Księga I: Gargantua
Historia rozpoczyna się groteskowym opisem narodzin Gargantui, olbrzyma, którego matką jest Gargamella, a ojcem Grangouzier. Gargantua przychodzi na świat po jedenastu miesiącach ciąży w niecodziennych okolicznościach – wyłaniając się z ucha matki. Już jako dziecko wykazuje nadludzką siłę i nieposkromiony apetyt. Jego dzieciństwo upływa w chaosie, a początkowe próby edukacji prowadzą do niewielkich efektów, gdyż jego nauczyciele stosują przestarzałe i nieskuteczne metody.
Przełom następuje, gdy Gargantua zostaje wysłany do Paryża, gdzie otrzymuje nowoczesne wykształcenie pod kierunkiem Ponokratesa. Edukacja obejmuje zarówno dyscyplinę fizyczną, jak i intelektualną, co ma go przygotować do roli mądrego władcy.
Wkrótce wybucha konflikt, gdy król Tęgopust napada na ziemie Grangouziera. Powodem wojny jest banalna kłótnia o piekarzy, która przeradza się w pełnowymiarową wojnę. Gargantua wraca do domu, by poprowadzić armię ojca do zwycięstwa. Kampania militarna pełna jest groteskowych i humorystycznych epizodów, takich jak użycie drzew jako broni. Ostatecznie Gargantua pokonuje Tegopusta, który ucieka w nieznane.
Po wojnie Gargantua funduje zakon Telemitów – utopijną wspólnotę, gdzie obowiązuje jedna zasada: „Czyń, co chcesz”. Jest to wyraz humanistycznego ideału wolności, gdzie ludzie mogą rozwijać się zgodnie z własnymi talentami i pragnieniami.
Prolog:
Prolog do pierwszej księgi „Gargantui” pełni rolę wprowadzenia i jest napisany w formie bezpośredniego zwrotu autora do czytelnika. François Rabelais otwiera swoje dzieło żartobliwym, a jednocześnie erudycyjnym tonem, od razu sugerując, że książka będzie pełna groteski, humoru, a także głębszych refleksji. Oto kluczowe elementy prologu:
Rabelais odwołuje się do mitu o Silenusie, starożytnym satyrze, którego skrzynki na zewnątrz były ozdobione groteskowymi figurami, ale wewnątrz skrywały cenne przedmioty lub mądrość. Podobnie jak te skrzynki, jego książka może wydawać się pełna nonsensu, żartów i absurdu, ale w istocie kryje głębokie przesłania filozoficzne i humanistyczne.
Autor zachęca, by nie oceniać książki powierzchownie. Komedia i groteska mają być jedynie formą, w której zawarta jest prawdziwa mądrość.
Rabelais zwraca się do „uczonych i poważnych czytelników”, wzywając ich, aby szukali ukrytych znaczeń w jego dziele. Podkreśla, że humor i żarty mają podwójną funkcję: rozrywki i refleksji. Czytelnik powinien być gotowy do podjęcia intelektualnego wysiłku, by zrozumieć przesłania ukryte pod powierzchnią komedii.
Rozdział XIII
Grangouzier i Gargamella, rodzice Gargantui, prowadzą życie pełne biesiad i przyjemności. Pewnego wieczoru, po wyjątkowo obfitej uczcie, na której podano mnóstwo mięs i wina, oboje oddają się „miłosnym igraszkom”. W rezultacie tego Gargamella zachodzi w ciążę. Rabelais opisuje tę scenę w sposób humorystyczny i przesadny, podkreślając olbrzymi apetyt i hedonistyczny styl życia rodziców Gargantui.
Rabelais informuje, że Gargamella nosiła Gargantuę w łonie przez jedenaście miesięcy, co już wtedy było uważane za coś nadzwyczajnego. Długość ciąży jest wyjaśniana w kontekście medycznym i filozoficznym – autor żartobliwie odwołuje się do starożytnych wierzeń o wyjątkowych dzieciach, które miały być noszone przez matki dłużej niż zwykłe dzieci.
Rabelais wykorzystuje okazję, by wtrącić kilka satyrycznych uwag na temat współczesnej mu medycyny, nauki i przesądów. Żartobliwie krytykuje lekarzy i uczonych, którzy tłumaczą takie zjawiska w sposób absurdalny lub nadmiernie skomplikowany.
