Stale zwiększające się tempo życia oraz towarzyszący mu postęp techniczny bez wątpienia przyczyniają się do ograniczenia aktywności ruchowej wśród młodzieży. Większość dzisiejszych nastolatków zdecydowanie preferuje siedzący tryb życia. Kilka godzin dziennie spędza w szkolnej ławie, po powrocie do domu zasiada przed telewizorem lub monitorem komputera. Takie zredukowanie aktywności ruchowej do niezbędnego minimum w połączeniu z nieumiejętnym wykorzystaniem czasu przeznaczonego na odpoczynek skutkuje pojawieniem się nieprawidłowych zmian w aparacie ruchu. Ich konsekwencją są wady postawy ciała.

Aby móc odpowiednio wcześnie zauważyć pojawiające się nieprawidłowości należy wiedzieć, jaki stan naszego aparatu ruchu możemy uznać za prawidłowy. Z pośród wielu obowiązujących definicji, mówiących o prawidłowej postawie ciała, dwie wydają się najlepiej obrazować pojęcie:

  1. mianem postawy prawidłowej określa się taki wzajemny układ pojedynczych odcinków ciała, który możemy określić jako zharmonizowany, dzięki czemu jej utrzymanie w minimalnym stopniu wymaga zaangażowania układu nerwowego i napięcia mięśni szkieletowych,
  2. jako postawę prawidłową przyjmuje się taki kształt ciała, będący konsekwencją jego budowy oraz nawykowego usytuowania kolejnych jego odcinków, który nie zaburza prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Na podstawie przytoczonych definicji można więc stwierdzić, że pojęcia prawidłowej postawy ciała nie należy rozpatrywać identycznie w każdym przypadku. Dokonując oceny należy uwzględnić takie czynniki jak wiek - występują zdecydowane różnice w postawie u małych dzieci i osób starszych, pora dnia, aktywność fizyczną (i będące jej konsekwencją zmęczenie), czy spożyte posiłki.

Biorąc pod uwagę wiek, w ocenie prawidłowej postawy ciała należy uwzględnić następujące kryteria:

Postawa ciała u dzieci małych:

  • barki nie są skierowane ku przodowi,
  • plecy oraz tył głowy ułożone są w linii prostej (najprościej można to sprawdzić obserwując postawę dziecka stojącego przy ścianie),
  • brzuszek jest wypukły,
  • lekka lordoza (wgłębienie) w części lędźwiowej kręgosłupa,
  • cały tułów nieznacznie pochylony ku przodowi,
  • niewielkie zgięcie bioder oraz kolan,
  • płaskostopie utrzymuje się do 4 - 5 roku życia.

Postawa ciała u dzieci w wieku szkolnym:

  • obserwuje się stopniowe spłaszczanie się klatki piersiowej, potęgujące wrażenie zaokrąglania się barków,
  • zmniejsza się wypukłość brzucha,
  • pogłębia się lordoza lędźwiowego odcinka kręgosłupa,
  • tułów pozostaje nieznacznie pochylony ku przodowi,
  • nóżki proste,
  • zmniejszeniu ulega zgięcie bioder oraz kolan,
  • płaskostopie znika zupełnie.

Postawa ciała u dzieci w wieku dorastania:

  • wyprostowana,
  • dalsze zredukowanie wypukłości brzucha,
  • całkowita redukcja zgięcia w biodrach oraz kolanach.

Postawa ciała u ludzi dorosłych:

  • głowa lekko wysunięta ku przodu,
  • brzuch płaski, nieznacznie cofnięty w odniesieniu do klatki piersiowej,
  • krzywizny kręgosłupa układają się w kształt litery S.

Obecnie znane wady postawy można zróżnicować na:

1. wrodzone:

      • wady układu mięśniowego,
      • wady układu kostnego,

2. nabyte:

  • rozwojowe,
  • nawykowe.

Do wad wrodzonych zalicza się takie odstępstwa od właściwej budowy ciała, które powstają w wyniku działania na płód czynników toksycznych, dziedzicznych, czy mechanicznych.

Wśród wad wrodzonych układu kostnego wymienia się:

  • wrodzone zwichnięcia stawów biodrowych,
  • występowanie dodatkowych lub niedorozwój kręgów,
  • zrastanie się kręgów,
  • rozszczepy kręgów,

Wśród wad wrodzonych układu mięśniowego wymienia się:

  • postępujący zanik mięśni,
  • wrodzona atonia mięśniowa.

Wady nabyte, jak wskazuje nazwa, powstają w czasie życia osobniczego.

Przyczynami wystąpienia wad rozwojowych są zazwyczaj choroby np.: gruźlica, krzywica, bądź choroba Scheuermanna.

Przyczynami rozwoju nabytych wad nawykowych mogą być:

  1. czynniki środowiskowe:
    • (sedenteryjny) tryb życia,
    • nieodpowiednia odzież oraz obuwie,
    • niekorzystne warunki naturalne.
  1. czynniki morfologiczne:
  • dystonia mięśniowa, pojawiająca się na skutek przebytych chorób lub przemęczenia, a manifestująca się rozciągnięciem jednych, a skróceniem innych grup mięśni.
  1. czynniki fizjologiczne:
  • nawyk złej postawy, rozwijający się niejednokrotnie w rezultacie zaburzenia czucia głębokiego, upośledzenia umysłowego, słabnącego słuchu czy rozwijającej się krótkowzroczności.

