Układ nerwowy buduje wiele komórek nerwowych, są wśród nich neurony, komórki glejowe oraz wyściółkowe nazywane inaczej ependymalnymi. Najważniejszym elementem czynnościowym w układzie nerwowym organizmów żywych są jednak neurony. Każdy z nich stanowi odrębna jednostkę funkcjonalną oraz anatomiczną zdolną do przewodzenie impulsów odbierania ich ze środowiska oraz analizowania. Neurony cechują się dużym zróżnicowaniem morfologicznych, anatomicznym, mają również różną długość. Każdy z nich zawiera jednak dwa zasadnicze składniki:

- ciałokomórki - perykarion,

- wypustki.

Większość neuronów wykształca dwa typy wypustek:

- neuryty, nazywane również aksonami, czyli wypustki osiowe,

- dendryty - czyli wypustki protoplazmatyczne.

Funkcją dendrytów jest przekazywanie impulsów nerwowych do ciała komórki, czyli w kierunku centripetalnym, natomiast neurytów - od perykarionu do synapsy, czyli w kierunku centrifugalnym.

Perykarion stanowi główne centrum metaboliczne komórki nerwowej, ich zróżnicowanie rozmiarowi jest dość duże - średnica perykarionu może wynosić od 4 do 100, a nawet więcej mikronów. Ciała komórek są także zróżnicowane pod względem morfologicznym. Duża ich część ma kształt kulisty, ale często spotyka się formy wrzecionowate, piramidalne, bądź nieregularne. W cytoplazmie wypełniającej ciało komórki nerwowej zawieszone są następujące organelle:

- jądro komórkowe,

- aparat Golgiego,

- mitochondria,

- mikrotubule,

- neurofibryle,

- ciałka Nissla.

Wśród organelli najbardziej charakterystycznych dla neuronów, należy wymienić mikrotubule oraz neurofibtyle. Łączą się one w gęstą, koronkową sieć wypełniającą wnętrze perykarionów oraz wypustek komórkowych. Cechą charakterystyczną neuronów jest również znaczna zasadochłonność (bazofilia). Jest ona skutkiem występowania w cytoplazmie dużej ilości wolnych rybosomów oraz dobrze wykształconego retikulum endoplazmatycznego szorstkiego. Struktury te są widoczne w barwnych preparatach neuronów jako delikatne ziarna. Zostały nazwane ciałkami Nissla (ziarna tigroidu). Ciałka Nissla znajdują się w perykarionach oraz dendrytach, nie występują w aksonach. Kadłubach wszystkich typów neuronów znajdują się również aparaty Golgiego. Są to struktury utworzone z szeregu spłaszczonych pęcherzyków protoplazmatycznych, przypominających kształtem cysterny. Morfologia aparatów Golgiego jest różna i zależna od typu neuronu.

Dendryty, czyli wypustki protoplazmatyczne są dość liczne, zazwyczaj krótkie, oraz silnie rozgałęzione. Neurony wytwarzające tylko jeden dendryt są raczej rzadkością. Różnice w ilości, rozgałęzieniach, kształtach oraz rozmiarach dendrytów stanowią jeden z istotniejszych czynników, decydujących o morfologicznym zróżnicowaniu komórek nerwowych. Wśród neuronów wytwarzających najwięcej i najsilniej rozgałęzionych dendrytów znajdują się komórki Purkiniego, występujące w dużych ilościach w móżdżku oraz w zwojach układu współczulnego.

Z miejsca, w którym perykarion zwęża się lejkowato odchodzi akson, czyli wypustka osiowa nazywana również neurytem. Miejsce to określa się mianem stożka aksonalnego. Zdecydowana większość neuronów wykształca tylko jeden akson, a jego długość, waha się od kilku mikronów, nawet do kilku metrów. Neurony wykształcające kilka aksonów spotyka się niezwykle rzadko. Przykładem tego typu komórki nerwowej może być neuron Cajala, zlokalizowany w tzw. warstwie drobnoziarnistej kory mózgowej.

Od włókien osiowych odchodzą także tzw. gałęzie oboczne - paraksony, nazywane również gałęziami kolateralnymi. Zakończenia włókien osiowych oraz gałęzi obocznych są rozgałęzione i tworzą struktury określane mianem drzewka końcowego, albo telodendroidu. Liczba odchodzących od włókna osiowego gałęzi kolateralnych jest zmienna i zależy do typu komórki nerwowej. Neurony wytwarzające wiele gałęzi obocznych, zakończonych silnie rozgałęzionym telodendroidem znajdują się między innymi w zwojach współczulnych układu autonomicznego.

Aksony wielu komórek nerwowych otoczone są różnego typu osłonkami. Mogą to być:

- osłonka mielinowa - rdzenna,

- osłonka Schwanna - neurilemma.