Rozdział XVII
Grangouzier, ojciec Gargantui, zauważa, że dotychczasowa edukacja syna, prowadzona przez niewłaściwych nauczycieli, nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Gargantua, mimo swoich niezwykłych zdolności, nie robi postępów w nauce, co niepokoi jego ojca. Postanawia więc zmienić sposób nauczania syna i wysłać go do Paryża, miasta będącego wówczas centrum nauki i kultury.
Gargantua udaje się w podróż do Paryża, gdzie ma rozpocząć nowe życie jako uczeń. Jego przybycie jest spektakularne – jadąc na ogromnym koniu, wzbudza podziw i zdziwienie mieszkańców. Rabelais wprowadza tu element groteski, opisując wielkość konia i rozmiar Gargantui, co wywołuje humorystyczne reakcje.
Po przybyciu do Paryża Gargantua zaczyna zwiedzać miasto. Szczególną uwagę zwraca na dzwonki z katedry Notre-Dame. Zafascynowany ich dźwiękiem, postanawia zabrać je ze sobą jako pamiątkę, co wywołuje zamieszanie wśród mieszkańców. Rabelais używa tej sytuacji jako okazji do przedstawienia Gargantui jako postaci naiwnej, ale o dobrym sercu, której działania często prowadzą do komicznych konsekwencji.
Rozdział kończy się przygotowaniem Gargantui do rozpoczęcia edukacji pod okiem Ponokratesa, nowego nauczyciela. Ponokrates ma zrewolucjonizować sposób nauczania Gargantui, wprowadzając nowoczesne metody, które łączą wiedzę praktyczną z teorią.
Rozdział XXXII
Opisuje jeden z groteskowych epizodów wojny między Gargantuą a królem Tęgopustem. Tęgopust jest stanowi obraz władcy w krzywym zwierciadle. Wojska, którymi dowodzi Tęgopust, atakują klasztor, który stanowi ważny punkt strategiczny w konflikcie. Rabelais wykorzystuje tę scenę do przedstawienia absurdalnych i humorystycznych wydarzeń, które obnażają bezsens wojny i ludzką chciwość. Gdy Gargantua dowiaduje się o ataku, natychmiast rusza z pomocą. Jego nadludzka siła i pomysłowość zostają ukazane w niezwykle komiczny sposób. W trakcie walki Gargantua wyrywa ogromne drzewo z korzeniami i wykorzystuje je jako broń. Drzewem powala całe oddziały wroga, ratując klasztor przed zniszczeniem. Zakonnicy, początkowo przerażeni działaniami Gargantui, szybko zmieniają zdanie, gdy widzą, że uratował ich przed najeźdźcami. Dziękują mu za pomoc, a jeden z nich, brat Jan, oferuje Gargantui swoją dalszą pomoc w wojnie. Po swojej brawurowej obronie klasztoru brat Jan zostaje wiernym sojusznikiem Gargantui i towarzyszy mu w dalszych przygodach.
Rabelais w tym rozdziale w satyryczny sposób ukazuje relacje między duchowieństwem a władzą świecką. Zakonnicy początkowo są bezsilni i przestraszeni, co kontrastuje z odwagą i działaniem Gargantui. Autor podkreśla także groteskowość średniowiecznych konfliktów, w których irracjonalność często brała górę nad zdrowym rozsądkiem.
Księga II: Pantagruel
Druga księga opowiada o narodzinach Pantagruela, syna Gargantui i Badebec, która umiera podczas porodu. Pantagruel, podobnie jak jego ojciec, wyróżnia się olbrzymim wzrostem i nadludzkimi zdolnościami. Jego imię nawiązuje do wielkiego pragnienia, co staje się symbolicznym motywem jego życiowej drogi.
Pantagruel dorasta i zostaje wysłany na studia, podczas których zdobywa ogromną wiedzę. W Paryżu poznaje Panurga, sprytnego włóczęgę, który szybko staje się jego najbliższym towarzyszem. Panurg to postać pełna sprzeczności – jest zarówno komiczny, jak i głęboko cyniczny, a jego przebiegłość i elokwencja wprowadzają liczne humorystyczne sytuacje.
W dalszej części księgi Pantagruel musi zmierzyć się z Dypsodami, olbrzymami najeżdżającymi jego ziemie. Bitwa zostaje wygrana dzięki mądrości i odwadze Pantagruela, który pokazuje się jako sprawiedliwy władca. Księga kończy się celebracją zwycięstwa oraz licznymi dialogami, w których Rabelais porusza kwestie filozoficzne, edukacyjne i społeczne.
