów.

Kolejnym skutkiem ruchów tektonicznych ziemi to spotykane w jej niektórych rejonach niszczące i niebezpieczne trzęsienia ziemi. Teren pod nami wydaje się być niewzruszony, ale skorupa ziemska posiada całkiem odmienny charakter. Badacze szacują, że cały świat w roku nawiedzany jest przez około milion wstrząsów. Przeważnie nie mają one zabójczej siły słabe są wykrywalne jedynie przy użyciu czułych przyrządów i narzędzi. Rocznie występuje jednakże od 15 do 25 trzęsień ziemi o znacznej sile, powodując czasami ogromne zniszczenia. Najgroźniejsze trzęsienia prowadzą do śmierci tysięcy ludzi i ogromnych strat materialnych przekształcając powierzchnię ziemi i ukształtowanie terenu. Warstwa skorupy ziemskiej nie jest jednolita, ale składają się na nią tuzin olbrzymich rozmiarów płyt tektonicznych, przemieszczających się na plastycznym płaszczu ziemi, czyli astenosferze. Płyty te w powolnym tempie, ale stale kolidują ze sobą wzajemnie, co powoduje wzdłuż ich krawędzi sytuację silnych naprężeń. Ostatecznie otrzymują one tak dużą siłę, że powodują ugięcie się płyty i powstanie wstrząsu. Naprężenie może szybko zniknąć, ale rzeżąca się ziemia jest jeszcze odczuwalna w promieniu nawet setek kilometrów. Podczas trzęsień ziemi krawędzie płyt tektonicznych uwalniają energię równoważną tuzinom bomb atomowych.

Przemieszczanie się płyt litosferycznych wywołany jest ruchami konwekcji cieplnej w płaszczu ziemskim. Aby dokonać obliczeń ich prędkości przemieszczania się prowadzi się zwykle badania dna oceanicznego. Określają one przemieszczanie się płyt względem siebie. Jest to prędkość jednak niewielka, bo kilka cm na rok.

Ziemia składa się z wielu płyt, są nimi między innymi płyty:

  • Euroazjatycka,
  • Turecka,
  • Irańska,
  • Filipińska,
  • Arabska,
  • Afrykańska, IndoAustralijska,
  • Północnoamerykańska,
  • Kokosowa,
  • Południowoamerykańska,
  • Nazca,
  • Wysp Salomona,
  • Pacyficzna.

Pod wpływem ruchów skorupy ziemskiej kształtują się również łańcuchy górski. Często powstają wielkie pęknięcia, nazywane uskokami, wzdłuż których dochodzi do wypiętrzenia lub zapadnięcia się olbrzymich bloków skalnych. Kształtują się wtedy góry o charakterze zrębowym, których przykładem są polskie Sudety. Czasami pod wielkim naciskiem skorupa ziemska przegina się w wielkie, przypominające fale fałdy oraz długie, równolegle ułożone linie grzbietów i dolin. Tak powstają góry fałdowe, których przykładem mogą być Alpy i Karpaty. Trzecim rodzajem gór są góry kopułowe. Są one rezultatem przedostawania się lawy pomiędzy ułożone poziomo nad nimi warstwy skalne, kształtując charakterystyczne kopulaste wybrzuszenia.

Następnym dowodem występowania potężnych sił tektonicznych jest wulkanizm. Spotkanie się jednej płyty skorupy ziemskiej z drugą powoduje kruszenie skał, wywołując silne trzęsienia ziemi i daje możliwość płynnej magmie wydostawania się ze środka ziemi na jej powierzchnię a wraz z tym powstawania wulkanów. Znaczna liczba spośród 600 czynnych współcześnie wulkanów na lądzie ukształtowana została w strefie kolizji dwu płyt, głównie w miejscu zanurzania się jednej płyty pod drugą. Jedna taka strefa otacza Ocean Spokojny a nazywana jest przez badaczy "Ognistym Pierścieniem Pacyficznym", ciągnącym się od góry Erebus na Antarktydzie, przez pasmo Andów, Kordylierów, gór Alaski, Kamczatkę, Japonię, Filipiny, Indonezję aż po Nową Zelandię.

Podstawowymi założeniami teorii ruchów tektonicznych są:

a) litosfera ziemska składa się z wielu płyt;

b) granice płyt to strefy rozrostu dna oceanicznego, strefy subdukcji oraz strefy uskoków transformacyjnych;

c) rozsuwanie się płyt litosfery a miejsce w strefach rozrostu, zbliżanie się płyt zachodzi w strefach subdukcji, a równoległe przemieszczanie się płyt ma miejsce w uskokach transformacyjnych.