Aksony otoczone osłonkami określa się mianem włókien nerwowych. Jeżeli włókno otoczone jest oboma rodzajami osłonek, to osłonka Schwanna znajduje się w zewnętrznej części włókna, natomiast osłonka mielinowa przylega bezpośrednio do powierzchni wypustki osiowej. Osłonka rdzenna ma zazwyczaj postać mocno spłaszczonych blaszek, wiele razy owijających wypustkę osiową. Osłonka Schwanna jest jednowarstwowa i stanowi rodzaj pochewki utworzonej z ciał komórek Schwanna. Osłonka rdzenna jest wytwarzana przez spłaszczone, niezawierające jądra wypustki komórek Schwanna. Mielina nie okrywa wypustek osiowych na całej ich długości. Miejsca nieosłonięte mieliną, zlokalizowane na granicy kolejnych komórek Schwanna nazywane są wiciami, pierścieniami lub przewężeniami Rainviera. Z miejsc tych wychodzą włókna oboczne. Odcinki między kolejnymi przewężeniami Rainviera, nazywane są odcinkami międzypierścieniowymi.

Biorąc pod uwagę organizację włókien nerwowych, dzieli się je na cztery kategorie:

  • włókna bezrdzenne, otoczone osłonką Schwanna, nazywane także włóknami szarymi, remakowskimi, są zlokalizowane w nerwach oraz pniach układu nerwowego współczulnego. Włókna te są utworzone przez wypustki osiowe umieszczone we wnętrzu ciała komórek Schwanna.
  • włókna bezrdzenne, bez osłonki Schwanna, nazywane również włóknami nagimi. Są zlokalizowane w istocie szarej rdzenia kręgowego oraz mózgowie. Znajdują się w początkowych oraz końcowych odcinkach każdego z włókien nerwowych. Są składową nitek węchowych.
  • włókna rdzenne, otoczone osłonką Schwanna, znajdują się one w nerwach rdzeniowych oraz w przeważającej części nerwów czaszkowych.
  • włókna rdzenne, bez osłonki Schwanna, są zlokalizowane w istocie białej rdzenia kręgowego oraz mózgowia, a także w nerwach wzrokowych.

Biorąc pod uwagę morfologię a przede wszystkim ilość wytwarzanych przez dany neuron wypustek, wyróżnia się następujące typy komórek nerwowych:

  • neurony jednobiegunowe, jak sama nazwa wskazuje wytwarzają tyko jedną wypustkę. Są one niezwykle rzadkie u osobników dojrzałych, częściej spotyka się je w trakcie wczesnych stadiów rozwoju układu nerwowego (u zarodków). Ciekawą formą neuronów jednobiegunowych są tzw. neurony pseudojednobiegunowe. Z perykarionów tego typu komórek nerwowych wychodzi jedna wypustka, rozgałęziająca się następnie na dwa odgałęzienia. Jedno z nich przejmuje funkcje dendrytów i jest częścią nerwu obwodowego, drugie zachowuje się jak neuryt i dociera do rdzenia kręgowego, bądź mózgu. Komórki pseudojednobiegunowe pod względem czynnościowym odpowiadają neuronom dwubiegunowym. Są to komórki zwojowe nerwów rdzeniowych oraz czaszkowych.
  • Neurony dwubiegunowe, podobnie jak poprzednia nie są zbyt liczne w układzie nerwowym. Od ciała komórki odchodzą dwie wypustki. Jedna z nich stanowi dendryt, natomiast druga akson. Komórki nerwowe dwubiegunowe znajdują się w błonie śluzowej jamy nosowej, siatkówce oka, a także zwojach obwodowych nerwu równoważno - słuchowego.
  • Neurony wielobiegunowe, są najliczniejszymi komórkami układzie nerwowym. Każdy z nich wykształca przynajmniej dwa, a zazwyczaj o wiele więcej dendrytów, z których każdy jest silnie rozgałęziony oraz zróżnicowany pod względem długości akson. Na podstawie organizacji wewnętrznej aksonu rozróżnia się komórki nerwowe o krótkim oraz długim aksonie, czyli komórki Golgiego II oraz I.

Biorąc pod uwagę zróżnicowanie czynnościowe komórki nerwowe można podzielić na:

  • Sensoryczne, czyli czuciowe,
  • Motoryczne, czyli ruchowe,
  • Asocjacyjne, czyli kojarzeniowe.

Jeszcze inną klasyfikację neuronów zaproponował Bodian kładł on nacisk na charakter odbierany przez określony neuron bodźców. Komórki nerwowe, otrzymujące oraz przetwarzające docierające z otaczającego środowiska bodźce takie jak: temperatura, światło, bodźce elektryczne, mechaniczne oraz chemiczne, Bodian określał mianem receptorów. Dendryty tego typu neuronów mają niejednokrotnie zróżnicowaną strukturę błony komórkowej. Komórki nerwowe otrzymujące przetworzone oraz odpowiednio zakodowane informacje z sąsiednich neuronów nazywane są neuronami synaptycznymi.

Komórki nerwowe są autonimicznym elementem budulcowym oraz czynnościowym układu nerwowego. Impuls hamujący oraz pobudzający jest przekazywany z jednego neuronu na sąsiedni przez synapsę. Synapsy, czyli małe szczeliny znajdujące się między aksonem jednego a dendrytem drugiego neuronu umożliwiają integrację całego układu nerwowego. Część presynaptyczna oraz postsynaptyczna ma odmienną budowę, co obrazuje czynnościową polaryzację synaps. Impulsy są przewodzone tylko w ściśle określonym kierunku. Cajal zróżnicował synapsy międzyneuronalne na dwa typy:

  • Akso-dendrytyczne,
  • Akso-somatyczne.

