Spis treści:
- Orzeł, bielik, orzeł-bielik. Jaki ptak jest na polskim godle?
- Orzeł jako symbol. Czy godło Polski przedstawia konkretny gatunek?
Orzeł, bielik, orzeł-bielik. Jaki ptak jest na polskim godle?
W powszechnym mniemaniu bielik jest uważany za orła, jednak w rzeczywistości przedstawiciele tego gatunku są genetycznie bliżej spokrewnieni z jastrzębiami niż z orłami właściwymi.
Czy w takim razie nazwa "orzeł biały" jest niepoprawna? Jeśli spojrzeć przez pryzmat genetyki – tak, ale w rzeczywistości bieliki nazywano orłami od setek lat, na długo przed rozwojem współczesnej nauki. Orzeł biały, czy orzeł-bielik to zresztą nazwa potoczna, która nie pojawia się w podręcznikach biologii. Określenie bielika orłem jest nieprecyzyjne, ale nie oznacza pomylenia go z innym gatunkiem. Jeśli jednak nie wygłaszamy akurat referatu na zjeździe ornitologicznym nie powinno być to większym problemem.
Według badań genetycznych linie ewolucyjne orłów i grupy, z której wywodzą się bieliki rozdzieliły się ok. 5 milionów lat temu.
Obie grupy odróżnia kilka cech – na pierwszy rzut oka najbardziej widoczny jest brak upierzenia dolnych fragmentów łap bielika. Przy próbach identyfikacji gatunku widocznego na polskim godle właśnie ten szczegół najczęściej przeważa szalę na korzyść gatunku z rodziny jastrzębiowatych.
Jakie gatunki oprócz bielików bierze się pod uwagę w takich dyskusjach? Okazuje się, że w różnych źródłach wymieniono co najmniej 9 kandydatów:
- orzeł przedni;
- orzeł cesarski;
- orzeł stepowy;
- orlik grubodzioby;
- orlik krzykliwy;
- orzełek południowy;
- bielik wschodni;
- gadożer;
- rybołów.
Jak widać, możliwości jest wiele, ale tutaj warto zadać sobie inne pytanie – czy polski orzeł jest w ogóle przedstawicielem konkretnego gatunku?
Do czasu opracowania badań genetycznych, a przynajmniej klasyfikacji Linneusza z XVIII wieku nikt nie przykładał specjalnej wagi do drobiazgowej analizy biologicznej, tylko warstwy symbolicznej, jaką niósł wizerunek orła na sztandarach, to może takie dywagacje w ogóle nie mają sensu i są zwykłym "dorabianiem teorii" tam, gdzie nigdy jej nie było?
Może w tej sytuacji, zamiast szukać odpowiedzi w ścieżkach ewolucji biologicznej, lepiej byłoby przyjrzeć się ewolucji herbów i innych symboli szukając źródeł w wierzeniach pradawnych kultur?
Przeczytaj: Polskie symbole narodowe – co oznaczają i kiedy powstały?
Orzeł jako symbol. Czy godło Polski przedstawia konkretny gatunek?
Wszyscy wiemy, że orzeł nie jest wyłącznie polskim symbolem. W swoim godle mają go Niemcy, Czesi i Rosjanie, ale też mieszkańcy znacznie bardziej odległych krajów – Indonezji, Sudanu, Kirgistanu czy Syrii. Orły widnieją na herbach państw, miast, regionów, jednostek wojskowych, a nawet zakonów.
Orzeł to jeden z najstarszych symboli w ogóle. Był godłem dynastii Achemenidów rządzącej Persją od 550 do 330 roku przed naszą erą, jednak pojawiał się o wiele wcześniej – dwugłowy orzeł widoczny jest na zdobieniach z epoki brązu (od 3000 do ponad 1000 lat p.n.e.). Z Bliskiego Wschodu wizerunek orła trafił do Rzymu, skąd rozprzestrzenił się po Europie podobnie jak łacina czy fundamenty systemu prawnego (prawo rzymskie).
Orzeł symbolizuje siłę, potęgę, majestat, odwagę i wiele innych przymiotów, z którymi chcą być kojarzeni wszyscy władcy. Orły budziły w ludziach podziw od najdawniejszych czasach – nie jest przypadkiem, że właśnie te ptaki były utożsamiane z najwyższymi bóstwami dawnych wierzeń – Zeusa, Jowisza, a prawdopodobnie także praindoeuropejski pierwowzór tych postaci, Djausa.
Inna ważna i niejednoznaczna kwestia to kolorystyka. Ptak w polskim godle ma złoty dziób, (a jeszcze w XX-leciu wojennym złote były także łapy) co pokrywa się z ubarwieniem bielika. Jest tylko jeden problem – kolor złoty był przez wieki symbolem statusu, bogactwa i władzy monarchii. Nie można w żaden sposób wykluczyć, że to, a nie dbałość o realizm było główną motywacją barw na polskim godle. Przemawia za tym jeszcze jeden argument – najstarszy zachowany wizerunek polskiego Orzełka to herb Piastów z końcówki XIII wieku, gdzie oprócz skoków, dzioba i korony, złote są jeszcze "ramiona" i "obrączka" na ogonie ptaka.
Wszystko to mówi nam dwie rzeczy – wizerunek majestatycznego, drapieżnego ptaka w żadnym razie nie jest "polskim wynalazkiem", a ludzie, którzy w średniowieczu umieszczali go na swoich sztandarach na pewno kierowali się zupełnie innymi motywami niż taksonomia i rzetelność biologiczna, które w dzisiejszym rozumieniu tych słów po prostu jeszcze nie istniały i miały pojawić się w ludzkich umysłach dopiero kilka wieków później.
Źródła: researchgate.net; old.uwb.edu.pl; study.com
Czytaj także:
Kozice w Tatrach – jest ich więcej niż wiosną
Jak wabił się pies marszałka? Rozwiąż QUIZ historyczny
Małpożer – jeden z największych ptaków świata krytycznie zagrożony wyginięciem
