Wiersz został opatrzony dwoma cytatami w języku francuskim: „Muzyka jest rzeczą nadzwyczajną/dziwną” (Byron) oraz „Sztuka?… To jest sztuka i… oto wszystko” (Béranger). Cytaty z tych poetów otwierają wiersz, podkreślając uniwersalny wymiar sztuki i jej tajemniczość. Muzyka Chopina staje się tu „rzeczą dziwną”, której piękno przekracza granice zrozumienia.
Pierwsza część utworu to opis wizyty podmiot lirycznego, którego możemy utożsamiać z autorem, u umierającego Fryderyka Szopena. Dalej podmiot liryczny porównuje Szopena „do upuszczonej przez Orfeja liry”. Instrument mitycznego śpiewaka i poety to symbol sztuki, talentu i artysty. Mamy do czynienia z personifikacją strun, które ze sobą rozmawiają: „Zacząłże on / Uderzać w ton?… / Czy taki Mistrz!… że gra… choć odpycha?…” można interpretować jako refleksję nad fenomenem geniuszu artystycznego, który wykracza poza standardowe pojmowanie sztuki. Słowa te odnoszą się do wyjątkowej zdolności Fryderyka Chopina, który swoją grą na fortepianie mógł poruszyć struny emocji i myśli, nawet jeśli sam zdawał się od tego procesu zdystansowany lub pochłonięty wewnętrznym konfliktem.
Podmiot-Norwid zdaje się pytać, czy mistrzostwo Szopena polega na intuicyjnym władaniu sztuką, które działa mimo pozornego braku zaangażowania, czy też na doskonałym opanowaniu techniki i ekspresji, które przenosiły jego grę na poziom transcendentny. W następnej strofie podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do Fryderyka. Mamy tu do czynienia zarówno z apostrofą, jak i wykrzyknikiem, co sygnalizuje poruszenie. Podmiot porównuje Szopena do ożywionego przez Afrodytę posągu kobiety z kości słoniowej. Pigmalion zakochał się w posągu i postanowił go poślubić. To porównanie ma na celu ukazanie, podkreślenie geniuszu i doskonałości muzyki Szopena; jednocześnie na poziomie realnym kompozytor jest tak blady, że jego skóra przypomina kość słoniową.
Dalej podmiot liryczny porównuję muzykę kompozytora do „Doskonałości Peryklejskiéj” (chodzi o doskonałość sztuki powstającej w Atenach za rządów Peryklesa (495–429 p.n.e.), który przyczynił się do budowy Partenonu i Propylei, a także rozbudowy Pireusu, otaczał przyjaźnią i wsparciem Fidiasza, Anaksagorasa, Sofoklesa i Herodota; mówi się o wieku Peryklesowskim jako o okresie rozkwitu kulturalnego Aten) i do starożytnej Cnoty W piątej strofie pojawia się motyw ojczyzny, „Polski przemienionych kołodziejów”: podmiot liryczny ukazuje w tym wersie Polskę jako kraj zdolny do przemiany i odrodzenia. Śmierć Szopena oznacza, że pieśń się skończyła (ale tylko pozornie), czemu nie dowierzają klawisze fortepianu (personifikacja): „Począłże grać? Czy nas odpycha??…” W siódmej strofie podmiot przechodzi do rozważań na temat sztuki. Według niego w sztuce objawia się sam Bóg. Sztuka jest doskonały jak Stwórca, a świat jest niedoskonały, naznaczony brakiem.
