Droga donikąd

Streszczenie szczegółowe

Część 1: Karol

Jest późne lato 1940 roku. Marta, żona Pawła, przygotowuje się w domu na przyjazd męża i jego przyjaciela Karola. Zajmuje się codziennymi obowiązkami, ale także przygląda się swojemu odbiciu w lustrze, szukając oznak starzenia. Paweł, dawniej dziennikarz, który stracił pracę po upadku spółki, i Karol, młody idealista, rozmawiają w pociągu o życiu pełnym oczekiwania – na postęp, na komunizm, na wojnę. Obaj mężczyźni są ubrani biednie, w robocze ubrania, które świadczą o trudach ich codzienności. Pociąg, którym podróżują, przypomina symbol upadku – cuchnie kurzem węglowym i starą farbą, a warunki podróży są okropne.

W domu Pawła brakuje prądu, a światło świec podkreśla atmosferę ubóstwa. Karol, pełen filozoficznej refleksji, uważa, że bolszewizm zniszczył ludzką wolność, a jego fundamentem jest walka człowieka z samym sobą, a nie z Bogiem. Rozmowy o ideologii i przyszłości przenikają się z ich codziennymi zmaganiami – pracą w lesie, w której Paweł i Karol niezgrabnie operują piłą. Ankiety rozdawane przez sowietów ujawniają, że Karol przebywa na Wileńszczyźnie nielegalnie, co zmusza mężczyzn do zmiany pracy. Zatrudniają się przy kopaniu rowów melioracyjnych, jednak Karol niespodziewanie wyjeżdża, zostawiając Pawła samego.

Paweł próbuje odnaleźć Karola, ale ten ciągle się mu wymyka. Tymczasem życie Pawła komplikuje romans z młodą Weroniką, żoną handlarza Wincentego. Marta, żona Pawła, toleruje tę relację, uważając, że w czasach bolszewickiego terroru są ważniejsze rzeczy niż małżeńska wierność. Ta postawa wyprowadza Weronikę z równowagi, ponieważ nie rozumie stoickiego spokoju Marty. Relacje bohaterów odzwierciedlają moralne dylematy i kompromisy, na które zmuszają ich realia okupacyjne.

Część 2: Tadeusz

Paweł spotyka Tadeusza Zakrzewskiego, byłego znajomego, który wciąga go w świat nielegalnego handlu. Tadeusz opowiada Pawłowi o różnicach w dostępie do towarów między republikami radzieckimi i o sposobach przetrwania. Paweł przyłącza się do grupy szmuglerów, ale podczas jednej z akcji ich wóz zostaje ostrzelany przez milicję, co prowadzi do ranienia młodego chłopca. Mimo to nikt ich nie wydaje, ponieważ zdrada byłaby uznana za ujmę na honorze.

Paweł wciąż zmaga się z własnym sumieniem i poczuciem moralności. Weronika, coraz bardziej osamotniona w swojej fascynacji Pawłem, robi mu awantury i nie rozumie, dlaczego ten nie chce z nią być. Paweł, choć imponuje mu uroda Weroniki i zainteresowanie, jakie wzbudza wśród innych mężczyzn, powoli się od niej oddala. Tymczasem Tadeusz, znany pod pseudonimem „Pilecki”, angażuje się w działalność opozycyjną, co stawia go na celowniku NKWD. Podczas jednej z akcji zostaje aresztowany, a Paweł cudem unika schwytania dzięki ostrzeżeniu od kobiety, z którą flirtował.

Paweł, coraz bardziej zmęczony codziennymi trudami, wraca do Marty, ale ich relacja staje się coraz bardziej napięta. Marta, chociaż pozornie spokojna, zaczyna wyrażać swoje frustracje i oskarżać Pawła o brak odpowiedzialności i troski o rodzinę.