Księga III: Małżeństwo Panurga
Panurg, postać o niewyczerpanej energii i pomysłowości, postanawia zmierzyć się z ważnym życiowym pytaniem: czy powinien się ożenić. Księga ta skupia się na jego poszukiwaniach odpowiedzi, które prowadzą go do różnych autorytetów. Każdy daje inną opinię – astrologowie, filozofowie, lekarze, prawnicy i inni doradcy oferują sprzeczne prognozy.
Panurg nie potrafi podjąć decyzji, obawiając się zarówno małżeńskiego szczęścia, jak i cierpienia. Pantagruel proponuje, by Panurg udał się do Wyroczni Bożyckiej, co staje się pretekstem do rozpoczęcia wielkiej podróży. Księga III zawiera również wiele humorystycznych epizodów i satyrycznych komentarzy na temat małżeństwa, ludzkich lęków i społecznych konwencji.
Księga IV: Podróże Pantagruela
W czwartej księdze Pantagruel, Panurg i ich załoga wyruszają w morską wyprawę, by uzyskać odpowiedź od Wyroczni Bożyckiej. Podczas podróży odwiedzają wiele fantastycznych wysp, każda z nich będąca alegorią konkretnej grupy społecznej, instytucji lub idei.
Niektóre z najbardziej znanych przystanków to:
Wyspa Praczów – społeczność, której mieszkańcy wciąż piorą swoje ubrania, symbolizując ludzi obsesyjnie dbających o pozory.
Kraina Katarynków – miejsce, gdzie rządzi tyran Bazilik, będący alegorią despotyzmu.
Wyspa Kwasigęby – społeczność, gdzie mieszkańcy żyją w kłótniach i niesnaskach, co jest satyrą na niesprawną politykę i konflikty społeczne.
Każda wyspa stanowi okazję do filozoficznych rozważań i humorystycznych opisów absurdalnych sytuacji.
Księga V: Wyrocznia Bożycka
W ostatniej księdze bohaterowie kontynuują swoją podróż i docierają do świątyni Wyroczni Bożyckiej. Po drodze natrafiają na kolejne wyspy pełne groteskowych postaci i sytuacji, takich jak kraina Queen Quintessence, gdzie ludzie żyją wyłącznie w zgodzie z zasadami duchowymi.
Gdy w końcu docierają do świątyni, Wyrocznia odpowiada na pytanie Panurga słowem: „Pij!”. Odpowiedź jest wieloznaczna i sugeruje zarówno korzystanie z życia, jak i poszukiwanie własnych ścieżek.
„Gargantua i Pantagruel"” François Rabelais to pięcioksiąg opowiadający o życiu i przygodach dwóch olbrzymów – ojca Gargantui i syna Pantagruela. Dzieło łączy groteskowy humor z filozoficzną refleksją, krytykując instytucje społeczne i propagując renesansowy humanizm.
Księga I pt. „Gargantua” opisuje narodziny, dzieciństwo i edukację Gargantui. Po pokonaniu wrogiego króla Tęgopusta, Gargantua funduje zakon Telemitów, utopijną wspólnotę opartą na wolności i indywidualizmie. Księga II, pt. „Pantagruel” przedstawia narodziny i młodość Pantagruela. Wraz z towarzyszem Panurgiem przeżywa przygody, w tym zwycięstwo nad Dypsodami, co ukazuje jego siłę i mądrość. Księga III, „Dylemat Panurga” rozpoczyna się, kiedy Panurg rozważa, czy powinien się ożenić. Porady filozofów, astrologów i wyroczni nie dają jednoznacznej odpowiedzi. Pantagruel sugeruje konsultację z Wyrocznią Bożycką. Księga IV „Podróże Pantagruela” opisuje wydarzenia od momentu, gdy bohaterowie wyruszają w morską wyprawę do Wyroczni. Odwiedzają fantastyczne wyspy, które stanowią alegorie ludzkich wad i społecznych problemów. Ostatnia, Księga V, pt. „Wyrocznia Bożycka” pokazuje, jak bohaterowie docierają do Wyroczni, która odpowiada Panurgowi słowem „Pij!”, co sugeruje radość życia i otwartość na różne interpretacje.