W synapsach pierwszego typu zakończenia aksonów docierają do błony plazmatycznej dendrytów.

W synapsach drugiego typu zakończenia aksonów docierają do perykarionów komórek nerwowych.

W 1920 roku Beccari wyodrębnił również synapsę typu akso - aksalnego, w których zakończenia aksonów docierają do początkowych, nieokrytych żadnymi osłonkami aksonów innych komórek nerwowych. Presynaptyczne zakończenia aksonów są zróżnicowane pod względem kształtu oraz wielkości. Najczęściej spotykaną formę, pojawiającą się zwłaszcza w neuronach motorycznych, stanowią kolbkowate, bądź guzikowate zgrubienia końców aksonów. Kolejnym rodzajem zakończeń aksonów mogą być zakończenia maczugowate, utworzone przez mocno oraz równomiernie zgrubiałe końce wypustek osiowych, nieosłoniętych osłonkami. Każdy z omówionych typów zakończeń występuje na jednym drzewku końcowym. W przypadku układu nerwowego współczulnego presynaptyczne zakończenia aksonów dochodzące do kadłubów neuronów zwojowych mogą przybierać kształty kielichów, bądź kadłubów. Tego typu synapsy mają relatywnie dużą powierzchnię.

Zakończenia jednej komórki nerwowej łączą się w większości przypadków ze znaczną ilością innych neuronów. Połączenia "szeregowe", występujące między dwoma następującymi po sobie neuronami nie zdarzają się często występują one np. w siatkówce oka. Określa się je mianem monosynaptycznych. W zdecydowanie większej ilości przypadków do jednej komórki nerwowej docierają zakończenia aksonów wielu sąsiadujących neuronów. Znaczna ilość oraz wielkie zróżnicowanie zakończeń synaptycznych cechuje między innymi neurony motoryczne i komórki nerwowe wyższych ośrodków nerwowych.

W morfologii każdej synapsy można wyróżnić część pre oraz postsynaptyczną. Są one oddzielone niewielką szczeliną synaptyczną. W przypadku synaps międzyneuronalnych, część presynaptyczną stanowi zakończenie włókna osiowego, natomiast część postsynaptyczną wyspecjalizowany odcinek dendrytu, perykarionu, bądź włókna osiowego.

Presynaptyczne zakończenie włókna osiowego nie jest osłonięte mieliną. Jest ono ograniczone błoną komórkową, a jego wnętrze wypełnia cytoplazma, w której znajdują sialiczne mitochondria, mikrotubule oraz pęcherzyki synaptyczne wypełnione neurotrnasmiterami. Błona presynaptyczna, w miejscu sąsiadującym ze szczeliną synaptyczną, jest trochę zgrubiała. Zgrubienie błony plazmatycznej może mieć charakter ciągły, bądź być podzielone na wiele krótkich fragmentów. Pęcherzyki synaptyczne są rozmieszczone w zakończeniach presynaptycznych w określony sposób. Mogą tworzyć skupienia przypominające kształtem grona, ułożone blisko błony presynaptycznej lub unosić się bezładnie w cytoplazmie. Neuroprzekaźniki zmagazynowane we wnętrzu pęcherzyków synaptycznych są uwalniane do wnętrza szczeliny synaptycznej. Mówimy wtedy o tak zwanym neuroprzekaźnictwie chemicznym.

Również po stronie postsynaptycznej błona plazmatyczna jest zgrubiała. Zgrubiały fragment określa się mianem rąbka postsynaptycznego. W cytoplazmie elementu postsynaptycznego brak pęcherzyków synaptycznych. Te dwa elementy (rąbek postsynaptyczny i pęcherzyki) rozstrzygają o asymetrii synaps. Mają również wpływ na ich funkcjonalną polaryzację. Analizując sposób przekazywania impulsów nerwowych można rozróżnić następujące typy synaps:

  • Synapsy elektryczne,
  • Synapsy chemiczne.

Cechą charakterystyczną pierwszego typu synaps jest niewielka szerokość szczeliny synaptycznej (około 20 A). na działanie każdej synapsy chemicznej składają się natomiast dwa procesy neurosekrecja oraz chemorecepcja. Potencjał czynnościowy przemieszczający się wzdłuż aksonu dociera do synapsy i powoduje uwolnienie neurotransmiterów zmagazynowanych w pęcherzykach synaptycznych. Są one uwalniane do szczeliny synaptycznej. Jest ona znacznie szersza niż w poprzednim typie synaps (około 200 A). neuroprzekaźniki łączą się następnie z odpowiednimi receptorami, rozmieszczonymi w błonie postsynaptycznej. Połączenie z receptorem rozpoczyna szereg przemian metabolicznych, których skutkiem może być depolaryzacja błony komórkowej kolejnego neuronu i przewodzenie w nim impulsu nerwowego.