Część 3: Weronika

W wiosce Popiszki prorok Oluk przyciąga tłumy, głosząc nadejście cudu. Weronika, sfrustrowana życiem z Wincentym, odwiedza proroka i znajduje chwilowe pocieszenie w wierze w jego wizje. Paweł i Marta uciekają przed represjami, znajdując schronienie w Popiszkach. Marta, ciężko chora, zostaje otoczona opieką Weroniki i jej matki. W dniu zapowiadanego cudu tłumy zgromadzone w wiosce oczekują na objawienie, ale nic się nie dzieje. Milicja zaczyna przegląd ludności, a każdy, kto udzielił schronienia Pawłowi i Marcie, zostaje wywieziony na Syberię. Paweł i Marta uciekają do lasu, ale ich wóz grzęźnie w bagnie. Marta, gorączkująca, pyta Pawła, dokąd zmierzają. On odpowiada zrezygnowany: „Donikąd”.

Geneza utworu i gatunek

Powieść ukazała się w 1955 roku na emigracji. Józef Mackiewicz mieszkał w Wilnie i był świadkiem pierwszej okupacji radzieckiej, co dostarczyło mu materiału do stworzenia realistycznego obrazu radzieckiej władzy i jej wpływu na społeczeństwo. Po wojnie Mackiewicz wyemigrował na Zachód, gdzie miał swobodę opisywania radzieckiego terroru. Na emigracji podjął się stworzenia powieści, która byłaby świadectwem czasów okupacji.

"Droga donikąd" Józefa Mackiewicza to powieść, która łączy w sobie cechy różnych gatunków literackich, przede wszystkim:

·       powieści realistycznej:  Mackiewicz wiernie oddaje codzienne realia życia w radzieckiej Wileńszczyźnie – terror, represje, biedę i moralne kompromisy.

·       powieści politycznej:  powieść jest ostrą krytyką bolszewizmu, jego propagandy, represyjnych działań i wpływu na życie społeczeństwa.

·       powieści egzystencjalnej: „droga donikąd” symbolizuje egzystencjalne zagubienie bohaterów, ich brak celu i sensu życia w świecie zdominowanym przez opresję.

Streszczenie krótkie

Część 1: Karol

Marta przygotowuje się na przyjazd Pawła i Karola w późne lato 1940 roku. Paweł, dawny dziennikarz, i Karol rozmawiają o czekaniu na lepsze czasy. Jadą podmiejskim pociągiem w trudnych warunkach do domu Pawła, gdzie nie ma prądu. Karol zaczyna filozoficzne rozważania na temat bolszewizmu i jego wpływu na ludzi. W pracy w lesie Paweł i Karol mają problemy z obsługą piły, a wypełnianie ankiet przez sowietów ujawnia, że Karol przebywa nielegalnie na Wileńszczyźnie. Mężczyźni zmieniają pracę, a Karol wkrótce wyjeżdża, zatrudniając się w szkolnictwie ludowym. Paweł próbuje go odnaleźć, lecz Karol ciągle znika.

Tymczasem życie Pawła komplikuje romans z Weroniką, który obserwuje jej mąż Wincenty. Paweł martwi się losem Karola i walczy o przetrwanie, starając się zarobić, nawet pisząc komunistyczne jednoaktówki. Na jego oczach świat staje się coraz bardziej opresyjny, a znajomi, jak Antoni, zostają zmuszeni do współpracy z sowietami. Relacje między bohaterami, pełne zdrad i kompromisów, odzwierciedlają moralne rozdarcie czasów okupacji.

Część 2: Tadeusz

Paweł po spotkaniu z Tadeuszem, wchodzi w świat nielegalnego handlu i szmuglowania. Tadeusz, skrywający przeszłość opozycjonisty, daje Pawłowi szansę na zarobek. Podczas akcji Paweł obserwuje brutalność milicji i zmieniające się społeczeństwo. Próby zarobku splatają się z narastającym chaosem, zdradami i kolejnymi trudnymi wyborami moralnymi. Weronika, pełna sprzeczności, wciąż wraca do Pawła, lecz ich relacja staje się coraz bardziej toksyczna. Paweł dostaje pracę przewoźnika, lecz plany pokonania systemu sowieckiego są wciąż obecne. Tadeusz ginie w areszcie, a Paweł zmaga się z narastającą kontrolą NKWD.

