Synteza wiedzy o pozytywizmie – część pierwsza.

Badacze literatury ustalili początek nowej epoki pozytywizmu na rok 1863. Jest to rok ważny ze względów politycznych dla Polaków. Jest to rok klęski powstania styczniowego. Skutki owej klęski rozpatrywane są w różnych dziedzinach życia publicznego. Jest to więc rozczarowanie romantyczną ideą zbrojnej walki o niepodległości i żałoba za ludźmi, którzy zginęli w powstaniu. Przejawom tego nastroju był między innymi ubiór kobiecy – kobiety nosiły wyłącznie czarne suknie.

Skutki gospodarcze były równie dotkliwe. Car Mikołaj I dokonał uwłaszczenia chłopów (zniesienia pańszczyzny), co zmieniło sytuację polskich dworów i folwarków. Teraz pracującym ludziom należało płacić, co mocno zachwiało pozycją szlachty. Wysokie kontrybucje (kary) również wpłynęły negatywnie na polskich szlachciców.

Po Kongresie Wiedeńskim, który zatwierdził ponapoleoński porządek zabór rosyjski przyjął nazwę Królestwo Polskie. Państwo to nie było suwerenne – było nadal podległe Imperium Rosyjskiemu, ale posiadało ono własne wojsko, rząd etc. W roku 1863 sytuacja zaboru rosyjskiego zmieniła się diametralnie – przemianowano go na Państwo Nadwiślańskie, odebrano wszelkie przywileje i wprowadzono ostrą cenzurę. Tym samym jeszcze bardziej uzależniono ziemie polskie od Rosji.

Po klęsce powstania styczniowego młode pokolenie zupełnie odwróciło się od romantyzmu. Po raz drugi bowiem nie została zrealizowana idea uzyskania niepodległości przy pomocy walki zbrojnej. Młodzi zadecydowali, że tą ideę należy zastąpić dwoma innymi, które nie mają nic wspólnego z walką zbrojną. Są to:

  • Praca u podstaw – praca na oświeceniem i ucywilizowaniem najniższych warstw społecznych. Sytuacja polskiej wsi była zupełnie odmienna od tej zachodniej – brakowało szkół i miejsc pracy. Pozytywiści chcieli dokształcić środowiska chłopskie, by mogły one uczestniczyć w rozwoju społecznym.

Pojmowanie roli narodu polskiego w historii i wobec innych narodów zmieniło się wraz z nadejściem pozytywizmu. Zdaniem romantyków naród polski to naród wybrany i otoczony szczególną opieką boską. To ten naród, któremu odebrano państwo miał znów postać i wyzwolić pozostałe narodu (Mesjanizm – 3 część Dziadów). Pozytywiści inaczej postrzegali sytuację narodu polskiego. Jest to naród zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym, który nie może z racji swojego zacofania skorzystać z owoców który przyniósł szybki rozwój gospodarczy. Stąd konieczność rozwoju u podstaw i zaczęcie kształcenia społeczeństwa od najniższych warstw społecznych.

  • Idea pracy organicznej, zakładała systematyczny i równomierny rozwój wszystkich środowisk społecznych. Idea ta opierała się na pracy systemu biologicznego. W organizmie każdy narząd ma swoją rolę i jeśli nie działa on sprawnie, to cały organizm nie działa. Analogicznie sytuacja się ma w społeczeństwie – dopiero współdziałanie wszystkich środowisk społecznych do pozwala na prawidłowe działanie i rozwój.

Do zrealizowania obu tych idei powinna powstać nowa elita społeczna, dla której najważniejszymi wartościami są dobro publiczne, poczucie odpowiedzialności społecznej, praca i doświadczenie. Dopiero zrealizowanie tych postulatów dotyczących człowieka byłoby gwarancją, że taki człowiek będzie pomagał w realizacji idei pracy organicznej i pracy u podstaw. W swojej nowej idei młodzi ciągnęli przykłady z zachodu, od filozofów takich jak John Stuart Mill, Herbert Spencer i August Comte (Comte to sam twórca terminu socjologia). Pozytywiści uważali, że rozwój ekonomiczny i społeczny ma w dalszej perspektywie doprowadzić do możliwości podjęcia walki zbrojnej o niepodległość.