Duża ilość włókien motorycznych kończy się bezpośrednio na narządach efektorowych i tam tworzy synapsę. Przykładem tego typu połączeń mogą być synapsy nerwowo - mięśniowe. Zakończenie aksonu komórki nerwowej typu motorycznego traci mielinę, rozdziela się na szereg drobnych zakończeń, a następnie wciska pomiędzy płytkie zagłębienia występujące między komórkami włókna mięśniowego. Zagłębienia te określa się mianem dołków synaptycznych. Błona komórkowa wyściełająca dołki synaptyczne jest mocno pofałdowana, co zdecydowanie zwiększa powierzchnię kontaktu. Pofałdowanie postsynaptycznej błony włókna mięśniowego dzieli szczelinę synaptyczną na pierwotną oraz wtórną szczelinę synaptyczną. Pierwsza z nich znajduje się pomiędzy błoną pre - i postsynaptyczną, druga ograniczona jest fałdami błony postsynaptycznej. Każda z części szczeliny synaptycznej ma kontakt z drugą. W przypadku włókien mięśniowych tonicznych błony postsynaptyczne nie są pofałdowane. Szczeliny synaptyczne nie są podzielone na część pierwotną oraz wtórną i mają regularny kształt.

Cytoplazma w elemencie presynaptycznym w synapsach nerwowo - mięśniowych obfituje w pęcherzyki synaptyczne oraz mitochondria. Sarkolema postsynaptyczna nie zawiera włókien mięśniowych, znajdują się w niej natomiast mitochondria i jądra komórkowe. Nerwowo - mięśniowe połączenie synaptyczne tworzy płytkę motoryczną nazywaną także płytką końcową. Rozgałęzienia końcowe włókna osiowego neuronu motorycznego nie jest zupełnie nagie. Mimo że nie ma na niej osłonki mielinowej, to otaczają go komórki Schwanna, określane jako teloglej. Zarówno włókno nerwowe, zakończeni aksonu, jak i włókno mięśniowe otoczone są cienką warstwą tkanki łącznej. Ten fragment tkanki łącznej, który okrywa elementy układu nerwowego, określa się mianem pochewki endoneuralnej Retziusa i Keya, natomiast fragment okrywający włókno nerwowe nazywamy śródmięsną.

Funkcje zbliżone do tkanki łącznej spełniają w układzie nerwowym różnokształtne komórki neurogleju. Jeszcze do niedawna ich rola była niedoceniana, ale ostatnie badani wskazują na to, że nie ogranicza się ona jedynie do tworzenia rusztowania dla delikatnych neuronów. Komórki glejowe są istotnym elementem, odpowiadającym za odżywienie oraz ochronę neuronów. Mają również wpływ na szybkość ich działania. Warto więc podkreślić fakt, że w miarę ewolucji układu nerwowego zwiększała się w nim ilość komórek glejowych. Analizując kształty komórek neurogleju, można wyodrębnić następujące jego typy:

  1. Neuroglej właściwy:

1. Mikroglej (mezoglej),

2. Makroglej:

a. Astrocyty:

    • astrocyty włókniste,
    • astrocyty protoplazmatyczne;

b) Oligodendroglej, nazywany również glejem skąpowypustkowym

II. Komórki Schanna

Komórki makrogleju powstają w rozwoju zarodkowym z neuroektodermy. Z ciał komórkowych astrocytów wychodzą liczne wypustki. Znacznie więcej wypustek wykształcają astrocyty protoplazmatyczne, znajdujące się przede wszystkim w istocie szarej układu nerwowego ośrodkowego. Astrocyty tego typu znajdują się również w zwojach nerwów obwodowych. Nazywa się je komórkami satelitarnymi, otaczają one ciała neuronów. Astrocyty włókniste wykształcają znacznie mniej smukłych wypustek, tworzących mniej rozgałęzień. Są one zlokalizowane głównie w istocie białej rdzenia kręgowego oraz mózgowia. Komórki gleju skąpowypustkowego, jak sama nazwa wskazuje, tworzą mało, słaborozgałęzionych wypustek.

Komórki mikrogleju wykształcają się w trakcie rozwoju zarodkowego z warstwy mezenchymalnej. Od ciał ich komórek odchodzą nieliczne, powyginane w wielu kierunkach, wypustki. Komórki mikrogleju rozsiane są w obrębie całego rdzenia kręgowego oraz mózgowia.

Obwodowy układ nerwowy budują nerwy oraz ich zwoje (czuciowe). Podstawowym elementem nerwów są odgałęzienia neuronów. Można je podzielić na:

  • nerwy ruchowe, nazywane motorycznymi lub zstępującymi,
  • nerwy czuciowe nazywane sensorycznymi, bądź wstępującymi.

Biorąc pod uwagę rodzaj narządu obsługiwanego przez określone wypustki nerwowe, możemy je zróżnicować na somatyczne oraz wisceralne (trzewne). Nerwy mogą więc być utworzone przez cztery typy włókien:

  • sensoryczno - somatyczne,
  • motoryczno - somatyczne,
  • motoryczno - wisceralne,
  • sensoryczno - wisceralne.

Włókna pierwszego typu odbierają impulsy od narządów zmysłowych rozmieszczonych w skórze, ścięgnach, mięśniach szkieletowych oraz torebkach stawowych.

Włókna motoryczno - somatyczne przewodzą impulsy do mięśni poprzecznie prążkowanych tułowia oraz kończyn.

Włókna motoryczno - wisceralne unerwiają mięśnie gładkie występujące w pęcherzu moczowym oraz cewce moczowej, przewodzie pokarmowym, moczowodach, nasieniowodach, jajowodach, macicy. Część z nich jako włókna wydzielnicze przewodzi impulsy do gruczołów skórnych, dokrewnych oraz gruczołów przewodu pokarmowego.