Zazwyczaj w rozwoju nieprawidłowej postawy ciała można zaobserwować trzy okresy:

  1. okres zmian czynnościowych - w tym czasie część grup mięśni słabnie i ulega rozciąganiu, inne są zbyt mocno napięte i stopniowo się skracają. Długość omawianej fazy jest zmienna i zależna od wywołujących zmiany czynników. Zazwyczaj zawiera się w przedziale od kilku tygodni do kilku miesięcy.
  2. okres powstawania przykurczy - dotyczą one zarówno więzadeł, jak i mięśni oraz ścięgien. Na tym etapie rozwoju wad postawy podjęcie gimnastyki korekcyjnej może przynieść zadowalające rezultaty. Przykurcze mogą utrzymywać się od kilku tygodni, nawet do kilku lat.
  3. okres zmian strukturalnych - jest to czas, kiedy przykurcze utrwalają się. Wady postawy ciała obserwowane na tym etapie określane są mianem patologicznych. Wprowadzenie gimnastyki korekcyjnej na tym etapie zapobiega dalszemu rozwojowi wady, ale nie pozwala na całkowitą jej likwidację. Niejednokrotnie wymagane jest zastosowanie technik rehabilitacyjnych.

Głównym kryterium pozwalającym na rozróżnienie wad kręgosłupa jest pogłębienie bądź zmniejszenie jego naturalnych wygięć obserwowanych w płaszczyźnie strzałkowej. Biorąc pod uwagę stopień nachylenia miednicy i ruchomość kręgosłupa, można wyróżnić cztery typy nieprawidłowej postawy (wg Wilesa):

  • plecy wklęsło-wypukłe - mamy tu do czynienia z pogłębieniem naturalnej kifozy piersiowej oraz lordozy lędźwiowej,
  • plecy kołyskowe - występuje nasilenie kifozy piersiowej oraz lordozy lędźwiowej (tzw. hiperlordoza),
  • plecy płaskie - jeśli nie obserwujemy naturalnych wygięć kręgosłupa,
  • plecy okrągłe - zauważalne pogłębienie kifozy odcinka piersiowego kręgosłupa.

Plecy wklęsło-wypukłe.

U zdecydowanie największej grupy chorych u źródeł powstawania omawianej wady jest powiększony kąt przodopochylenia miednicy. Zmiana ta skutkuje powiększeniem lordozy lędźwiowej i pogłębieniem kifozy piersiowej (zmiana kompensacyjna). Powiększony kąt przodopochylenia miednicy wraz ze zmianami dokonującymi się w kształcie kręgosłupa nie jest obojętny dla stanu mięśni oraz więzadeł. Zmiany dokonują się w następujących grupach mięśni:

  • w odcinku piersiowym kręgosłupa prostowniki grzbietu rozciągają się, natomiast w jego odcinku lędźwiowym ulegają skróceniu,
  • w mięśniach: piersiowy większy oraz obręczy barkowej obserwowane są przykurcze,
  • zwiotczeniu oraz rozciągnięciu podlegają mięśnie pośladkowe,
  • obserwuje się skrócenie mięśnia czworogłowy uda.

W przypadku pleców wklęsło-wypukłych zauważa się następujące odchylenia od postawy prawidłowej:

  • nasila się pochylenie głowy do przodu,
  • widoczne jest odstawanie łopatek,
  • barki ustawione są ku przodowi,
  • klatka piersiowa jest bardziej spłaszczona, przez co znacznie mniej wspomaga oddychanie,
  • narządy umiejscowione w jamie brzusznej zostają przesunięte ku przodowi, a mięśnie brzucha ulegają rozciągnięciu. Zmiana lokalizacji narządów jamy brzusznej utrudnia ruchy oddechowe przepony oraz ogranicza swobodne odprowadzanie z nich krwi żylnej. Sytuacja ta jest częstą przyczyną wystąpienia zaburzeń w oddychaniu oraz pracy układu krwionośnego.

Plecy kołyskowe.

Podobnie jak wyżej również w tym przypadku obserwuje się powiększone przodopochylenie miednicy. Jego skutkiem jest hiperlordoza w obrębie lędźwiowo - krzyżowego odcinka kręgosłupa (silnie wygina się on do tyłu, w wyniku czego powstaje ostra i krótka lordoza). W odcinku piersiowym zwiększeniu ulega kifoza piersiowo - lędźwiowa. Zdecydowanie najbardziej wysuniętą ku przodowi część ciała stanowi spojenie łonowe.

Typowa w przypadku pleców kołyskowych jest zmiana we wzajemnym położeniu barków oraz łopatek. Ogólny zarys sylwetki jest bardzo zbliżony do postawy ciała, jaką obserwujemy w przypadku wyżej omawianej wady. Różnica polega na zdecydowanym przesunięciu górnej partii tułowia do tyłu. Zmiany te mogą prowadzić do pojawienia się trudności w oddychaniu, wystąpienia nieprawidłowość w funkcjonowaniu układów pokarmowego i krwionośnego oraz zaburzeń w cyklu menstruacyjnym. U znacznej części pacjentów posiadających omawianą wadę postawy występują bóle w lędźwiowo - krzyżowej partii kręgosłupa.