Historyczny kontekst polskiego pozytywizmu.

Ważne fragmenty z podręcznika do drugiej klasy:

 

Trójka największych pozytywistów polskich:

  • Bolesław Prus
  • Henryk Sienkiewicz
  • Eliza Orzeszkowa

 

Aleksander Świętochowski – polski filozof, rówieśnik Prusa, Orzeszkowej i Sienkiewicza. Ukończył studia w Warszawskiej Szkole Głównej, zaraz potem stał się najbardziej rozpoznawalnym publicystą młodego pokolenia. Nazywano go papieżem warszawskiego pozytywizmu. Był zdecydowanym zwolennikiem idei pozytywistycznych. Publikował głównie w Przeglądzie Tygodniowym – naczelnym piśmie młodych.

Jednym z najważniejszych artykułów Świętochowskiego był artykuł opublikowany na początku lat 70 XIX wieku i noszący bardzo znamienny tytuł „My i wy”. „My’ to pokolenie pozytywistów, „wy” to pokolenie konserwatystów przeciwników pracy organicznej i pracy u odstaw. Jest to także artykuł, w którym Świętochowski przeciwstawia sobie także dwa modele literatury, a mianowicie literaturę romantyczną, którą publicysta określa jako „oddaloną od życia, idealizującą rzeczywistość”. Natomiast literaturę pozytywistów, a więc literaturę utrzymana w kontekście realizmu traktuje jako wiarygodny obraz rzeczywistości społeczeństwa. W swoim artykule Świętochowski zachęca stare pokolenie do ustąpienia miejsca młodym. Uważa ze młodzi nie oczekują o swojej działalności żadnych materialnych korzyści, nie piszą dla kariery i dla zarobku. Nie wchodzą w żadne zależności z możnymi tego świata. Swoje poglądy głoszą zupełnie otwarcie, przygotowani do polemizowania ze swoimi wrogami. Młodych interesuje przyszłość, wykonują oni swoją prace pisarzy, publicystów, filozofów właśnie z ukierunkowaniem na to co ma być, a nie na to co było. Młodzi mają nadzieje ze literatura piękna będzie sposobem popularyzowania ich poglądów.

 

Piotr Chmielowski – krytyk literacki i historyk literatury, również należał do pokolenia pozytywistów. Wypowiadał się zarówno za pomocą artykułów, ale i dużych monografii, jedną z nich poświecił Mickiewiczowi, napisał tez wielotomową historie literatury polskiej.

Jako krytyk oczekiwał on przede wszystkim tego, że pisarz będzie traktował swoją prace jako rodzaj pracy zawodowej, składające się na dobro wspólne. Aby takie dzieło było wartościowe, artysta musi poznać zwyczajne ludzkie życie. Musi zdobyć wiedze o społeczeństwie, które chce opisywać, musi tez znać problemy, które nurtują to społeczeństwo. Odpowiedz na te wymagania, które wobec pisarzy sformułował Chmielowski odnajdziemy w „Lalce” Prusa.

 

Realizm w literaturze wiązał się z umiejętnością ukazywania prawdy o świecie, z budowaniem świata powieściowego (powieść stal się głównym gatunkiem dla pozytywistów), który jest w największym stopniu podobny do świata rzeczywistego. Aby to osiągnąć pisarze stosowali się też to reguły typowości. Było to przedstawianie w dziele literackim reprezentantów danej zbiorowości najbardziej dla niej charakterystycznej. Ponadto pisarz realista musiał mieć wiedze encyklopedyczną. Przed przystąpienia do pracy nad powieścią musiał studiować prace naukowe, zanim przystąpił do pisania, dzięki temu powieść była skarbnicą wiedzy o świecie. Według pozytywistów nie należało podchodzić do powieści jedynie w sposób emocjonalny, ale i rozumowy. Powieść miała być źródłem wiedzy o świecie.