Włókna sensoryczno - wisceralne odbierają impulsy czuciowe pochodzące z narządów trzewnych.

Mianem zwojów nerwowych określa się nagromadzenie w układzie nerwowym perykarionów neuronów czuciowych, pełniących tą samą bądź zbliżoną funkcję. Są one zlokalizowane poza ośrodkowym układem nerwowym i są powiązane z korzeniami grzbietowymi nerwów czaszkowych oraz rdzeniowych.

Nerwy rdzeniowe są parzyste. Z każdego fragmentu rdzenia kręgowego odchodzi jedna para nerwów rdzeniowych. Powstają one w wyniku połączenia korzeni grzbietowych z korzeniami brzusznymi. Korzenie grzbietowe tworzą oba typy włókien czuciowych, czyli włókna wisceralne oraz somatyczne. W obrębie korzeni grzbietowych znajdują się zwoje rdzeniowe, zbudowane z ciał komórkowych neuronach czuciowych. W skład korzeni brzusznych wchodzą włókna ruchowe, stanowią one wypustki motoryczno - wisceralne oraz motoryczno - somatyczne. Po przeanalizowaniu rodzajów włókien wchodzących w skład korzeni brzusznych oraz grzbietowych, można stwierdzić, że nerwy rdzeniowe mają złożony charakter. Są nerwami czuciowo - ruchowymi, utworzonymi przez każdy z czterech wyżej wymienionych składników.

Nerwy rdzeniowe wychodzą z kanału rdzeniowego kręgosłupa poprzez tak zwane otwory międzykręgowe, a następnie rozdzielają się na trzy gałęzie: brzuszną, grzbietową, łączącą.

Gałąź brzuszna biegnie do mięśni i skóry brzucha.

Gałąź grzbietowa unerwia mięsnie oraz skórę grzbietu.

Gałąź łącząca utworzona jest tylko z włókien wisceralnych, przewodzących impulsy nerwowe do trzewi.

Dwie pierwsze gałęzie dzielą się na wiele mniejszych nerwów dochodzących do pojedynczych mięśni oraz określonych obszarów skóry, gałąź łącząca natomiast stanowi rodzaj pomostu między ośrodkowym układem nerwowym oraz układem współczulnym. Budują ją dwa typy włókien wisceralnych:

  • sensoryczno - wisceralne - tworzą gałąź łączącą istotę szarą, są zaliczane do włókien bezrdzennych. Włókna sensoryczno - wisceralne mają swój początek w zwoju współczulnym, przebiegają przez nerw rdzeniowy oraz korzeń grzbietowy i wnikają do rogów grzbietowych istoty szarej rdzenia. Kadłuby tych komórek znajdują się w zwojach rdzeniowych.
  • motoryczno - wisceralne - tworzą gałąź łączącą białą składającą się z włókien rdzennych wychodzących z kadłubów neuronów przedzwojowych układu nerwowego współczulnego, zlokalizowanych w rogach bocznych istoty szarej rdzenia kręgowego.

Nerwy czaszkowe unerwiają narządy zmysłów znajdujące się w głowie, mięśnie gałki ocznej, mięśnie oraz skórę twarzy, narządy zlokalizowane w obrębie jamy gębowej oraz gardzieli, ślinianki oraz części narządów trzewnych znajdujących się poza obszarów głowy. Mają one swój początek w mózgowiu. U człowieka oraz innych owodniowców jest ich dwanaście par. każda z nich ma przypisaną odpowiednią liczbę rzymską. Różnią się one zarówno składem włókien nerwowych jak i budową:

  • do nerwów czuciowych zalicza się parę I (nerw węchowy), parę II (nerw wzrokowy) oraz parę VIII (nerw równoważno - słuchowy). Od innych nerwów czaszkowych odróżnia je położenie komórek zwojowych, pochodzenie oraz charakter unerwianych narządów. Są określane mianem nerwów zmysłowych, bądź specjalnych.
  • do nerwów ruchowych zalicza się parę III (nerw okoruchowy), parę IV (nerw bloczkowy), parę VI (nerw odwodzący) oraz parę XII (nerw podjęzykowy). Pierwsze trzy unerwiają mięśnie gałki ocznej, ostatnia mięśnie języka.

Do nerwów czaszkowych zaliczany jest również nerw krańcowy, zbudowany z włókien czuciowych biegnący od nabłonka wyściełającego jamy nosowe do kresomózgowia. Na pewnym odcinku biegnie tą samą drogą, co nerw węchowy, a w okolicy opuszki węchowej tworzy zwój końcowy.

Nerw węchowy stanowi około dwadzieścia pęczków nerwowych, będących neurytami komórek nerwowo - zmysłowych, odbierających bodźce z części węchowej błony śluzowej nosa i przewodzących je do opuszki węchowej. Komórki budujące nabłonek węchowy odpowiadają tu elementom zwojowym. Pierwszym neuronem drogi węchowej są wypustki komórek nabłonka węchowego, łączące się z komórkami mitralnymi na wysokości opuszek węchowych. Komórki mitralne są drugim neuronem drogi węchowej. Aksony tych komórek składają się na tak zwane pasmo węchowe, wnikające do ciała prążkowego i tworzące połączenia synaptyczne z trzecimi neuronami drogi węchowej. Wypustki tych ostatnich docierają do komory nerwowej w kresomózgowiu.

