Spis treści:

Wprowadzenie i teza

Wprowadzenie: Śmiech to zdrowie – zwykło się mówić i oczywiście jest w tym wiele prawdy. Żart i śmiech mogą pełnić jednak także rolę dydaktyczną i moralizatorską. W literaturze, poprzez różne utwory, próbowano przedstawić społeczeństwu wzory dobrego i złego postępowania. W epoce oświecenia taką rolę zaczęła pełnić satyra. Jest to gatunek literacki, którego celem jest nakreślanie i piętnowanie wad całych grup społecznych. W „Monachomachii, czyli wojnie mnichów” Krasicki pisał, że „śmiech niekiedy może być nauką, / Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa” – jest to istotna cecha satyry. Nie chodzi bowiem o to, aby wyśmiać człowieka, ale wadę całego społeczeństwa czy większej grupy ludzi.  

Środkiem stylistycznym często wykorzystywanym w satyrach jest wyolbrzymienie i karykatura. Wyśmiewane zjawiska mają karykaturalny kształt, co potęguje krytyczny wydźwięk utworu. Celem satyry nie jest wyśmiewanie dla samego wyśmiewania. Utwory tego typu miały wpłynąć na zmianę postępowania krytykowanych osób czy grup. Jednym z najbardziej znanych z bardzo trafnych satyr pisarzy był Ignacy Krasicki, żyjący i tworzący w XVIII wieku. Bardzo znaczący jest fakt, że naśmiewał się on w swoich utworach z grup osób dobrze sytuowanych, u których widział mnóstwo wad. 

Teza: Pokazanie pewnych wad w krzywym zwierciadle i poprzez śmiech pozwala nam je dostrzec. 

Rozwinięcie - satyry „Pijaństwo” i „Żona modna” Ignacego Krasickiego

Rozwinięcie: Humor może być wykorzystywany jako narzędzie krytyki, a to pozwala odbiorcy chętniej przyjąć trudne prawdy i pozwala dostrzegać wady ludzie. Doskonałym przykładem mogą być satyry. W Polsce Ignacy Krasicki w swoich satyrach piętnował takie wady polskiego społeczeństwa jak pijaństwo, nadmierne podążanie za modą, chciwość i próżność. 

Ignacy Krasicki jest czołowym polskim satyrykiem epoki oświecenia. Jedną z jego najbardziej znanych satyr jest „Pijaństwo”, w którym piętnuje on nadmierne spożywanie alkoholu. Satyra rozpoczyna się od rozmowy dwóch szlachciców, podczas której jeden tłumaczy, że źle się czuje, gdyż upił się na imieninach żony. Aby złagodzić swoje dolegliwości, sięga więc po „hanyżek” – anyżową wódkę. Wtem w progu pojawia się dwóch kompanów – nie wypada więc nie poczęstować alkoholem i ich! Szlachcice początkowo bawią się i rozmawiają w wyśmienitych nastrojach, jednak nadmiar procentów szybko prowadzi do nieporozumienia i bijatyki. Krasicki obrazuje w tej satyrze zgubny wpływ alkoholu na życie rodzinne i relacje przyjacielskie, a dodatkowo pokazuje, jak łatwo wpaść w uzależnienie od alkoholu. W ramach remedium na kaca szlachcice sięgają po jeden kieliszek, ale nie umieją na tym poprzestać i rozpoczynają kolejną imprezę.  

Satyra ta obnaża nie tylko skłonność Polaków do upijania się, ale też źle rozumianą gościnność, która dla wielu oznacza pojenie gości wysokoprocentowymi napojami. 

