NORMY SPOŁECZNE, WARTOŚCI

Motyw norm społecznych i wartości w literaturze

Normy społeczne i wartości to podstawy funkcjonowania jednostki w zbiorowości, określające, co jest uznawane za dobre, godne, dopuszczalne czy zasługujące na potępienie. Literatura ukazuje je w różnych kontekstach – jako filar ładu, siłę więzi międzyludzkich, ale też jako narzędzie opresji lub hipokryzji, przeciwko którym buntuje się bohater. W zależności od epoki normy mogą być boskie, religijne, moralne, obyczajowe lub polityczne, a pisarze często je kwestionują, reinterpretują lub bronią ich sensu.

Wartości i normy w antyku

W kulturze antycznej normy społeczne miały charakter sakralny i obywatelski, nierozerwalnie związane z prawami boskimi i porządkiem polis. Konflikt jednostki z normą często prowadził do tragedii, ale też ukazywał konieczność podporządkowania się większemu ładowi.

W „Antygonie” Sofoklesa pojawia się dramat wyboru między normą religijną a państwową – Antygona, grzebiąc brata wbrew rozkazowi króla, kieruje się prawem boskim i obowiązkiem rodzinnym, a jej sprzeciw ujawnia tragiczny konflikt wartości.

W „Królu Edypie” normy moralne i boskie zostają nieświadomie złamane, co prowadzi do katastrofy – los karze tych, którzy naruszają święte granice, nawet jeśli czynią to bez winy.

W mitologii greckiej normy i wartości są ściśle związane z relacją między ludźmi a bogami oraz z pojęciem hybris – pychy, czyli przekroczenia granic wyznaczonych człowiekowi przez boski porządek. Na przykład mit o Niobe, która chełpi się liczbą swoich dzieci, wywyższając się nad Latonę, pokazuje, że pycha wobec bogów prowadzi do tragicznej kary – śmierci potomstwa i przemiany w skałę. W mitologii wartości takie jak pokora, lojalność wobec rodziny, szacunek do bogów, wierność przysiędze są niepodważalne, a ich złamanie skutkuje nieuchronną karą i często symboliczną przemianą.

Boskie normy moralne w Biblii

W Biblii normy moralne mają pochodzenie boskie i wyznaczają sens istnienia człowieka jako istoty wolnej, lecz odpowiedzialnej. Wartości takie jak miłość, wierność, sprawiedliwość, pokora i przebaczenie są fundamentem relacji międzyludzkich i przymierza z Bogiem.

W Dekalogu (Księga Wyjścia) zawarte są podstawowe normy, które określają ramy etycznego życia człowieka wobec Boga i innych ludzi.

W Przypowieści o synu marnotrawnym (Ewangelia św. Łukasza) pojawia się odwrócenie norm społecznych – ojciec przebacza synowi, co ukazuje miłość i miłosierdzie jako wartości nadrzędne wobec prawa i kary.

Średniowiecze wobec motywu norm społecznych i wartości

Normy społeczne w średniowieczu mają charakter teocentryczny – wywodzą się z Boga i są utrwalane przez Kościół oraz strukturę feudalną. Społeczeństwo funkcjonuje w duchu trójpodziału stanowego, a cnota i posłuszeństwo są kluczowymi wartościami.

W „Pieśni o Rolandzie” rycerz kieruje się kodeksem honorowym i wiernością wobec suwerena, nawet za cenę życia – wartości takie jak lojalność, odwaga i ofiara stanowią istotę średniowiecznego etosu.

W „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” norma moralna zostaje wyrażona przez uniwersalne ostrzeżenie o nieuchronności śmierci i konieczności życia w pokorze – to przypomnienie o wartości duchowego przygotowania.

Renesans a normy społeczne

Renesans przywraca znaczenie rozumu i godności jednostki, lecz wartości takie jak umiar, cnota, mądrość i życie zgodne z naturą wciąż pełnią funkcję podstaw normatywnych.

