PASJA

Motyw pasji w literaturze

Motyw pasji w literaturze ukazuje postacie, które podążają za silnym wewnętrznym impulsem – emocją, ideą, pragnieniem, talentem czy namiętnością. Pasja może być siłą twórczą, nadającą sens istnieniu, ale także źródłem konfliktów, cierpienia, szaleństwa lub destrukcji. W zależności od epoki pasja przyjmowała różne formy: od religijnego uniesienia, przez rycerską miłość i patriotyzm, po naukowy zapał, artystyczne powołanie czy niszczącą namiętność. Literatura często przeciwstawia pasję rozsądkowi, normom społecznym lub losowi – ukazując ją jako siłę wyzwalającą, ale i niebezpieczną. Bohaterowie owładnięci pasją bywają podziwiani, ale też karani – są figurami przekraczającymi granice. Motyw pasji pozwala badać naturę ludzkich pragnień, tożsamość, wybory moralne i cenę wolności.

Antyk wobec motywu pasji

W literaturze antycznej pasja postrzegana była jako potężna siła, najczęściej pochodzenia boskiego, która może wznieść człowieka na wyżyny lub doprowadzić do jego upadku. Często wiąże się z losem, fatum, boską ingerencją i konfliktem między rozumem a namiętnością. Pasja w antyku jest też początkiem tragizmu, ponieważ bohaterowie nie potrafią lub nie chcą jej ujarzmić.

W „Antygonie” Sofoklesa pasja głównej bohaterki to niewzruszona lojalność wobec boskiego prawa i zmarłego brata, która prowadzi ją do buntu wobec władzy i własnej śmierci. Jej postawa to pasja moralna – nieustępliwa i tragiczna.

W „Królu Edypie” Sofoklesa pasja poznania – chęć odkrycia prawdy o sobie – popycha Edypa ku zgubie, choć jego intencje były szlachetne. To pokazuje, że nawet pasja intelektualna może być brzemienna w skutki, jeśli ściera się z wyrokami losu.

W „Iliadzie” Homera gniew Achillesa to przykład pasji nieokiełznanej, która prowadzi do śmierci bliskich i przesądza o losach wojny. Jego emocje – urażona duma, żal, zemsta – ukazują siłę uczuć wojownika i ich moralne konsekwencje.

W micie o Orfeuszu i Eurydyce pasja miłości jest tak silna, że Orfeusz schodzi do Hadesu, by odzyskać ukochaną. Jego uczucie pozwala mu na przekroczenie granicy życia i śmierci, ale lęk i niecierpliwość – inne aspekty pasji – sprawiają, że traci Eurydykę na zawsze. W micie o Medei pasja namiętności i zemsty powoduje, że Medea zabija własne dzieci, by ukarać niewiernego Jazona. Jej historia ukazuje ciemną, niszczącą stronę pasji, która przekracza wszelkie granice moralne.

Średniowiecze – motyw pasji religijnej

Średniowiecze koncentruje się głównie na pasji religijnej i ascetycznej – pasja utożsamiana jest często z cierpieniem Chrystusa (passio), ale także z mistycznym uniesieniem lub duchową walką. Miłość i oddanie wobec Boga stają się najważniejszymi namiętnościami, które wykluczają pasje cielesne i indywidualne ambicje.

W „Lamencie świętokrzyskim” Matka Boska wyraża rozpacz po śmierci syna, a jej emocje są pełne ludzkiej, matczynej pasji cierpienia i bólu. To pasja współodczuwania, której siła przekracza konwencję religijną.

W „Pieśni o Rolandzie” tytułowy bohater kieruje się pasją honoru i walki, co doprowadza do jego śmierci. Jego decyzja, by nie wezwać pomocy, pokazuje, że pasja rycerska może być jednocześnie źródłem chwały i tragedii.

W „Dziejach Tristana i Izoldy” motyw pasji jest absolutnie centralny i decyduje o losach bohaterów. Tristan i Izolda padają ofiarą magicznego napoju miłosnego, który rozpala między nimi namiętność tak silną, że staje się ona silniejsza od rozumu, obowiązku i lojalności wobec króla Marka. Ich pasja jest nieodwracalna, bezwzględna i tragiczna – bohaterowie próbują walczyć z uczuciem, ale są wobec niego bezsilni. Miłość Tristana i Izoldy ukazuje młodość jako czas wielkiej, ale niebezpiecznej emocji, która łamie normy społeczne i prawo. Ich pasja prowadzi nie tylko do indywidualnego cierpienia, lecz także do katastrofy całego porządku rycerskiego i feudalnego. Historia Tristana i Izoldy to mit o nieuchronnym zwycięstwie uczuć nad obowiązkiem i o tragicznej cenie za autentyczność emocji.