Część 3: Weronika

Na wsi Popiszki prorok Oluk przyciąga tłumy, w tym Weronikę i jej rodzinę. Paweł, Marta i Weronika uciekają przed represjami sowieckimi. Marta, ciężko chora, znajduje schronienie w rodzinnej wsi Weroniki, gdzie czekają na cud zapowiedziany przez proroka. Gdy cud się nie wydarza, wieś zostaje spacyfikowana, a ludzie deportowani. Paweł i Marta uciekają, lecz ich podróż kończy się w lesie, gdzie utknęli w bagnie. Chora Marta pyta, dokąd zmierzają, na co Paweł odpowiada: „Donikąd”.

Plan wydarzeń

Część 1: Karol

1. Marta przygotowuje się na przyjazd męża i jego przyjaciela Karola. Analizuje oznaki starzenia w lustrze.
2. Paweł i Karol jadą podmiejskim pociągiem w trudnych warunkach, rozmawiają o ideologii, życiu i czekaniu.
3. Karol filozofuje o walce człowieka z systemem, wskazując, że bolszewizm jest wrogiem ludzkiej wolności.
4. Paweł i Karol mają trudności z obsługą piły; sowietom przekazują ankiety w celu weryfikacji legalności pobytu.
5. Karol, obawiając się represji, zmienia pracę i zatrudnia się w szkolnictwie ludowym.
6. Paweł stara się odnaleźć przyjaciela, odwiedzając szkołę, gdzie dowiaduje się, że Karol wyjechał.
7. Paweł nawiązuje relację z Weroniką, która budzi gniew jej męża, Wincentego, i plotki w okolicy.
8. Marta toleruje romans męża, co doprowadza Weronikę do szału; małżeństwo Pawła i Marty staje się coraz bardziej chłodne.
9. Paweł, aby zarobić, przyjmuje propozycję pisania propagandowych sztuk o zabarwieniu komunistycznym.

Część 2: Tadeusz

10. Paweł poznaje Tadeusza Zakrzewskiego, który wciąga go w świat nielegalnego handlu.
11. Paweł dołącza do grupy przemytników; podczas jednej z akcji ich wóz zostaje ostrzelany przez milicję.
12. Tadeusz zostaje aresztowany przez NKWD; Paweł unika schwytania dzięki ostrzeżeniu kobiety z restauracji.
13. Weronika zarzuca Pawłowi zaniedbanie; Paweł chce zakończyć ich relację, ale nie potrafi.
14. Relacje z Martą stają się coraz bardziej napięte; kobieta oskarża Pawła o brak troski o rodzinę.
15. Paweł słyszy o proroku z Popiszek, który wieszczy wojnę z bolszewikami.

Część 3: Weronika

16. W Popiszkach prorok przyciąga tłumy, głosząc nadejście cudu.
17. Paweł, Marta i Weronika uciekają do Popiszek, znajdując chwilowe schronienie.
18. Tłumy zbierają się w Popiszkach, ale przepowiadany cud się nie wydarza.
19. Milicja dokonuje przeszukania; osoby ukrywające Pawła i Martę zostają deportowane.
20. Paweł i Marta uciekają wozem do lasu, lecz grzęzną w bagnie.
21. Marta, majacząc, pyta Pawła, dokąd zmierzają; Paweł odpowiada: „Donikąd”.