W „Pieśniach” Jana Kochanowskiego odnajdujemy pochwałę idei złotego środka, który łączy etykę stoicką z chrześcijańską, promując rozsądek, prostotę i niezależność od kaprysów losu.

W „Trenach” dotychczasowy system wartości ulega co prawda załamaniu, co prowadzi do kryzysu moralnego, ale ostatecznie jest drogą do refleksji nad tym, czym jest prawda, wiara i sens cierpienia.

W „Żywocie człowieka poczciwego” Mikołaja Reja przedstawiony zostaje wzorzec norm społecznych oparty na renesansowym ideale umiaru, rozsądku i życia zgodnego z naturą oraz porządkiem społecznym. Człowiek poczciwy nie buntuje się przeciw światu – akceptuje swoje miejsce w hierarchii społecznej, zachowuje szacunek wobec innych ludzi i Boga, a przez uczciwe życie zdobywa wewnętrzny spokój i szacunek otoczenia.

Barok i oświecenie wobec motywu wartości

W baroku wartości często mają charakter ambiwalentny – świat jawi się jako złudny, a normy są podważane przez zmysłowość, przemijalność i grozę śmierci. W poezji Morsztyna i Naborowskiego odnajdujemy kontrast między wartościami duchowymi a cielesnymi – zmysłowość i marność przeplatają się z przestrogami moralnymi i odwołaniami do wieczności.

Z kolei oświecenie kładzie nacisk na rozum, tolerancję, wolność, edukację i prawa człowieka. Wartości mają charakter uniwersalistyczny i humanistyczny, a normy społeczne są wynikiem umowy i postępu (co np. I. Krasicki stara się pokazać w swoich satyrach i bajkach). W „Kandydzie” Woltera bohater konfrontuje się z absurdalnymi i okrutnymi normami świata – końcowe przesłanie „uprawiajmy swój ogródek” wyraża wartość pracy, trzeźwości i indywidualnej odpowiedzialności.

Romantyzm a świat wartości i norm społecznych

Romantycy często kwestionują normy społeczne i instytucjonalne, przeciwstawiając im indywidualną prawdę, wolność i uczucie. Bohaterowie buntują się wobec niesprawiedliwego świata i odrzucają obowiązujące reguły.

W „Dziadach cz. III” Adama Mickiewicza Konrad buntuje się przeciw normom państwa i religii, przekraczając granice ludzkiego poznania – a jednocześnie pojawiają się postaci, które wartości odnajdują w pokorze i ofierze (Ksiądz Piotr).

W „Kordianie” Słowackiego pojawia się konflikt między romantycznym ideałem wolności a moralnym ciężarem zbrodni, co prowadzi do rozdarcia bohatera.

W „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego świat wartości zostaje ukazany jako pęknięty, niestabilny i poddany dramatycznej próbie, rozgrywającej się na tle konfliktu między arystokracją a rewolucjonistami. Tradycyjne wartości chrześcijańskie, takie jak wiara, miłość, honor, porządek społeczny, tracą swoją siłę – arystokracja, która miała je reprezentować, okazuje się skorumpowana, bierna i oderwana od rzeczywistości. Z kolei rewolucjoniści głoszą nowe wartości – równość, wolność, rozum, ale ich działania szybko prowadzą do nihilizmu, przemocy i pogardy dla sacrum. Krasiński ukazuje zatem katastrofę świata bez stałych punktów moralnych – żadna ze stron nie jest w pełni sprawiedliwa, a dramatyczne pytanie o sens i źródło wartości pozostaje otwarte.

Pozytywizm a świat wartości i norm

W pozytywizmie wartości takie jak praca, edukacja, tolerancja i odpowiedzialność społeczna są podstawą działania jednostek. Normy społeczne służą reformie, poprawie losu najbiedniejszych i budowaniu nowoczesnego społeczeństwa. Pokazują to powieści takie jak „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Nie jest to jednak świat idealny, pisarze bardzo często pokazują, że świat ideałów rozbija się o brutalną rzeczywistość. W „Lalce” Bolesława Prusa doskonale widać, jak Wokulski zderza swoje ideały z obojętnością arystokracji – normy towarzyskie i klasowe okazują się powierzchowne, a prawdziwa wartość leży w pracy i myśleniu o innych. Do podobnie krytycznych wniosków prowadzą utwory takie jak „Ojciec Goriot” Balzaka.