Renesans – ziemskie pasje

Renesans, jako epoka humanizmu, przywraca wartość ziemskim pasjom – miłości, sławie, wiedzy i twórczości. Pasja może być źródłem siły i wzniosłości, ale jej nadmiar bywa także niebezpieczny, jeśli prowadzi do utraty równowagi wewnętrznej. W centrum zainteresowania znajduje się człowiek z jego namiętnościami i konfliktami.

W „Hamlecie” Williama Szekspira główny bohater ograniczony przez refleksję i melancholię, tęskni za pasją działania, ale nie potrafi jej odnaleźć w sobie na czas. Jego monologi to wewnętrzna walka między namiętnością zemsty a racjonalnym osądem, co czyni z niego postać tragiczną.

W „Odprawie posłów greckich” Jana Kochanowskiego pasja Aleksandra – pożądanie Heleny – prowadzi do katastrofy politycznej. Dramat ostrzega przed uleganiem prywatnym emocjom kosztem dobra wspólnego.

Barok – motyw pasji i napięć z nimi związanych

W epoce baroku pasja przybiera postać napięcia między ciałem a duszą, namiętnością a wyrzeczeniem, światem a Bogiem. Człowiek baroku to istota rozdarta, dramatyczna, pogrążona w wewnętrznym konflikcie między pokusami zmysłów a pragnieniem zbawienia. Pasja może być siłą zbliżającą do Boga – poprzez cierpienie lub ekstazę, ale też źródłem upadku i niepokoju.

W poezji Mikołaja Sępa Szarzyńskiego pasja ma wymiar duchowego zmagania – człowiek miotany jest przez żądzę, strach, dumę, a jego życie przypomina ciągłą walkę wewnętrzną. Namiętności są siłą destrukcyjną, odciągającą od Boga, a poeta nawołuje do ascetyzmu i czujności duchowej.

W „Pamiętnikach” Jana Chryzostoma Paska pasja ukazana jest w bardziej ziemskim, rubasznym wydaniu – jako miłość do walki, jedzenia, kobiet i przygód. Autor prezentuje siebie jako człowieka namiętności codziennych, który żyje pełnią życia, choć bez większej refleksji metafizycznej.

W „Don Kichocie” Miguela de Cervantesa pasja staje się motorem życia i działania głównego bohatera, choć przybiera komiczną i tragiczną formę. Don Kichot z pasją wierzy w ideały rycerskie, pragnie wskrzeszać dawne cnoty odwagi, honoru i walki o sprawiedliwość, mimo że świat wokół niego dawno się zmienił. Jego namiętność do literatury rycerskiej przeradza się w obłęd, ale jednocześnie nadaje jego życiu sens, godność i wzniosłość, których brak w rzeczywistości. Pasja Don Kichota ukazuje potrzebę wielkich idei i marzeń, nawet jeśli są one nieosiągalne lub ośmieszane przez innych. Cervantes pokazuje, że prawdziwa pasja może uczynić życie piękniejszym, nawet jeśli jest ono oderwane od realiów, a jej wartość nie mierzy się skutecznością, ale wiernością własnym przekonaniom i wyobraźni.

Oświecenie – dystans wobec motywu pasji

W oświeceniu pasja zostaje poddana krytyce i racjonalizacji. Dominującym ideałem staje się opanowanie namiętności, umiar, rozum i harmonia wewnętrzna. Pasje ukazywane są często jako źródło błędów, chaosu i niesprawiedliwości, które należy przezwyciężać dzięki edukacji i cnotliwemu życiu. W „Kandydzie” Woltera pasje – takie jak miłość, ambicja czy pragnienie szczęścia – są przedstawione jako naiwne lub szkodliwe, jeśli nie są poddane refleksji. Kandyd przechodzi przez świat pełen cierpienia i szaleństwa namiętności, by w końcu zrozumieć, że szczęście wymaga umiaru i prostoty, nie ekstazy i skrajnych emocji.

Romantyzm – pasja ponad wszystko

Romantyzm to epoka pasji par excellence. Namiętność staje się głównym źródłem działania, cierpienia, artystycznej ekspresji i metafizycznej tęsknoty. Pasja bywa niszcząca, lecz zarazem wynosząca jednostkę ponad przeciętność. Bohater romantyczny często ulega uczuciom tak silnym, że prowadzą go do szaleństwa, zbrodni lub śmierci.

W „Cierpieniach młodego Wertera” Goethego pasja miłości do Lotty staje się jedyną osią istnienia Wertera, doprowadzając go do ekstazy, samotności i samobójstwa. Werter to symbol romantycznej duszy owładniętej uczuciem tak absolutnym, że niszczy wszystko inne.

