Spis treści:
- Zofia Nałkowska – życie i twórczość do II wojny światowej
- Zofia Nałkowska a II wojna światowa
- Mniej znane fakty o pisarce
Zofia Nałkowska – życie i twórczość do II wojny światowej
Zofia Nałkowska przyszła na świat 10 listopada 1884 roku w Warszawie, jako córka Anny i Wacława Nałkowskich. O domu rodzinnym po latach pisała:
„Dzięki ojcu od dzieciństwa zastałam wszystko gotowe i nie miałam przeciw czemu buntować się moją młodością. Było wiadomo, że sprawy dzieci nie są w niczym godne lekceważenia i że o wszystko wolno się pytać. Kobiety powinny mieć takie same prawa co mężczyźni, do chłopów trzeba było mówić pan i ludzie wszystkich narodów i wyznań byli sobie równi”.
To właśnie ojciec zaraził ją pasją do czytania. Ukończyła prywatną pensję, a potem uczyła się na Uniwersytecie Latającym. Zgłębiała nie tylko językoznawstwo, ale także historię, geografię, ekonomię. Zanim w 1906 roku wydała swoją pierwszą powieść „Kobiety”, pisała już wiersze i opowiadania, a jej utwory ukazywały się m.in. na łamach „Kuriera Codziennego”. Wtedy była już żoną Leona Rygiera – poety, pisarza, autora utworów dla dzieci i humoreski „Mój wuj, jego jeleń i nowe prądy”. Związek nie przetrwał próby czasu. Para szybko się rozstała, choć rozwód nastąpił dopiero w 1918 roku.
Śmierć ojca spowodowała, że sytuacja materialna matki i siostry pisarki znacznie się pogorszyła. Zofia Nałkowska zamieszkała z nimi. Musiała zarobić na utrzymanie, więc pisała i publikowała głównie w spółdzielni wydawniczej „Książka”. W 1913 r. powstały m.in. nowele z tomu „Lustra”. Po wybuchu wojny światowej przeniosła się do Warszawy. Pod koniec 1915 r. otrzymała propozycję prowadzenia wykładów z historii literatury polskiej na kursie przygotowującym do studiów. W 1917 roku został wydany zbiór opowiadań wojennych „Tajemnice krwi”.
Na początku międzywojnia włączyła się w organizację struktur Związku Zawodowego Literatów Polskich. Wtedy też powtórnie wyszła za mąż. Wybrankiem pisarki był Jan-Jur Gorzechowski, który niedługo później został dowódcą 3 Dywizjonu Żandarmerii w Grodnie. Pisarka musiała wyprowadzić się z Warszawy. Kolejny związek Nałkowskiej znów okazał się złym wyborem. Jak sama stwierdziła, małżonek był „zazdrosny o powietrze, którym oddycha”. Zanim para się rozstała, powstały m.in. powieść „Romans Teresy Hennert” i „Niedobra miłość”. W obu utworach czytelnik znajdzie dopracowane portrety psychologiczne, zdradę oraz tytułową miłość i romans.
W 1930 roku na deskach Teatru Polskiego w Warszawie miał premierę dramat „Dom kobiet”. Zofia Nałkowska czuła, że jej utwór może spodobać się publiczności. Pisała o tym w dzienniku „Żyję pod znakiem przedwczesnego powodzenia mej sztuki”. Miała rację, dramat powracał na scenę również wiele lat po jej śmierci.
Powieść o życiu i karierze Zenona Ziembiewicza ukazała się pięć lat później, choć wiele wskazuje, że Nałkowska myślała już o niej wiele lat wcześniej w Grodnie. Napisanie „Granicy” trwało długo, ale trud autorki został doceniony m.in. Państwową Nagrodą Literacką. Pierwszy raz utwór został przeniesiony na ekran jeszcze za życia pisarki. W 1938 roku miał premierę film w reżyserii Józefa Lejtesa.