Drugą parą nerwów czaszkowych stanowią nerwy wzrokowe, będące częścią mózgu i nieposiadające wielu cech wspólnych z właściwymi nerwami. Każdy z nich wnika do mózgoczaszki i tam spotykają się w obrębie ściany podwzgórza i częściowo krzyżują się. Od tego momentu określa się je mianem pasm wzrokowych. Pasma oraz nerwy wzrokowe budują wypustki osiowe, odchodzące od wielobiegunowych komórek zwojowych zlokalizowanych w obrębie siatkówki oka. Stanowią one trzecie neurony drogi wzrokowej. Funkcję pierwszych neuronów drogi wzrokowej spełniają światłoczułe czopki oraz pręciki, leżące w zewnętrznej warstwie siatkówki oka. Drugim neuronom drogi wzrokowej drogi wzrokowej odpowiadają neurony dwubiegunowe znajdujące się w zewnętrznej blaszce zwojowej warstwy siatkówki. Ilość włókien nerwowych niekrzyżujących się ze sobą jest uzależniona od szerokości pola widzenia binokularnego. Binokularność u ludzi jest prawie całkowita (ca 100%), natomiast ilość włókien skrzyżowanych stanowi 50%. Impulsy nerwowe z zakończeń pasm wzrokowych docierają do ciał kolankowych bocznych międzymózgowia, stanowiących podkorowe ośrodki wzroku, a także do wzgórków czworacznych przednich. Impulsy z ciał kolankowatych są następnie przekazywane do kresomózgowia za pomocą wypustek osiowych. Wiele cech budowy anatomicznej oraz ontogeneza nerwów wzrokowych wskazuje na to, że stanowią one integralny element mózgu:

  1. Zawiązki oczu orz nerwu wzrokowego różnicują się we wczesnych stadiach rozwoju zarodkowego stanowiąc uwypuklenie przodomózgowia, podlegające szeregowi przekształceń i różnicujące się w narządy znacznie dobiegające zarówno pod względem budowy jak i wyglądu od pozostałych pęcherzyków mózgowia.
  2. Inaczej niż ma to miejsce w przypadku większości nerwów czuciowych perykariony neuronów zwojowych nerwu wzrokowego są oddalone od reszty mózgowia i stanowią warstwę zwojową siatkówki.
  3. Unikalną cechą nerwów wzrokowych jest to, że są otoczone oponami mózgowymi na całej ich długości.
  4. Budowa wewnętrzna nerwów wzrokowych odróżnia je od pozostałych nerwów czaszkowych i zbliża do reszty mózgowia. Nerwy wzrokowe są, bowiem utworzone z włókien rdzennych nieotoczonych przez osłonkę Swanna są, więc zbliżone charakterem do włókien występujących w istocie białej mózgowia oraz rdzenia kręgowego.

OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY (OUN).

Na układ nerwowy ośrodkowy składają się rdzeń kręgowy oraz mózgowie, czyli mózg, móżdżek oraz pień mózgu. W obrębie ośrodkowego układu nerwowego są rejestrowane oraz analizowane bodźce docierające z włókien układu obwodowego. Analiza tychże bodźców warunkuje właściwą reakcję organizmu na zmieniające się warunki w środowisku zewnętrznym.

Pod względem filogenetycznym mózg stanowi rozszerzenie rdzenia kręgowego. Jego masa u człowieka dorosłego waha się od 1200 do 1600 gram. W pełni wykształconym mózgu można wyróżnić: kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie, tyłomózgowie oaz rdzeń przedłużony. U człowieka kresomózgowie oraz móżdżek są tak rozwinięte, że nakrywają pozostałe struktur mózgu. Kresomózgowie zbudowane jest z dwóch półkul złączonych tak zwanym ciałem modzelowatym, czyli spoidłem wielkim. Półkole są silnie pofałdowane i okryte korą mózgu. Znajduje się w niej połowa wszystkich neuronów występujących w organizmie. W każdej półkuli wyróżnia się płaty: czołowy, ciemieniowy, potyliczny, skroniowy oraz wyspowy. Wyniki eksperymentów anatomicznych oraz fizjologicznych dowodzą, że każdy z wyżej wymienionych płatów odpowiada za realizację ściśle określonych funkcji.

W obrębie płata czołowego zlokalizowane są ośrodki odpowiadające za wykonywanie czynności ruchowych oraz psychicznych. Zniszczenie neuronów zlokalizowanych w obrębie tego płata jest częstą przyczyną niedowładów oraz porażeń kończyn, czasami może manifestować się zaburzeniem cech osobowości.

W obrębie płata ciemieniowego znajdują się ośrodki przetwarzające doznania czuciowe. Uszkodzenie tego obszaru prowadzi do powstania przeciwstronnej niedoczulicy. W obrębie płata potylicznego występują ośrodki wzrokowe, których uszkodzenie powoduje ślepotę, natomiast podrażnienie, mogące być również następstwem uderzenia w tył głowy, wywołuje wrażenie światła. Uszkodzenie połowy ośrodka wzroku w obrębie jednego płata prowadzi do rozwoju ślepoty w połowie każdego oka.

