Migracje ptaków to zjawisko ich okresowego przemieszczanie się z jednych obszarów na inne w poszukiwaniu odpowiadających im warunków lęgowych i pokarmowych. Proces ten wywołany jest najczęściej cyklicznymi zmianami klimatu. Wędrówki dotyczą większości gatunków ptaków, jedynie nieliczne, zwane osiadłymi, zmieniają miejsca pobytu jedynie w obrębie rewirów żerowania. Typowy gatunek osiadły to wróbel domowy (Passer domesticus) czy liczne gatunki tropikalne. Istnieje także pewna grupa gatunków, zwanych przelotnymi, które wprawdzie zależnie od pory roku zmieniają miejsce bytowania, ale obszary zamieszkiwane przez nie latem i zimą częściowo się pokrywają lub ze sobą graniczą. Takie gatunki w Polsce to m.in. szczygieł oraz gil. Przyczyny, dla których odbywają wędrówki są:
- zewnętrzne - długość nocy i dnia, warunki klimatyczne i związana z nimi dostępność pokarmu;
- wewnętrzne - czynniki fizjologiczne, popychające gatunek do rozrodu.
Niejednokrotnie ptactwo wędrowne udaje się do terenów bardzo odległych, do kilkudziesięciu tysięcy kilometrów, gdzie przeczekują niekorzystne warunki klimatyczne i powracają na okres lęgowy. Do takich gatunków na obszarze Polski zaliczamy m.in. bociana białego (Ciconia ciconia).
Wędrówki większości gatunków z terenu Europy odbywają się w kierunku północ-południe, przy czym w kierunku południowym jest to południowy wschód lub południowy zachód. Trasa migracji i jej kierunek uzależnione są od uwarunkowań biologicznych danego gatunku. Przykładowo ptaki wodne zwykle lecą nisko, równolegle do dolin rzecznych czy wybrzeży, zaś ptaki lądowe szerokim frontem nad lądami, przecinając rzeki czy zbiorniki wodne, średnio na wysokości 300 m n.p.m., ale wyjątkowo może to być 3000, a nawet do 7500 m n.p.m. w momencie przelotu nad łańcuchami górskimi. Szybkość lotu jest uzależniona od warunków atmosferycznych i wynosi przeciętnie około 60 km/h.
Należy zaznaczyć, iż cała trasa przelotu pokonywana jest etapami. Mniejsze ptaki w ciągu jednego dnia pokonują dystans ~100 km, podczas gdy duże w tym samym czasie przelatują blisko 500 km. Odpoczynki między kolejnymi etapami są różnej długości, mogą wynosić kilka godzin lub kilka dni.
Prowadzone badania migracji ptaków wskazują, iż zarówno czas, jaki kierunek lotu są dla każdego gatunku uwarunkowane genetycznie. Ptaki posiadają także zdolności, dzięki którym na podstawie położenia słońca (w czasie dnia) lub gwiazd (nocą), widzenia promieniowania podczerwonego oraz zmian w polu magnetycznym Ziemi orientują się w przestrzeni. Widzenie w podczerwieni pozwala im m.in. rozpoznawać kontury brzegów rzek, kontynentów czy inne punkty orientacyjne na trasie przelotu.
Dokładne trasy przelotu są przedmiotem badań wielu ornitologów na całym świecie. Jedną z metod badawczych jest odławianie ptaków w celu ich zaobrączkowania, a następnie monitorowanie tras wędrówek zaobrączkowanych okazów.