Plecy płaskie.

W przeciwieństwie do dwóch poprzednich wad postawy, w tym przypadku kąt przodopochylenia miednicy ulega zmniejszeniu. Typowe jest tu spłaszczenie bądź zupełny zanik fizjologicznych krzywizn kręgosłupa, nie występuje natomiast zmniejszenie ruchliwości poszczególnych jego części. "Wyprostowaniu" kręgosłupa towarzyszy spłaszczenie klatki piersiowej, co z kolei pociąga za sobą ograniczenie jej pojemności oddechowej oraz ruchomości. Barki są opadnięte. Zmiana fizjologicznego kształtu kręgosłupa prowadzi do zaniku jego funkcji amortyzacyjnej. Z tego powodu często występują zmiany przeciążeniowe i zwyrodnieniowe. Te ostatnie mogą być przyczyną bólów głowy.

Omawiana wada jest często odnotowywana wśród dzieci oraz młodzieży. Prawdopodobną przyczyną wystąpienia tego typu wady postawy jest mało aktywny tryb życia. Spędzanie czasu wolnego w sposób bierny skutkuje ogólnym obniżeniem kondycji, słabnięciem siły mięśni, a co za tym idzie niemożnością utrzymania prawidłowej postawy ciała.

Plecy okrągłe.

Przodopochylenie miednicy u osób o plecach okrągłych ulega zmniejszeniu. Tego typu zmiana kąta nachylenia miednicy pociąga za sobą spłycenie lordozy w odcinku lędźwiowym kręgosłupa oraz pogłębienie kifozy w jego piersiowej części. Tułów jest nachylony ku przodowi, a utrzymanie równowagi ciała jest możliwe tylko przez cofnięcie miednicy ku tyłowi. Patologicznie zwiększone wygięcie piersiowego odcinka kręgosłupa ku tyłowi jest kompensowane pogłębioną lordozą w części szyjnej oraz nachyleniem głowy w przód.

Wśród innych cech charakterystycznych dla tej wady wymienia się:

  • odstawaniem łopatek,
  • wysunięciem barków ku przodowi,
  • mięśnie grzbietu ulegają znacznemu osłabieniu lub wręcz zwiotczeniu,
  • mięśnie wspomagające ruchy oddechowe klatki piersiowej są przykurczone,
  • kolana oraz łokcie są niejednokrotnie lekko zgięte.

Przykurcze mięśni klatki piersiowej prowadzą do upośledzenie jej udziału w procesie oddychania. Omawiany typ wady postawy może mieć charakter wrodzony bądź nabyty. W drugim przypadku zniekształcenie sylwetki często pojawia się w rezultacie przebytych chorób np.: gruźlicy, krzywicy, choroba Scheuermanna, czy zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa. Niejednokrotnie u podstaw wystąpienia wady typu plecy okrągłe leży dystonia mięśniowa. Jest to jednostka chorobowa, w której obserwuje się nieprawidłowości w napinaniu mięśni grzbietu. Mogą one wynikać z nadmiernego obciążenia tzw. prostowników grzbietu pracą statyczną podczas stania lub siedzenia podczas pracy bądź nauki.

Skolioza.

Równie często jak poprzednie wady postawy występuje skolioza. Jest to trójpłaszczyznowa deformacja kręgosłupa, której często towarzyszy rotacja i torsja kręgów. W celu określenia stopnia zniekształcenia kręgosłupa wykorzystuje się tzw. metodę Cobba. Ze względu na czas rozwoju omawianej wady postawy wyróżnia się następujące typy skolioz idiopatycznych:

  • niemowlęce - rozwijają się u dzieci do 3 roku życia,
  • wczesnodziecięce - rozwijają się u dzieci w wieku od 3 do 10 lat,
  • dzieci dorastających - pojawiają się od 10 roku życia do zakończenia okresu wzrostu.

Mimo istnienia wielu teorii tłumaczących przyczyny powstawania i rozwoju skolioz, wady typu idiopatycznego wciąż stanowią 85% ogółu.

Skoliozy mogą postępować niezauważone. Należy podkreślić, że szczególnie szybkie postępy skrzywienia następują w okresach intensywnego wzrostu. Niezwykle ważna wydaje się tu być profilaktyka, polegająca na przeprowadzaniu systematycznych badań kontrolnych przez lekarzy oraz szkolne pielęgniarki.

Oczywiście prowadzenie wspomnianych badań przesiewowych w szkołach nie oznacza, że rodzice, czy nauczyciele nie powinni przykładać wagi do zmian zachodzących w wyglądzie ich dzieci i wychowanków. Mimo, że wystąpieniu skoliozy często nie da się zapobiec, odpowiednio wczesne jej wykrycie daje szansę na skuteczne wyeliminowanie jej następstw, w tym deformacji sylwetki.