Dzieło jest pochwałą wiedzy, wolności i śmiechu, jednocześnie obnażając absurdy ówczesnych systemów religijnych, politycznych i edukacyjnych. To jedno z najważniejszych dzieł literatury renesansowej.
1. Gargantua przychodzi na świat w groteskowy i kuriozalny sposób.
2. Niecodzienne dzieciństwo i wychowanie w chaosie.
3. Grangouzier wysyła Gargantuę do Paryża, gdzie zdobywa nowoczesne wykształcenie.
4. Gargantua wraca, by pokonać króla Picrochola i uratować swoje ziemie.
5. Po zwycięstwie funduje klasztor Thelème, symbolizujący ideały renesansowego humanizmu.
6. Syn Gargantui, Pantagruel, rodzi się i przejawia nadludzkie zdolności.
7. Pantagruel rozpoczyna naukę i spotyka sprytnego Panurga.
8. Pantagruel zwycięża w wojnie z Dypsodami.
9. Panurg staje się wiernym towarzyszem Pantagruela.
10. Aby zdecydować, czy warto się ożenić, Parnug konsultuje się z różnymi autorytetami.
11. Pantagruel proponuje wyprawę do Wyroczni Bożyckiej.
12. Bohaterowie wyruszają w podróż morską, odwiedzają fantastyczne wyspy i spotykają różnorodne społeczności.
13. Bohaterowie docierają do wyroczni, która odpowiada Panurgowi słowem „Pij!”.
Gargantua - olbrzym, ojciec Pantagruela, symbolizujący renesansowego ideału mądrego władcy i człowieka otwartego na wiedzę. Mimo początkowego chaosu w edukacji Gargantua staje się symbolem rozwiniętego intelektualnie i moralnie człowieka. Jego olbrzymie rozmiary i moc są kluczowe w groteskowych i humorystycznych scenach, np. podczas bitwy z Picrocholem. Fundując klasztor Thelème, Gargantua ukazuje swoje przywiązanie do ideałów wolności i indywidualizmu. Władza Gargantui opiera się na trosce o poddanych i sprawiedliwym rozwiązywaniu konfliktów.
Pantagruel – syn Gargantui, olbrzym, którego imię oznacza „wielkie pragnienie”. Reprezentuje młodzieńczy zapał do poznawania świata i podejmowania wyzwań. Jako młody człowiek Pantagruel oddaje się nauce i zdobywaniu doświadczeń. Podobnie jak jego ojciec, wykazuje nadludzkie zdolności w bitwach, np. podczas walki z Dypsodami. Jest odważny i silny. Jendnoczesnie traktuje wszystkich z szacunkiem, niezależnie od ich pochodzenia czy statusu. Chętnie angażuje się w dyskusje na temat życia, moralności i społecznych problemów. Pantagruelizm jest więc pozytywnie waloryzowanym przez autora modelem bycia w świecie.
Panurg – towarzysz Pantagruela, człowiek przebiegły, sprytny i pełen humoru, który wprowadza liczne wątki komiczne i satyryczne. Panurg jest mistrzem manipulacji i słowa, potrafi przekonywać innych do swoich racji. Jego charakter jest pełen sprzeczności – potrafi być jednocześnie lojalny wobec Pantagruela i egoistyczny w swoich działaniach. Jego sprytne, a czasem absurdalne działania prowadzą do zabawnych sytuacji. Jest przy tym bohaterem niepewnym własnych wyborów oraz skłonnym do przesady.
Brat Jan – zakonnik o niezwykłej sile, odwadze i waleczności. Nie pasuje do tradycyjnych wyobrażeń o zakonnikach. Jest wulgarny, impulsywny i uwielbia dobre jedzenie oraz wino. Jest parodią średniowiecznego zakonnika, jednak nie jest przedstawiony w złym świetle. Przeciwnie – jest postacią pełną życia, energii i radości. W jego postawie widać sprzeciw Rabelais'go wobec hipokryzji i skostniałych struktur kościelnych. Brat Jan jest autentyczny, a jego religijność łączy się z humanistyczną filozofią Rabelais'go, która celebruje życie i ludzką naturę.
Tęgopust (w oryginale Picrochole) – król i przeciwnik Gargantui w Pierwszej Księdze. Jego imię można interpretować jako „człowiek gorzkiej żółci” (od greckich słów pikros – „gorzki” i cholé – „żółć”). Symbolizuje on tyranię, chciwość i nierozsądne dążenie do władzy.