Młoda Polska (Modernizm)

W modernizmie normy społeczne są podawane w wątpliwość, ukazywane jako źródło konwenansu, fałszu i duchowego wyobcowania. Wartości bywają indywidualne, rozbite, wewnętrzne. W „Weselu” Wyspiańskiego inteligencja i lud nie potrafią znaleźć wspólnej wartości nadrzędnej – tradycja, patriotyzm i wspólnota okazują się hasłami bez pokrycia, a społeczne normy stają się rytuałem bez ducha.

W poezji Bolesława Leśmiana świat wartości ma charakter głęboko metafizyczny, zmysłowy i egzystencjalny zarazem – jego utwory nie przedstawiają jasnego systemu moralnego, lecz raczej nieustanne zmaganie człowieka z nicością, śmiercią i pragnieniem sensu. Leśmian tworzy rzeczywistość, w której wartości nie są dane z góry – miłość, istnienie, bunt, cierpienie czy wiara są nie tyle pojęciami abstrakcyjnymi, ile konkretnym doświadczeniem ciała i duszy.

W „Zbrodni i karze” Dostojewskiego Raskolnikow próbuje stworzyć własną etykę, ale jego teoria o „ludziach nadzwyczajnych” okazuje się fałszywa i prowadzi do wewnętrznego upadku.

Motywy wartości i norm moralnych w XX wieku

W XX wieku literatura coraz częściej ukazuje upadek dotychczasowych wartości w konfrontacji z wojną, totalitaryzmem i katastrofą moralną. Normy społeczne są demaskowane, podważane lub konstruowane na nowo.

W „Dżumie” Camusa świat wartości zostaje poddany ekstremalnej próbie w obliczu zarazy, która symbolizuje nie tylko fizyczne zagrożenie, ale też absurd ludzkiego istnienia i cierpienia bez przyczyny. Mimo braku religijnego sensu, bohaterowie – jak doktor Rieux – wybierają postawę solidarności, współczucia i codziennej walki o dobro, opierając swoje działania na wartościach ludzkiej przyzwoitości, odpowiedzialności i odwagi. Camus pokazuje, że etyka może istnieć bez absolutnych dogmatów, a prawdziwa wartość człowieczeństwa ujawnia się w działaniu na rzecz drugiego człowieka – bez nadziei na nagrodę.

W „Innym świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego świat wartości zostaje radykalnie zakwestionowany przez rzeczywistość sowieckiego łagru, w której człowiek staje się numerem, a godność i wolność przestają istnieć jako zasady. Mimo to autor ukazuje, że w ekstremalnych warunkach można ocalić człowieczeństwo, kierując się takimi wartościami jak solidarność, współczucie, lojalność i pamięć o etycznym porządku sprzed upadku.

W „Tangu” Sławomira Mrożka świat wartości został zdezintegrowany – przestały obowiązywać tradycyjne normy, a nowe nie zdołały się jeszcze ukształtować, co prowadzi do moralnego i kulturowego chaosu. Młody Artur próbuje przywrócić ład, porządek i sens. Jego bunt wobec braku wartości kończy się jednak klęską – przemoc zastępuje argumenty, a władzę przejmuje Edek, uosobienie brutalnej siły i prymitywizmu. Mrożek ukazuje, że świat bez jasno określonych norm staje się niebezpieczną przestrzenią, w której zwycięża przemoc nad myślą, gest nad treścią, absurd nad etyką.

W „Zdążyć przed Panem Bogiem” Edelman kwestionuje tradycyjne kategorie bohaterstwa i etyki wojennej – pokazuje, że wartości w ekstremalnych warunkach muszą być redefiniowane.

Potrzebujesz pomocy?

Zadaj pytanie