Przeczytaj również: Pierwszy „butch” polskiej literatury, królowa romansu. Maria Rodziewiczówna, jakiej nie znamy
Zofia Nałkowska a II wojna światowa
We wrześniu 1939 roku Zofia Nałkowska nie chciała opuścić stolicy, a tym bardziej kraju. Pierwszy dzień II wojny światowej wspomina tak:
„Wraz z innymi patrzyliśmy z ulicy na walczące aeroplany. Robotnicy, którzy wciąż jeszcze pracują nad kopaniem kanału wzdłuż Łazienek, wyszli ze swych głębin i patrzyli na niebo. Znowu przeżywa się coś, co kiedyś później wydawać się będzie niewiarygodne. Nie uczuwam strachu ani zdziwienia, tylko smutek. Wielka dzieje się sprawa i tym razem – po całych dwudziestu pięciu latach. Szybkie przestawienie wszystkiego. Rzeczy tamte powracają na swoje miejsca ważne, inne wszystko maleje, zapada w oddalenie”.
Okres okupacji spędziła w większości w Warszawie. Brała udział w podziemnym życiu literackim. Pracowała m.in. nad powieścią „Węzły życia”. Otrzymywała zaliczki od wydawcy Zbigniewa Mitznera, ale potrafiła też zarabiać w inny sposób. Prowadziła sklep tytoniowy. W dniu wybuchu powstania warszawskiego mieszka już w Adamowiźnie, skąd na początku 1945 roku przenosi się do Łodzi.
W marcu 1945 roku zaczęła pracę w Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich. Wynikiem tego stały się „Medaliony”, czyli cykl ośmiu opowiadań. W każdym z nich autorka przedstawia inną historię. W miniaturze prozatorskiej „Profesor Spanner” można przeczytać o produkcji mydła z ludzkiego tłuszczu, a „Dwojra Zielona” jest o Żydówce, która straciła oko, ale przeżyła II wojnę światową. Na podstawie opowiadania „Przy torze kolejowym” powstał nawet film w reżyserii Andrzeja Brzozowskiego.
Nie tylko osoby, które miały choć raz w rękach „Medaliony” Zofii Nałkowskiej, kojarzą słowa „Ludzie ludziom zgotowali ten los”. W latach 50. XX w. podczas wywiadu, którego pisarka udzieliła na antenie Polskiego Radia, można było usłyszeć:
„Moje częste jazdy, właściwie wówczas jeszcze loty, do Krakowa i do Gdańska, wywołane były udziałem w pracach Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich. Ze wstrząsających przeżyć ówczesnych pozostała mi skromna książeczka zatytułowana Medaliony. Dająca wyraz zdumieniu, że to ludzie ludziom zgotowali ten los”.
Przeczytaj również: Wiersz Wisławy Szymborskiej ujawniony po latach
Mniej znane fakty o pisarce
Pisarka była aktywna na wielu polach. Angażowała się społecznie, np. protestowała przeciw rządom sanacyjnym. Później była posłanką do Krajowej Rady Narodowej, Sejmu Ustawodawczego oraz w pierwszej kadencji Sejmu PRL.
Pozostawiła po sobie obszerne dzienniki. Te dotyczące wojny można pożyczyć w bibliotece, ale aby dowiedzieć się więcej o życiu pisarki, warto wybrać się do Muzeum Zofii i Wacława Nałkowskich do Wołomina.
W Tychach jest mural, który przedstawia autorkę Medalionów. Trudniej zobaczyć jeden z kraterów Wenus, który nosi imię Zofii Nałkowskiej. Takie kosmiczne upamiętnienie zapewniła jej Międzynarodowa Unia Astronomiczna.
Źródła: Zofia Nałkowska, Dzienniki czasu wojny, Warszawa 1974, encyklopedia.pwn.pl, encyklopediateatru.pl, klp.pl, muzeumnalkowskich.pl, poezja.org, wielkahistoria.pl, przystanekhistoria.pl, warsawka.eu, bryk.pl
Rozwiąż quizy o książkach:
Kultowe książki dla młodzieży w PRL. Co wtedy znikało z bibliotek?
Filmy i seriale z czasów PRL. Wszystkie powstały na podstawie książek
Jak dobrze znasz kultowe kryminały? Sprawdź się w naszym quizie