Grangouzier – ojciec Gargantui, symbol prostego, dobrodusznego władcy, który uosabia ideały gościnności i rozsądku. Łagodny i rozsądny władca, który stara się unikać konfliktów. Uwielbia jedzenie, picie i radość życia, co wpisuje się w renesansowy ideał cieszenia się codziennością.
Ponokrates - nauczyciel Gargantui, symbol nowoczesnej, renesansowej edukacji, która łączy wiedzę teoretyczną z praktyczną. Dzięki jego metodom Gargantua rozwija się intelektualnie i moralnie.
Akcja powieści jest umieszczona w bliżej nieokreślonej przestrzeni, choć Rabelais wyraźnie czerpie inspirację jednocześnie z: średniowiecza (feudalizmu, rycerstwo i zakony) oraz renesansu (filozofia, edukacja i krytyka społeczeństwa odzwierciedlają realia XVI-wiecznej Francji). Miejscem akcji w I księdze jest fikcyjna Turenia.
Czas akcji jest celowo niedookreślony, co nadaje dziełu uniwersalny charakter. Rabelais łączy fikcyjne wydarzenia z elementami współczesnej mu rzeczywistości, dzięki czemu jego satyra odnosi się do czasów zarówno przeszłych, jak i współczesnych.
Pierwsza księga została opublikowana w 1532 roku pod pseudonimem Alcofribas Nasier. Francois Rableais sam wspomina, że w 1532 roku kupił w Lyonie Wielkie i szacowne kroniki ogromnego olbrzyma Gargantui, oparte na znanej ludowej legendzie Kolejne księgi rozwijały wątki satyryczne, groteskowe i filozoficzne. François Rabelais napisał "Gargantuę i Pantagruela" w okresie renesansu, kiedy w Europie dominowały idee humanizmu i odnowy intelektualnej. Dzieło powstało jako odpowiedź na:
• średniowieczną kulturę rycerską i scholastykę – Rabelais krytykuje przestarzałe systemy edukacji, religijną hipokryzję i władców despotów, ale i literaturę, która je utrwalała (korzysta z chanson de geste, jako epopeja satyryczna posługuje się karnawalizacją)
• humanizm renesansowy – promuje wolność, wiedzę, indywidualizm i radość życia.
„Gargantua i Pantagruel” to epopeja satyryczna, która krytykuje społeczne, religijne i polityczne absurdy. Poprzez humor, przesadę i fantastyczne wydarzenia autor ukazuje poważne problemy epoki. Nawiązuje jednocześnie do epopei renesansowej z elementami parodii literatury heroicznej.
Karnawalizacja przenikająca cały utwór została doskonale oddana w ilustracjach, które wykonał Gustave Doré w 1854 roku.
François Rabelais w swoim dziele porusza liczne kwestie społeczne, filozoficzne i moralne, używając groteski i humoru jako narzędzi krytyki otaczającego go świata.
Edukacja: Rabelais krytykuje przestarzałe, średniowieczne metody nauczania oparte na mechanicznej nauce i scholastyce. Promuje nowoczesne podejście do edukacji renesansowej, łączące wiedzę teoretyczną z praktyką, co widać w wychowaniu Gargantui przez Ponokratesa. Średniowieczna scholastyka, uczenie się teorii, zapamiętywanie bez jakiegokolwiek zrozumienia jest konsekwentnie krytykowane w dziele.
Religia i Kościół: Autor konsekwentnie obnaża hipokryzję i korupcję obece w instytucjach religijnych, jednocześnie opowiadając się za indywidualnym podejściem do wiary. Na tym tle klasztor Thelème jest utopijną wizją wolności, kontrastującą z opresyjnymi regułami tradycyjnych zakonów.
Polityka i władza: Rabelais krytykuje despotycznych władców, takich jak Picrochole, których działania opierają się na chciwości i irracjonalności. Promuje model władzy opartej na mądrości, sprawiedliwości i trosce o poddanych, co reprezentuje Gargantua.
Humanizm: „Gargatua i Pantagruel” Fracoisa Rabelaisa’ego jest pochwałą ludzkiej wolności, indywidualizmu i nieustannego dążenia do wiedzy. Poprzez groteskę Rabelais zachęca do korzystania z życia i czerpania radości z codziennych doświadczeń.
