TANIEC

Motyw tańca w literaturze  

Taniec w literaturze może symbolizować radość, świętość, wspólnotę, rytm życia, ale też zwodniczy urok, chaos, śmierć czy pustkę egzystencjalną. Bywa gestem miłości, wyzwolenia, rozpaczy, buntu lub upadku. Przez wieki zmieniały się jego funkcje: od sakralnej i rytualnej, przez artystyczną, aż po symboliczną i groteskową. 

Antyk – taniec jako wyraz boskiego porządku i ekstazy 

W mitologii greckiej taniec związany był z obrzędami religijnymi i naturą – wykonywały go nimfy, menady, bogowie jak Apollo czy Dionizos. 

• W mitologii odnajdziemy obrazy dzikich tańców bachantek i menad, które symbolizują ekstazę, siłę życia i pierwotną moc natury, ale też przekroczenie granic ludzkiej świadomości. 

• W tragediach greckich taniec pojawiał się w chórze – regularność i rytm pieśni chóralnych były formą uporządkowania emocji i przekazów – np. w „Antygonie” Sofoklesa chór działa niczym wspólnota rytualna. 

Biblia – taniec jako modlitwa, uwielbienie lub grzech 

W Biblii taniec ukazany jest w dwóch przeciwstawnych aspektach: 

• W Psalmach pojawia się jako wyraz radości duchowej i chwały Boga – „Chwalcie imię Jego wśród tańców” (Ps. 149). Taniec jest wtedy modlitwą ciała. 

• W Księdze Wyjścia taniec wokół złotego cielca symbolizuje bałwochwalstwo, bunt i chaos – to taniec zgubny, połączony z grzechem. 

Średniowiecze – taniec jako memento mori i wspólnota losu 

W epoce średniowiecza dominował motyw danse macabre – czyli tańca śmierci, ukazującego równość wszystkich wobec kresu życia. W „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” taniec staje się formą ironicznego oskarżenia społeczeństwa, w którym każdy – biskup, rycerz, chłop – zostaje wezwany do „tańca” przez Śmierć. To taniec grozy, moralnej przestrogi i duchowej równości. 

Renesans – taniec jako harmonia i forma kultury dworskiej 

W renesansie taniec traktowany był jako element wychowania, towarzyskiego obycia, ale też metafora harmonii świata. W poezji Jana Kochanowskiego znajdziemy echa porządku rytmicznego, które można odczytać jako poetyckie przekształcenie tanecznego ruchu natury. 

• W „Romeo i Julii” Szekspira scena pierwszego spotkania kochanków ma miejsce na balu maskowym – taniec staje się tłem narodzin miłości, ale i światem pozoru, który prowadzi do tragedii. 

Barok – taniec jako ułuda i chaos świata 

Barokowy taniec często ma charakter moralizatorski lub mistyczny. W poezji Daniela Naborowskiego i Jana Andrzeja Morsztyna możemy odczytać rytmy wersów i obraz przemijania jako symboliczny „taniec świata”, pełen iluzji i zmysłowości. Pojawia się także echo danse macabre, np. w sztuce i kazaniach, gdzie ruch ciała staje się metaforą chwiejności ludzkiego życia. 

Romantyzm – taniec jako ekstaza, widzenie, bunt 

Romantycy widzieli w tańcu manifestację duszy, wyraz wewnętrznego uniesienia lub katastrofy. 

• W balladach Adama Mickiewicza (np. „Świtezianka”, „Świteź”) pojawiają się sceny tańca zjaw, nimf, duchów, który łączy świat żywych i umarłych – to taniec magiczny, niepokojący, graniczny. 