Charakterystyka bohaterów

Paweł — były dziennikarz, zmuszony do porzucenia dawnego życia po upadku spółki. W trudnych czasach radzieckiej okupacji stara się przetrwać, lawirując między kompromisami moralnymi a próbami zachowania własnych zasad. Pragmatyczny, lecz często zagubiony. Nie zawsze podejmuje rozsądne decyzje. W relacjach z ludźmi bywa egoistyczny. Żyje w pozbawionym emocji małżeństwie z Martą. Choć zdradza żonę z Weroniką, stopniowo dystansuje się od kochanki. Jego przyjaźń z Karolem zmienia się pod wpływem poczucia zdrady, gdy odkrywa, że Karol współpracuje z NKWD.

Karol — młody idealista, pełen filozoficznych refleksji. Wierzy w sens życia, choć jego myślenie zderza się z brutalną rzeczywistością. Elokwentny, ale moralnie chwiejny. Jego decyzja o współpracy z NKWD wskazuje na skłonność do kompromisów, by ratować siebie. Początkowo krytykuje bolszewizm, ale jego wybory wskazują, że podporządkowuje się systemowi, co czyni go symbolem moralnego upadku.

Marta — żona Pawła, cicha i zrównoważona kobieta, która akceptuje zdrady męża, uważając, że w czasach terroru są ważniejsze problemy. Tolerancyjna, opanowana, ale wewnętrznie cierpi z powodu emocjonalnego dystansu męża. Jej cierpliwość i akceptacja dla sytuacji symbolizują rezygnację i poświęcenie. Jest oddaną żoną, choć relacja z Pawłem staje się coraz bardziej chłodna. Reprezentuje postawę biernego przetrwania w obliczu chaosu.

Weronika — młoda, atrakcyjna żona Wincentego, która wdaje się w romans z Pawłem. Jej uroda i zachowanie budzą podziw, ale też zazdrość i wrogość w społeczności. Impulsywna, emocjonalna, pragnie uwagi i miłości, które w małżeństwie z Wincentym są nieobecne. Szuka szczęścia i bezpieczeństwa w niepewnych czasach, ale jej decyzje, w tym związanie się z prorokiem Olukiem, wskazują na desperację.

Tadeusz Zakrzewski — opozycjonista, zaangażowany w działalność antyradziecką, działający pod pseudonimem „Pilecki”. Jest osobą zdeterminowaną i gotową na ryzyko. Symbol oporu, który jednak ponosi klęskę – zostaje aresztowany przez NKWD, co kończy jego walkę.

Wincenty Rojtkiewicz — mąż Weroniki, lokalny handlarz, który zarabia na skupowaniu skór po cenach niższych niż rynkowe. Pragmatyczny, interesowny, wie o romansie żony z Pawłem, ale bardziej martwi go niebezpieczeństwo związane z domem Pawła, który jest obserwowany przez sowietów.

Andrzej Bożek — sekretarz rady wiejskiej, lojalny wobec sowietów, zajmujący się egzekwowaniem ich poleceń. Pragmatyczny, pozornie obojętny, ale w rzeczywistości przestraszony represjami. 

Oluk (Prorok z Popiszek) — mistyczna postać proroka, który w trudnych czasach daje ludziom nadzieję na cudowne ocalenie. Tajemniczy, charyzmatyczny, ale jego działania nie przynoszą realnych efektów, co czyni go postacią symboliczną – uosabia złudne nadzieje.

Czas i miejsce akcji

Akcja powieści rozgrywa się w latach 1940–1941, w czasie okupacji radzieckiej Wileńszczyzny. Szczególne znaczenie mają daty takie jak sierpień 1940 roku, kiedy zaczyna się opowieść, oraz czerwiec 1941 roku, tuż przed niemiecką inwazją na Związek Radziecki (Operacja Barbarossa).

Akcja powieści rozgrywa się głównie na Wileńszczyźnie, ale także w innych miejscach, które odzwierciedlają złożoność sytuacji w czasie okupacji radzieckiej. 