Absurdy społeczne: Groteskowe opisy i fantastyczne wyspy ukazują ludzkie wady, takie jak chciwość, głupota, przesądy czy przywiązanie do pozorów (gargantuiczny to kolosalny, ogromny, nieposkromiony). W tym świecie rozwiązaniem jest pantagruelizm, który oznacza postawę życiową charakteryzującą się: pogodą ducha, ironią, zdrowym dystansem do świata i jego absurdów, humorem jako narzędziem radzenia sobie z trudnościami.
„Gargantua i Pantagruel” odnosi się do imion dwóch głównych bohaterów – olbrzymów, ojca (Gargantua) i syna (Pantagruela). Imiona te mają symboliczne znaczenie:
• Gargantua pochodzi od starofrancuskiego „garganta” (gardło) i oznacza kogoś o ogromnym apetycie, co symbolizuje nie tylko jego fizyczną wielkość, ale także żądzę życia, wiedzy i doświadczeń.
• Pantagruel nawiązuje do słowa „panta” (wszystko) i „gruel” (pragnienie), co wskazuje na nieugaszone pragnienie wiedzy, przygód i poznawania świata.
Tytuł podkreśla centralne cechy bohaterów – ich nadludzki wymiar, zarówno fizyczny, jak i intelektualny – a jednocześnie zapowiada groteskowy, satyryczny i filozoficzny charakter opowieści.
François Rabelais urodził się około roku 1494 (dokładna data nie jest znana) w Chinon, we Francji, w rodzinie prawnika. Jego ojciec był notariuszem, co zapewniło młodemu François dostęp do edukacji. Już od młodości interesował się nauką i literaturą, co później znalazło wyraz w jego twórczości.
Rabelais wstąpił do zakonu franciszkanów, gdzie rozpoczął studia teologiczne i humanistyczne. Jednak jego zainteresowanie literaturą klasyczną i krytyczne podejście do nauk Kościoła wywołało konflikt z zakonem. W 1524 roku opuścił franciszkanów i przeniósł się do zakonu benedyktynów, co dało mu większą swobodę w studiowaniu.
W latach 1520-1530 Rabelais studiował medycynę na Uniwersytecie w Montpellier. Zyskał opinię jednego z najlepszych lekarzy swojego czasu, co otworzyło mu drogę do nauczania. Jego wiedza medyczna znalazła odbicie w licznych odniesieniach do anatomii i medycyny w jego dziełach literackich.
W tym czasie zainteresował się także literaturą starożytną, tłumaczył dzieła Hipokratesa i Galena, oraz publikował własne traktaty naukowe.
Pierwszym literackim dziełem Rabelais była opublikowana w 1532 roku pod pseudonimem Alcofribas Nasier (anagram jego nazwiska) powieść „Pantagruel”, która stała się początkiem jego słynnego cyklu: „Gargantua i Pantagruel”
Cykl ten, na który składa się pięć ksiąg, jest satyrycznym, groteskowym i humanistycznym opisem życia olbrzymów Gargantui i Pantagruela. Łączy w sobie humor, groteskę i filozoficzne rozważania nad religią, edukacją, polityką i społeczeństwem. Twórczość ta była inspirowana ideami renesansu i humanizmu, odwołując się do antycznej tradycji literackiej.
Twórczość Rabelais, pełna krytyki Kościoła i instytucji społecznych, spotkała się z oporem władz duchownych. Jego dzieła wielokrotnie były cenzurowane, a sam autor musiał stawiać czoła oskarżeniom o herezję. Mimo to miał wsparcie możnych protektorów, takich jak król Franciszek I i kardynał Jean du Bellay, którzy cenili jego geniusz literacki i naukowy.
Rabelais spędził ostatnie lata swojego życia w Paryżu, gdzie pracował jako lekarz i duchowny. W 1551 roku został proboszczem parafii w Saint-Martin-de-Meudon, ale jego działalność duchowna była raczej formalna. Nadal poświęcał czas na pisanie i refleksje filozoficzne.
François Rabelais zmarł w 1553 roku w Paryżu. Przed śmiercią miał rzekomo powiedzieć słynne zdanie: „Idę szukać wielkiego może być” („Je m'en vais chercher un grand peut-être”), co doskonale oddaje jego podejście do życia i śmierci – pełne ciekawości i otwartości na tajemnice istnienia.