W „Giaurze” George’a Byrona pasja zemsty i miłości do Leili kieruje losem bohatera, który staje się samotnym mścicielem i wyrzutkiem. Byron przedstawia pasję jako motor czynów wielkich i tragicznych zarazem, oddzielających jednostkę od społeczeństwa i moralności.

W „Dziadach cz. IV” Adama Mickiewicza Gustaw jest figurą człowieka całkowicie owładniętego pasją niespełnionej miłości. Jego dramat ukazuje, że namiętność może pochłonąć tożsamość, oderwać od rzeczywistości i doprowadzić do utraty rozumu

W „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego pasja poety – Henryka – do poezji i wizji oddziela go od świata i rodziny, prowadząc do rozpadu więzi, śmierci dziecka i upadku osobowości. Krasiński ostrzega, że pasja niesiona przez ideę oderwaną od życia może być równie zgubna, jak namiętność miłosna.

Pozytywizm – pasja a służba społeczna

W epoce pozytywizmu pasja zostaje zracjonalizowana i osadzona w kontekście pracy, wiedzy, postępu i służby społecznej. Uczucia i namiętności nie są odrzucane, ale powinny być podporządkowane rozumowi i odpowiedzialności. Pasja może być wartością, o ile służy celom pożytecznym – nauce, ojczyźnie, edukacji, reformie społecznej. Romantyczna ekstaza zostaje zastąpiona przez etyczny zapał i praktyczne działanie.

W „Lalce” Bolesława Prusa Stanisław Wokulski to postać owładnięta dwiema pasjami: miłością do Izabeli oraz ideą pracy i postępu społecznego.

W „Zbrodni i karze” Fiodora Dostojewskiego Raskolnikow kieruje się pasją ideologiczną – przekonaniem, że może złamać moralne prawo dla „większego dobra”. Jego zbrodnia ukazuje niebezpieczeństwo pasji oderwanej od empatii, prowadzącej do duchowego rozkładu i konieczności wewnętrznego oczyszczenia.

Młoda Polska (modernizm) wobec motywu pasji

W literaturze modernizmu pasja wraca w formie ekstazy artystycznej, miłosnej, duchowej i tragicznej. Bohaterowie tej epoki często nie potrafią pogodzić się z banalnością codzienności, dlatego szukają uczuć granicznych, namiętności, które nadają sens ich istnieniu, nawet jeśli są one destrukcyjne. Pasja to reakcja na pustkę i kryzys wartości.

W „Chłopach” Władysława Reymonta Jagna to postać kierująca się pasją – namiętnością cielesną, ale też pragnieniem wolności. Jej emocjonalność i niezależność zostają potępione przez społeczność – pokazując, że pasja jednostki może zderzyć się boleśnie z surowym porządkiem zbiorowości.

W „Ludziach bezdomnych” Stefana Żeromskiego pasja Tomasza Judyma ma charakter moralny i społeczny – to głębokie, wewnętrzne pragnienie niesienia pomocy najbiedniejszym i zmieniania świata na lepsze. Judym czuje się powołany do walki o poprawę warunków życia najuboższych, zwłaszcza robotników i chłopów, choć jego pasja często spotyka się z niezrozumieniem, odrzuceniem i samotnością.

XX wiek

W literaturze XX wieku pasja ukazywana jest często w kontekście traumy, ideologii, katastrofy dziejowej, ale też jako ostatni ślad człowieczeństwa w odczłowieczonym świecie. Pojawia się pasja duchowa, etyczna, buntownicza, ale również pustka po namiętnościach, która staje się źródłem egzystencjalnego kryzysu.

W „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall Marek Edelman kieruje się pasją walki o życie i godność, ale też odpowiedzialnością za pamięć. Jego pasja nie ma patosu – to cicha, codzienna determinacja, która czyni z niego nowoczesnego bohatera.

W „Roku 1984” George’a Orwella pasja – zarówno miłości, jak i buntu – zostaje zdławiona przez totalitarny system, który kontroluje nawet najgłębsze uczucia. Winston i Julia próbują ocalić swój związek, ale zostają pozbawieni prawa do intymności i wolnej woli. Tu pasja staje się aktem oporu i jednocześnie ofiarą władzy absolutnej.

W „Tangu” Sławomira Mrożka pasja zostaje sprowadzona do groteski – zamiast autentycznych emocji widzimy teatralne gesty, próby rebelii i schematy myślowe. Bohaterowie próbują przeżywać coś „naprawdę”, ale świat, w którym żyją, nie pozwala na autentyczną pasję – wszystko staje się formą, pozorem lub manipulacją.

Potrzebujesz pomocy?

Zadaj pytanie