• W „Dziadach cz. III” Adama Mickiewicza motyw tańca pojawia się w scenie balu u Senatora Nowosilcowa, który pełni funkcję politycznego i towarzyskiego widowiska, demaskującego fałsz i moralną pustkę elit rządzących. Bal ten to nie przestrzeń radości czy wspólnoty, ale przykład propagandowej gry pozorów – z jednej strony mamy salonowy blichtr i konwenans, z drugiej – ukryte cierpienie więzionych i torturowanych młodych patriotów. Taniec w tej scenie ma wymiar maskarady, w której gesty, uśmiechy i uprzejmości są wyuczonym układem ruchów, oderwanym od prawdy i autentyczności. Jest to rytuał przemocy w eleganckim przebraniu, pokazujący, jak represyjna władza ukrywa brutalność za fasadą kultury i dobrego tonu. W tym kontekście taniec staje się symbolem systemowej obłudy. 

• W „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza motyw tańca, szczególnie w scenie poloneza, pełni rolę symbolu wspólnoty, ładu i harmonii świata szlacheckiego, który odchodzi w przeszłość. Taniec ten to manifestacja tradycji narodowej i uczuciowej jedności, rytuał wspólnotowy łączący bohaterów różnych pokoleń i poglądów. W finale poematu polonez staje się gestem pogodzenia i nadziei, przywołującym utraconą Arkadię i marzenie o wolnej ojczyźnie. 

Pozytywizm – taniec jako konwencja społeczna, tło codzienności 

W literaturze pozytywistycznej taniec pojawia się głównie jako element życia towarzyskiego, konwencji, gry społecznej. 

W „Lalce” Bolesława Prusa taniec podczas bali to rytuał klasy wyższej pozornie pełen elegancji i splendoru, lecz w istocie odarty z głębi, przepełniony konwencją, sztucznością i społeczno-towarzyskim teatrem. Scena, w której Wokulski obserwuje tańczącą Izabelę, staje się metaforą jego duchowego rozdwojenia – z jednej strony jest oczarowany jej urodą i wdziękiem, z drugiej odczuwa gorzki dystans wobec świata, który ona reprezentuje, świata pozorów, gdzie gesty są puste, a taniec nie zbliża, lecz oddziela. 

Podobny obraz odnajdujemy w „Ojcu Goriot” Honoré de Balzaca, gdzie bale i tańce stanowią element społecznej gry i egoistycznych interesów, a relacje między ludźmi – nawet tymi najbliższymi – są przedstawieniem, nieprawdziwym uczuciem. Córki Goriota uczestniczą w życiu towarzyskim pełnym tańców, lecz nie ma w nim miejsca na wdzięczność czy miłość do ojca – taniec staje się więc symbolem społecznego zakłamania, obojętności i wyrachowania. W obu powieściach gest taneczny przestaje być formą bliskości, a staje się maską świata, który nagradza powierzchowność i pozę, a karze autentyczność i uczucie. 

Młoda Polska – taniec jako symbol niemocy, złudzenia i narodowej apatii 

W modernizmie motyw tańca zyskuje ambiwalentny charakter – z jednej strony bywa wyrazem duchowego niepokoju, ucieczki od racjonalnego porządku, z drugiej – symbolem dekadencji, rozkładu i niemożności działania. Taniec staje się często rytuałem pozoru, złudzenia lub wewnętrznego rozdarcia, który nie prowadzi już do wspólnoty czy odrodzenia, lecz ujawnia egzystencjalną pustkę i kryzys wartości. W tekstach modernistycznych taniec to forma estetyczna i ekspresyjna, ale coraz częściej oderwana od sensu i zakorzenienia w kulturze. 

W „Nanie” Émila Zoli motyw tańca pojawia się jako zmysłowy spektakl, narzędzie uwodzenia i społecznego awansu, a zarazem symbol dekadencji i moralnego upadku. Tytułowa bohaterka – kobieta z ludu, która robi zawrotną karierę na paryskiej scenie – wykorzystuje taniec i występy sceniczne, by zdominować, zniewalać i niszczyć mężczyzn, którzy ulegają jej urokowi. Jej taniec nie wyraża radości ani wspólnoty, lecz jest wyrachowanym pokazem erotyzmu i siły, ukierunkowanym na zaspokajanie pragnień publiczności i budowanie własnej pozycji w świecie pełnym hipokryzji. 