Drugą doskonałą satyrą Krasickiego jest „Żona modna”. Opowiada ona kobiecie, która ślepo zapatrzona w zachodnie wzorce, trwoni majątek swojego męża na luksusowe przedmioty, przebudowę domu w nowoczesnym stylu i organizowanie eleganckich przyjęć. Nie zwraca przy tym uwagi na koszty swoich działań, co doprowadza małżeństwo prawie do ruiny. Krasicki piętnuje w tym utworze nie tylko materialistyczną postawę kobiet, które zamiast dbać o domowe ognisko, zajmują się głupotami, ale przede wszystkim zapatrzenie szlachty w zachodnią kulturę. Żona z tej satyry jest karykaturą światowej i „obytej” damy – ślepo naśladuje to, co zobaczyła, nie ma własnego stylu, smaku i gustu, a do tego nie dba o dom ani o małżeństwo. Satyry w krzywym zwierciadle ukazują wady ludzkie, ale robią to w sposób subtelny. Humor i przerysowanie rzeczywistości (świat ukazany w hiperbolach) pozwala na uwypuklenie absurdalności i wad, które w codziennym życiu mogą unikać uwadze. Ludzie, widząc rzeczywistość w krzywym zwierciadle, zaczynają dostrzegać problemy, które wcześniej były niedostrzegalne.  

Kontekst - „Skąpiec” Moliera

Kontekst: Obśmiewaniem ludzkich przywar zajmował się również Molier. Jednym z jego najbardziej znanych dzieł jest komedia „Skąpiec”, której głównym bohaterem jest stary Harpagon. Mimo że ma całkiem pokaźny majątek, jego rodzina żyje w biedzie. Stać go na zatrudnienie służby, ale ci mają już dość skąpego i podejrzliwego starca. Harpagon jest do tego stopnia zaślepiony żądzą posiadania majątku, że planuje wydać swoją córkę za bogatego Anzelma, który godzi się zrzec posagu. Nie robi sobie nic z tego, że jego córka kocha innego! Gdy ginie jego szkatuła ze złotem, wpada w obłęd, niemal wariuje z rozpaczy. Finał historii jest taki, że szkatuła się znajduje, a Harpagon godzi się, aby jego dzieci poślubiły swoich ukochanych, niezależnie od tego, czy są zamożni. Czy jednak przechodzi on jakąkolwiek przemianę? Zdecydowanie nie – w finalnej scenie komedii pędzi, by uściskać odnalezioną szkatułkę z kosztownościami. W „Skąpcu” Molier piętnował chciwość i skąpstwo francuskiego mieszczaństwa, dla którego nie liczyły się żadne wartości moralne, a jedynie pieniądze. Tu Molier podobnie jak Ignacy Krasicki w krzywym zwierciadle przedstawił ludzkie wady, które skłoniły do refleksji nad całym społeczeństwem, ale równocześnie nie stanowiło to agresywnej krytyki.  

Podsumowanie

Podsumowanie: Czy wypada śmiać się z ludzkich przywar? Jak zwrócić komuś uwagę, że jest próżny albo przesadza z alkoholem, by nie zrobić tej drugiej osobie przykrości? W prawdziwym życiu jest to niezwykle trudne, w końcu nikt nie lubi być krytykowany. Sposobem, który wybrali sobie literaci, było pisanie satyr i komedii, w których krytyka odbywała się za pomocą żartu. Ważną cechą tego typu utworów było jednak powstrzymanie się od obśmiewania konkretnych osób, ale krytyka wad i nagannego postępowania całych grup. Dziś temat ten jest niezwykle istotny w kontekście hejtu, z którym mierzy się wiele osób. Naśladując wybitnych poetów, warto pamiętać, że nigdy nie chodzi o to, aby wyszydzić i wyśmiać człowieka, ale zwrócić ewentualnie uwagę na niewłaściwe postępowanie. Krytykować należy mądrze i dobrze, czyli z poszanowaniem dobra osobistego i kierując się empatią. Właśnie taka krytyka, która jest ukazana w krzywym zwierciadle oraz wyśmiewa pewne wady, jednak zachowuje dawkę empatii – pozwala nam dostrzec wady, co też miało miejsce w Skąpcu Moliera lub w satyrach I. Krasickiego.  

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.