Problematyka

Totalitaryzm i jego wpływ na jednostkę — powieść ukazuje brutalność i opresyjność systemu komunistycznego, który podporządkowuje sobie każdą dziedzinę życia. Ludzie są zmuszani do donoszenia na sąsiadów, a nawet najdrobniejsze wykroczenia mogą prowadzić do represji. System narzuca ludziom swoje ideologie, wymaga podporządkowania się, a każda próba sprzeciwu jest tłumiona. Bohaterowie zmagają się z presją ideologiczną i terrorystyczną polityką NKWD. To zaś zmusza bohaterów ich do trudnych wyborów – niektórzy, jak Karol, decydują się na współpracę z systemem, aby ocalić własne życie, co prowadzi do moralnego upadku.

Egzystencjalny dramat jednostki — bohaterowie, szczególnie Paweł, zmagają się z poczuciem bezsensu. Wszelkie próby poprawy ich losu kończą się niepowodzeniem. Tytułowa "droga donikąd" symbolizuje ich egzystencjalne zagubienie. „Droga donikąd” ukazuje bezradność jednostki wobec wielkich procesów historycznych. Ludzie, żyjąc pod okupacją, tracą nie tylko swoje dotychczasowe życie, ale i poczucie sensu istnienia. Muszą dostosować się do nowej rzeczywistości, często kosztem swoich ideałów.

Moralne dylematy i rozpad relacji międzyludzkich — bohaterowie muszą wybierać między przetrwaniem a lojalnością wobec siebie i innych. Zdrada przyjaciół, donosicielstwo czy romans Pawła z Weroniką to przykłady moralnych kompromisów, które niszczą więzi międzyludzkie. Mieszkańcy wsi i miast żyją w ciągłym strachu, co prowadzi do donosicielstwa, zdrad i wzajemnej nieufności. 

Symbolika i metafizyka — wiara w proroka z Popiszek pokazuje, jak w czasach kryzysu ludzie uciekają w duchowość, szukając cudu, który mógłby odmienić ich życie. Oczekiwanie na cud symbolizuje desperację i wiarę w coś, co nie nadchodzi.

Krytyka systemu komunistycznego – Mackiewicz przedstawia komunizm jako system niszczący zarówno ludzi, jak i wartości. Wskazuje, że jest to ideologia, która ogranicza wolność i podporządkowuje jednostkę państwu. Powieść ukazuje mechanizmy propagandy, które pozwalają władzy manipulować społeczeństwem, przekształcać prawdę w fałsz i tłumić każdą formę oporu.

Biografia autora

Józef Mackiewicz (1902–1985) był polskim pisarzem, publicystą i jednym z najwybitniejszych prozaików polskiej literatury emigracyjnej. Urodził się 1 kwietnia 1902 roku w Petersburgu, ale dorastał w Wilnie, które stało się ważnym tłem jego twórczości.

Studiował na Uniwersytecie Wileńskim, początkowo przyrodę, a później filologię. Od młodości interesował się literaturą, polityką i kwestiami społecznymi. W okresie międzywojennym pracował jako dziennikarz, związany m.in. z wileńskim dziennikiem „Słowo”.  W czasie okupacji niemieckiej i radzieckiej pisał o realiach życia w Wileńszczyźnie. Znany był z bezkompromisowego antykomunizmu, co wpłynęło na jego późniejszą twórczość. Po wojnie, z powodu swojej krytyki wobec sowietyzacji Polski, Mackiewicz został zmuszony do emigracji. Zamieszkał na stałe w Monachium, gdzie współpracował z prasą emigracyjną, w tym z paryską „Kulturą”. Na emigracji kontynuował działalność literacką i publicystyczną. Znany jest przede wszystkim jako autor powieści i reportaży historycznych, które cechuje głęboka analiza totalitaryzmu i sytuacji w Europie Wschodniej -  „Drogi donikąd” (1955), „Nie trzeba głośno mówić” (1969), „Sprawy pułkownika Miasojedowa” (1962). Zmarł 31 stycznia 1985 roku w Monachium.