W „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego taniec staje się symbolem zbiorowej niemocy – Chochoł prowadzi postaci w taniec złudzeń, w którym wspólnota nie potrafi podjąć realnego działania. To taniec historii, klęski i uśpienia. 

Wiek XX – taniec jako egzystencjalna pustka lub rytm przemocy 

W literaturze XX wieku taniec często traci swój wymiar wspólnotowy – staje się formą pustej powtarzalności lub groteski. 

• W „Szewcach” Stanisława Ignacego Witkiewicza taniec przybiera formę skrajnie zdeformowaną – pozbawioną życia, spontaniczności i sensu, sprowadzoną do mechanicznego, powtarzalnego ruchu, który staje się symbolem odczłowieczenia i upadku cywilizacji. Postaci tańczą nie z radości czy potrzeby ekspresji, lecz jak automaty uczestniczące w groteskowym rytuale, w którym nikt już nie rozumie pierwotnej funkcji gestu. Taniec w tym dramacie to parodia rytuału wspólnotowego, który zamiast integrować – ujawnia pustkę kultury i zidiocenie zbiorowości. Ruch ciał staje się choreografią chaosu, groteskowym widowiskiem ilustrującym mechanizację człowieka, utratę wolności i tożsamości. Witkacy, łącząc elementy katastrofizmu i groteski, pokazuje, że taniec – niegdyś forma duchowej jedności i symbolicznego ładu – w zdegenerowanym świecie przemienia się w martwy rytm dekadencji, pozbawiony treści i celu. 

• W „Tangu” Sławomira Mrożka motyw tańca zyskuje głębokie, przewrotne znaczenie – nie jako wyraz wspólnoty, harmonii czy radości, ale jako symbol upadku ładu, utraty wartości i groteskowej dominacji siły nad sensem. Finałowy taniec, który wykonuje Edek – prostak i brutal, po zamordowaniu Artura – jest gestem zwycięstwa prymitywnej siły nad intelektem, kulturową pamięcią i próbą odnowienia tradycji. Taniec ten nie przywraca porządku, jak w klasycznych rytuałach przejścia, lecz zastępuje go pustą, mechanicznie powtarzaną formą, w której już nic nie ma znaczenia – ani moralność, ani hierarchie, ani indywidualna wola. To parodia rytuału, gdzie akt fizycznego ruchu nie prowadzi do przemiany, lecz zamyka wszystko w grotesce i beznadziei. Mrożek ukazuje taniec jako narzędzie pozoru i destrukcji, a nie odrodzenia – finalny obraz tańczącego Edka to satyryczny, przerażający symbol tryumfu banału nad ideą. 

Pojawiają się jednak pod koniec XX wieku utwory, w których taniec ma zupełnie inny wydźwięk. W „Madame” Antoniego Libery motyw tańca pojawia się w scenie balu maturalnego, gdzie narrator po raz pierwszy ma okazję zatańczyć z tytułową bohaterką – nauczycielką francuskiego, w której jest zakochany. Taniec ten ma charakter inicjacyjny i symboliczny – jest fizycznym spełnieniem tęsknoty, fascynacji i wyobrażeń, jakie bohater przez długi czas żywił wobec Madame. 

To chwila intensywnego kontaktu, ale też granica, której nie da się przekroczyć – choć taniec wydaje się zbliżeniem, pozostaje ulotny, przelotny, nacechowany milczeniem i elegancją, które podtrzymują dystans. W tym sensie taniec pełni rolę rytuału przejścia – z młodzieńczej fantazji ku dojrzalszemu rozumieniu rzeczywistości i drugiego człowieka, a jednocześnie pozostaje symbolicznym śladem niespełnionej relacji.