W ósmej zwrotce podmiot liryczny ponownie zwraca się do Szopena po imieniu (apostrofa): „Oto — patrz, Fryderyku! To Warszawa/Pod rozpłomienioną gwiazdą”. Podmiot opisuje Warszawę, jest to wizja apokaliptyczna: „Bruki placów głuche i szare/I Zygmuntowy w chmurze miecz”. Pojawiają się żołnierze, ogień, pożar. Fortepian Szopena zostaje wyrzucony. Podmiot odnosi się do wydarzeń, jakie miały miejsce w Warszawie w trakcie rosyjskiej okupacji, gdy rosyjscy żołnierze zniszczyli fortepian Fryderyka Chopina znajdujący się w pałacu Zamoyskich. Ten akt zniszczenia symbolizuje barbarzyństwo i brak zrozumienia dla kultury i sztuki, a zarazem odzwierciedla tragiczne losy Polski. Ostatnie pięć wersów nasuwa obrazy związane z czasem, historią i z Sądem Ostatecznym: „Lecz Ty — lecz ja? Uderzmy w sądne pienie/Nawołując: „Ciesz się, późny wnuku!/Jękły — głuche kamienie/Ideał — sięgnął bruku — —”. Ostatni wers możemy interpretować następująco: Tragiczne losy Polski są tutaj zderzeniem wzniosłych idei z brutalnością rzeczywistości, ale ten konflikt jest zarazem źródłem odrodzenia.
Podsumowując, poemat można podzielić na trzy części ze względu na tematykę. Pierwsza część to opis spotkania z umierającym Szopenem; druga to refleksje na temat sztuki, a trzecia stanowi opis wydarzenia, który był inspiracją do napisania utworu. Wyrzucenie fortepianu Szopena przez okno to punkt kulminacyjny poematu.
W wierszu „Fortepian Chopina” Cyprian Kamil Norwid zastosował różnorodne środki stylistyczne, które podkreślają emocjonalny i refleksyjny charakter utworu. Już w pierwszych wersach pojawia się metafora „Niedocieczonego wątku”, sugerująca tajemniczość i głębię życia oraz sztuki. Podmiot zwraca się bezpośrednio do Chopina, adresata lirycznego, co widać w powtarzających się apostrofach „Fryderyku” oraz epitetach, takich jak: „Blade jak świt, „białości alabastrowej”, które wzmacniają plastyczność obrazu, a zarazem nadają mu subtelny, niemal duchowy wymiar. Porównania, np. „chwiejnych dotknięć jak strusiowe pióro” czy „byłeś jako owa postać, którą... odejma dłuto Geniuszu”, ukazują delikatność i precyzję gry Chopina oraz jego wyjątkowość jako artysty, co podkreśla idealizację postaci kompozytora.
Onomatopeje, takie jak „szemrząc z cicha” i „chrzęści”, oddają dźwiękowy klimat wiersza, wprowadzając czytelnika w świat muzyki. Antyteza „Nie stargam cię ja — nie! — Ja, u—wydatnię!” uwypukla paradoks życia i śmierci, zniszczenia i odrodzenia. Symbolika fortepianu, który staje się metaforą Polski, łączy sztukę z narodową historią, co wzmacnia przesłanie patriotyczne. Wreszcie, apostrofy, np. „O Ty, co jesteś Miłości-profilem” czy „Ciesz się, późny wnuku!”, nadają tekstowi retoryczny charakter, zachęcając do refleksji nad losem sztuki i narodu. Wszystkie te środki stylistyczne tworzą harmonijną całość, która podkreśla zarówno unikalność Chopina jako artysty, jak i ponadczasowy wymiar jego twórczości, na co wskazuje wspomnienie o „późnym wnuku”.
Wiersz „Fortepian Chopina” powstał w 1863 roku, w czasie powstania styczniowego, które dla Norwida było kolejnym etapem tragicznej historii Polski. Poeta odnosi się do wydarzeń, jakie miały miejsce w Warszawie w trakcie rosyjskiej okupacji, gdy rosyjscy żołnierze zniszczyli fortepian Fryderyka Szopena znajdujący się w pałacu Zamoyskich. Był to odwet zaborcy za nieudany zamach powstańców styczniowych na namiestnika Teodora Berga. Powstańcy rzucili bombę z okna pałacu Zamoyskich na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, 19 września 1863 roku. W odwecie Rosjanie zniszczyli pałac, wyrzucając na bruk fortepian, na którym Fryderyk Chopin grał podczas pobytu w Warszawie. Ten akt zniszczenia symbolizuje barbarzyństwo i brak zrozumienia dla kultury i sztuki, a zarazem odzwierciedla tragiczne losy Polski.