W obrębie płata skroniowego znajduje się ośrodek słuchu.

Na granicy płata skroniowego oraz ciemieniowego zlokalizowany jest ośrodek czuciowy mowy (ośrodek Wernickiego), natomiast w bocznej części płata skroniowego - ośrodek ruchowy mowy (ośrodek Broca). Uszkodzenie neuronów budujących wspomniane ośrodki jest przyczyną afazji, czyli znacznego zaniku zdolności mówienia. Wyróżnia się afazję sensoryczną oraz ruchową. W pierwszym przypadku chory słyszy to, co do niego mówimy, ale nie jest w stanie zrozumieć sensu skierowanych do niego słów, w drugim przypadku chory nie potrafi wypowiadać słów. Wymienione wyżej ośrodki nie obejmują całego obszaru kory mózgowej. Pomiędzy nimi są zlokalizowane ośrodki skojarzeniowe (asocjacyjne) to właśnie ich obecność warunkuje u ludzi rozwój takich czynności intelektualnych jak: zapamiętywanie, rozumowani, uczenie się, wyobrażanie sobie czegoś, liczenie, rozumienie symboli, abstrakcyjne myślenie oraz rozwój określonych cech osobowości.

Półkule kresomózgowia okryte są korą mózgu, a jej uszkodzenie może skutkować również zbyt dużą aktywnością komórek położonych blisko obszaru uszkodzenia. Tego typu nadmierna aktywność jest jedną z przyczyn pojawiania się ataków padaczkowych.

Pod korą mózgu znajduje się substancja biała utworzona przez włókna nerwowe wychodzące z komórek nerwowych kory mózgu i biegnące do struktur znajdujących się w obrębie pnia mózgu. W obrębie półkul mózgowych zlokalizowane są śnież skupiska komórek nerwowych, tworzące tak zwane zwoje podstawy. Odpowiadają one za regulację napięcia mięśni szkieletowych i sprawują kontrolę nad ruchami zautomatyzowanymi. Zaburzenia ruchowe są, więc następstwem uszkodzenia komórek budujących wspomniane zwoje.

Pień mózgu jest łącznikiem pomiędzy kresomózgowiem a rdzeniem kręgowym. Są w nim zlokalizowane ośrodki: głodu, sytości, agresji, ucieczki, termoregulacji, popędu płciowego, regulujące ciśnienie krwi, przemianę węglowodanów oraz tłuszczów, sprawujące kontrolę nad gospodarką wodno - elektrolitową, pracą serca, czy oddychaniem. Pień mózgu przewodzi impulsy do kresomózgowia i jest siedzibą odruchów oraz instynktów. Składaj asie na niego wszystkie części mózgowia za wyjątkiem kresomózgowia.

Móżdżek jest zbudowany z dwóch półkul połączonych pasmem, nazywanym robakiem. Każda z półkul jest dobrze rozwinięta i silnie pofałdowana. Okrywa je trójwarstwowa kora móżdżku. Docierają do niego informacje z wszystkich receptorów ciała, sprawuje on również kontrolę nad ruchami. Wysyła on informacje do mięsni szkieletowych, co pozwala na utrzymanie wyprostowanej postawy ciała oraz wykonywanie szeregu skomplikowanych ruchów. Uszkodzenie neuronów budujących móżdżek manifestuje się zanikiem koordynacji ruchowej.

Rdzeń kręgowy jest ośrodkiem odruchów rdzeniowych oraz przewodzi impulsy z mózgu i do mózgu. Ma on postać długiej cewki posiadającej grube ściany, we wnętrzu, której znajduje się tak zwany kanał centralny. Rdzeń kręgowy opuszcza czaszkę otworem potylicznym i biegnie w kanale kręgowym wzdłuż kręgosłupa. Na przekroju poprzecznym wyróżnia się w nim dwie części - leżącą zewnętrznie substancję białą, oraz zlokalizowaną wokół kanału centralnego substancję szarą, która ma kształt litery H. Od substancji szarej odchodzą ku przodowi rogi brzuszne, natomiast ku tyłowi rogi grzbietowe. Z rogami grzbietowymi łączą się korzenie grzbietowe, przekazujące bodźce czuciowe. W rogach brzusznych znajdują się ciała neuronów ruchowych, a ich aksony biegną do mięśni.

Substancję białą stanowią pęczki włókien zmienilizownych tworzące dwa szlaki:

  • Wstępujące - przekazujące bodźce nerwowe od nerwów obwodowych do mózgu,
  • Zstępujące - przekazujące bodźce nerwowe od mózgu do efektorów.

