Ironia. Jak rozpoznać ją w tekście?

Ironia w literaturze pojawia się bardzo często. Mimo że bywa mylona z komizmem czy groteską, to na egzaminie ósmoklasisty trzeba wyraźnie rozróżnić te pojęcia. Ironię wykorzystujemy do podważania gotowych wyobrażeń o świecie. Co jeszcze trzeba wiedzieć na jej temat?

W tym artykule dowiesz się:

Co to jest ironia?
Jaką funkcję pełni ironia w literaturze?
Jakie są rodzaje ironii?

Na egzaminie ósmoklasisty musisz umieć rozpoznać ironię i komizm. Warto dowiedzieć się także, po co się po nie sięga i jaki efekt można z pomocą tych dwóch figur stylistycznych osiągnąć. W następnym artykule skupimy się na tej drugiej figurze, tymczasem...

Przeczytaj również: Egzamin ósmoklasisty 2023. Zobacz arkusze z poprzednich lat

Ironia – co to jest?

Ironia to celowa sprzeczność między intencją nadawcy a sensem wypowiadanego przez niego zdania. Nie jest to zjawisko przypadkowe. Ironią posługujemy się świadomie, kiedy chcemy pokazać rozdźwięk między dosłownym a ukrytym sensem zdania. Ironia to zjawisko z porządku retorycznego, czyli sposobu kształtowania wypowiedzi tak, aby jak najskuteczniej działała ona na odbiorców. Z czasem jednak coraz bardziej stawała się ona znakiem pewnego światopoglądu, podkreślającego sprzeczności w naszym życiu.

Przeczytaj również: Ironia i groteska jako sposoby opisu rzeczywistości. Funkcjonalność tych środków wyrazu na dowolnie wybranych przykładach

Jaką funkcję pełni w literaturze ironia?

Ironia w dziele literackim może pełnić bardzo różne funkcje. Ta o zdecydowanym wydźwięku eksponującym podwójność wypowiedzi (sens dosłowny i ukryty) bardzo często służy podkreślaniu dystansu narratora, podmiotu lirycznego czy postaci do opisywanego przez nią świata, poszczególnych wydarzeń lub bohaterów.

Ironia może być także oznaką oceny jakichś zachowań, wydarzeń. Przykładem takiej ironii będzie ta wykorzystana przez Ignacego Krasickiego w satyrze „Do króla” czy „Żona modna”, gdzie poeta z pozoru jedynie chwali zachowanie otaczających go na królewskim dworze kobiet, a tak naprawdę krytykuje je za rozrzutność, niefrasobliwość czy po prostu głupotę. W końcu ironia może być także sygnałem istnienia nierozwiązywalnych sprzeczności w naszym życiu. Tak będzie na przykład w „Balladynie” Juliusza Słowackiego, kiedy nie będzie do końca wiadomo, co w życiu jest prawdą a co fikcją, kiedy Grabiec z chłopa zostanie wyniesiony do rangi króla, którym tak naprawdę przecież nie był… Niejednoznaczność świata to coś, co bardzo chętnie polscy romantycy podkreślali właśnie za pomocą ironii.

Przeczytaj również: Ironia i sarkazm w Kamizelce Bolesława Prusa

Rodzaje ironii

Wyróżnia się przede wszystkim 3 rodzaje ironii:

Ironię słowną, czyli taką gdzie na poziomie pojedynczej wypowiedzi widać, że oznacza ona, co innego, niż mogłoby się z pozoru wydawać; tak zachowuje się między innymi narrator „Opowieści wigilijnej” Dickensa, kiedy pokazuje skąpstwo głównego bohatera jako rzecz naturalną, jednocześnie sprawiając, że czytelnik odbiera to zachowanie bohatera jako wyjątkowo dziwne. Tak też jest w satyrze Krasickiego „Żona modna” – podmiot liryczny chwaląc kobiety, tak naprawdę je przecież krytykuje.
Ironię sytuacyjną, czyli opartą na różnicy między tym, co powinno, a tym, co faktycznie się wydarzy, można zobaczyć już w dramatach antycznych, kiedy bohater chce zrobić jedno, a wychodzi drugie (Edyp chciał odnaleźć ojca, a go zabił).
Ironię dramatyczną (ironię tragiczną) – kiedy publiczność spektaklu widzi i rozumie więcej niż postać. W „Balladynie” w scenie sądu otaczający Balladynę bohaterowie nie rozumieją wydźwięku zachowania bohaterki, tylko widzowie wiedzą, że wydaje ona na siebie wyrok.

Można także wskazać na ironię romantyczną, a więc szczególny sposób wykorzystywania ironii w celu podważania jednoznacznego statusu i obrazu człowieka oraz świata, pokazywaniu migotliwości sensów. Przykłady takiej ironii znaleźć można w „Balladynie” Słowackiego.