„Fortepian Chopina” to poemat liryczny (dłuższy utwór o charakterze refleksyjno–filozoficznym), uznawany także za poemat dygresyjny (jego cechy to elementy fabularne, fragmentaryczność oraz luźna kompozycja). Literacko wiersz wpisuje się w nurt romantyzmu, ale zawiera też charakterystyczne dla Norwida elementy nowatorskiego podejścia do formy poetyckiej, takie jak eliptyczność, symbolika i głęboka refleksja filozoficzna. W utworze dostrzegamy nawiązania do literatury europejskiej, mitologii, historii sztuki oraz chrześcijaństwa.Pod względem budowy, wiersz nie ma stałego układu rymów i rytmów, co czyni go wierszem białym. Brak rymów nadaje tekstowi bardziej swobodny, medytacyjny charakter.
Jeśli chodzi o miarę wiersza, utwór nie jest jednolity. Występują tu wersy o różnej liczbie sylab, co wskazuje na nieregularną sylabikę. Można jednak zauważyć, że Norwid często używa wersów jedenasto- i dwunastozgłoskowych, co nadaje pewną melodyjność tekstowi, nawiązującą do rytmu muzyki Chopina. Takie zmiany rytmiki i długości wersów mogą być celowe, by odzwierciedlić dynamikę gry na fortepianie oraz emocjonalne napięcie obecne w utworze. Jeśli chodzi o typ liryki, jest ona refleksyjna, przeważają apostrofy, więc mamy do czynienia z liryką inwokacyjną (zwrotu do adresata) oraz liryką bezpośrednią. Podmiot liryczny mówi w pierwszej osobie i zwraca się do Szopena, podmiot ten możemy utożsamiać z Norwidem, który znał wybitnego kompozytora.
Fortepian Chopina symbolizuje geniusz artystyczny kompozytora i narodowego ducha Polski. Norwid przedstawia Polskę jako „przemienionych kołodziejów”, czyli naród zdolny do odrodzenia i przemiany poprzez sztukę, wiarę i cierpienie. Zniszczenie fortepianu to profanacja, która jednak nie jest w stanie zniszczyć idei i sztuki. Orfeusz i jego lira stanowią aluzję do mitu greckiego, wzmacniając obraz Szopena jako artysty, którego twórczość wykracza poza śmierć i materialność.
W poemacie mamy do czynienia ze zderzeniem rzeczywistości (okrucieństwa zaborcy) z ideałem. Motyw „ideał sięgnął bruku” obrazuje zderzenie wzniosłych idei z brutalnością świata. materialnego. Sztuka wyrasta jednak ponad ludzkie okrucieństwo, które przeminie, a muzyka Chopina będzie trwać wiecznie, pozna ją „późny wnuk”. Problematyka „Fortepianu Chopina” porusza zatem kwestie patriotyczne i ponadczasowość sztuki. To dzięki niej naród przetrwa.
Tytuł poematu Norwida nawiązuje do zniszczenia instrumentu wybitnego kompozytora przez zaborców. Była to zemsta Rosjan za próbę zamachu powstańców na namiestnika Teodora Berga, 19 września 1863 roku. Fortepian jest tutaj symbolem geniuszu kompozytora, symbolem sztuki, która jest wieczna i której zaborca nie jest w stanie zniszczyć. Choć instrument został zniszczony, barbarzyństwo, okrucieństwo kiedyś się skończy, a późny „późny wnuk” pozna twórczość Szopena, ponieważ naród polski się odrodzi.