Skomplikowana budowa oraz różnorodne funkcje, jakie spełnia ośrodkowy układ nerwowy sprawiają, że oszacowanie uszkodzeń wymaga zaangażowania różnorodnych technik badawczych. Wybór właściwej metody powinien być podyktowany przyczynami uszkodzenia oraz ich lokalizacją w ośrodkowych układzie nerwowym. W przypadku urazów czaszki oraz kręgosłupa należy zrobić zdjęcia RTG, pozwalające na uwidocznienie ewentualnych pęknięć bądź złamań. Jeżeli zachodzi podejrzenie, że mogło dojść do wykształcenia krwiaka pourazowego, niezbędne jest zrobienie badania tomokomputerowego głowy (TK). W sytuacji gdy u chorego pojawiają się ataki padaczkowe wykonuje się badania encefalograficzne (EEG). Metodą pozwalającą na bardzo dokładne oszacowanie uszkodzeń zlokalizowanych w obrębie rdzenia kręgowego, okolic mózgu znajdujących się w niedalekim sąsiedztwie kości czaszki, bądź w pniu mózgu jest magnetyczny rezonans jądrowy (MRI). Badanie to znalazło zastosowanie w diagnostyce encefalopatii, stwardnienia rozsianego oraz chorób zwyrodnieniowych mózgu, w których dochodzi również do uszkodzeń w obrębie istoty białej mózgu.

AUTONOMICZNY UKŁAD NERWOWY (WEGETATYWNY).

Autonomiczny układ nerwowy jest również nazywany układem wegetatywnym, bądź wisceralnym (trzewnym). Jego działanie jest w pewnym sensie uniezależnione od kory mózgu. Sprawuje on kontrolę nad czynnościami takich narządów wewnętrznych jak serce czy płuca. Kontroluje pracę układu pokarmowego, tępo przemiany materii. Współpracuje z układem hormonalnym.

Układ autonomiczny składa się z dwóch antagonistycznych części:

- sympatycznej (współczulnej),

- parasympatycznej (przywspółczulnej).

Część przywspółczulna anatomicznego układu nerwowego określana jest również mianem części czaszkowo - krzyżowej, ponieważ ciała neuronów przedzwojowych zlokalizowane są w obrębie mózgu w rogach bocznych odcinka krzyżowego rdzenia. Pobudzenie układu przywspółczulnego oznacza dla organizmu stan doprzężenia snu, trawienia. Następuje zwężenie światła tętnic doprowadzających krew do mózgu i mięśni, spowolnienie częstości oddechów oraz akcji serca, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, rozszerzenie światła naczyń krwionośnych zaopatrujących trzewia.

Część współczulna jest również określana mianem czesi piersiowo - lędźwiowej, ponieważ ciała neuronów przedzwojowych znajdują się w progach bocznych odcinka piersiowego oraz lędźwiowego rdzenia kręgowego. Aktywność układu współczulnego prowadzi do rozszerzenia tętnic, zaopatrujących mózg oraz mięśnie, zwężenia światła naczyń krwionośnych zaopatrujących skórę oraz narządy wewnętrzne, hamowaniem wydzielania soków trawiennych, podniesieniem ciśnienia krwi, przyspieszeniem akcji serca i częstości oddechów.

PRZEWODNICTWO NERWOWE.

Jedną z fundamentalnych właściwości neuronów jest ich zdolność degenerowania oraz przewodzenia bodźców nerwowych. Jest ona związana z budową oraz czynnością błon wypustek nerwowych. Prędkość przewodzenia impulsów nerwowych w obrębie neuronu jest uzależniona od średnicy danego włókna nerwowego. Włókna grube, typu A przekazują impulsy nerwowe z prędkością od 20 do 120 m/s, włókna średnie typu B z prędkością od 3 do 15 m/s, natomiast szybkość przewodzenia impulsów w włóknach cienkich typu C wynosi od 0,5 do 2 m/s.

Większość nerwów obwodowych tworzą włókna grube oraz średnie, a prędkość przekazywania bodźca jest tu uzależniona od liczby włókien składających się na określony nerw. Prędkość przewodzenia impulsów w nerwach obwodowych spada wraz z obniżeniem się temperatury oraz w sytuacji, gdy nerw nie jest dostatecznie ukrwiony. Do obniżenia tempa przewodzenia impulsów nerwowych może również dojść na skutek działania zatruć, urazów, zaburzeń metabolicznych.

OPONY MÓZGOWE ORAZ PŁYN MÓZGOWO - RDZENIOWY.

Zarówno mózg jak i rdzeń kręgowy otaczają trzy opony:

  • Opona miękka, tzw. naczyniowa, bezpośrednio przylegająca do mózgu i rdzenia kręgowego,
  • Opona twarda, wyściełająca kanał rdzeniowy oraz czaszkę,
  • Opona pajęcza znajdująca się między dwiema poprzednimi.

Przestrzenie pomiędzy oponami wypełnione są płynem mózgowo - rdzeniowym, mającym za zadanie chronić delikatne struktury układu nerwowego przed urazami mechanicznymi, do których mogłoby dojść, na skutek ocierania się mózgu lub rdzenia kręgowego o wnętrze czaszki lub kanału rdzeniowego.

Płyn mózgowo - rdzeniowy u osób zdrowych jest jasny, przejrzysty. Wypływa pod ciśnieniem 1 do 2 kPa. Płyn ten do celów analitycznych pobiera się przez igłę punkcyjną wprowadzoną w okolicy lędźwiowej bądź podpotylicznej. Diagnostyka obejmuje przede wszystkim rodzaj oraz ilość występujących w nim komórek, stężenie glukozy, białek oraz chlorków.

Analiza płynu mózgowo - rdzeniowego jest podstawowym badaniem wykonywanym w kierunku zapalenia opon mózgowych i krwawienia podpajęczynówkowego. W tym ostatnim przypadku.