Hipoteza jest pewnym zdaniem, które wymaga sprawdzenia, w celu uznania go za fałszywe lub prawdziwe. Hipoteza jest więc podstawą do przeprowadzenia badań naukowych, które ją zweryfikują. 

Jak zbudować hipotezę badawczą?

Jest wyrażana w formie związku pomiędzy zmienną zależną i zmienną niezależną:

Jeśli X, to Y gdzie X jest zmienną niezależną, a Y zmienną zależną.

Przykładem hipotezy jest: „Kobiety są bardziej prawdomówne niż mężczyźni”, czyli podstawiając pod wzór: „Jeśli ktoś jest kobietą (X), to jest bardziej prawdomówny niż mężczyzna (Y)”. Hipotez używamy też na co dzień, na przykład: „Mój nauczyciel jest wobec mnie niesprawiedliwy”. Jest to hipoteza, o której nie wiemy, czy jest prawdziwa, a więc wymaga sprawdzenia.

Jak sformułować tezę?

Badaniem sprawdzającym hipotezę byłoby porównanie ocen z kolegami, analiza zachowania nauczyciela itp. Na podstawie tych badań można wysunąć tezę, czyli potwierdzenie lub zaprzeczenie hipotezy, poparte argumentami. Cały proces wygląda mniej więcej tak:

  1. Hipoteza „Mój nauczyciel jest wobec mnie niesprawiedliwy”
  2. Badania: porównanie ocen itd.
  3. Teza: np.: „Nauczyciel nie jest niesprawiedliwy, ponieważ mam takie same oceny za taką samą ilość punktów co inni uczniowie oraz nie jestem brany do odpowiedzi częściej niż inni uczniowie”.

Hipoteza została więc zaprzeczona, lecz sprawdzona. Dzięki temu wysunięto tezę.

Jakie wymogi musi spełniać hipoteza?

Hipoteza jest przypuszczeniem, domysłem dotyczącym pewnej prawidłowości. Musi spełniać pewne wymogi, jeśli ma być użyteczna. Hipoteza powinna być:

  1. nowa, czyli zawierająca jakieś niezbadane dotychczas kwestie lub aspekty.
  2. ogólna, tzn. musi brać pod uwagę wszelkie fakty, procesy i zjawiska związane z badaną kwestią.
  3. pojęciowo jasna, czyli wyrażona dokładnie i jednoznacznie.
  4. niesprzeczna wewnętrznie
  5. sprawdzalna
  6. nie oczywistością lub banałem

Jak dzielimy hipotezy?

Hipotezy można podzielić na zerowe i badawcze. Powyższy opis dotyczy hipotez badawczych.

Hipoteza zerowa jest zdaniem, które przyjmujemy na początku, czyli jest poniekąd aktualnym stanem wiedzy, przed postawieniem hipotezy i przeprowadzeniem badań.

Przykładowo w przypadku hipotezy badawczej: „Kobiety są bardziej prawdomówne niż mężczyźni”, hipotezą zerową będzie: „Kobiety nie są bardziej prawdomówne niż mężczyźni” (nie znaczy to, że są mniej prawdomówne). Kolejnym przykładem może być hipoteza badawcza: „Agresywni uczniowie mają niższy poziom IQ”, co znaczy, że sprawdzamy korelację pomiędzy inteligencją a agresją. Hipotezą zerową będzie: „Poziom inteligencji nie ma wpływu na agresję”. Staramy się więc dla hipotezy zerowej zaproponować alternatywę, czyli udowodnić, że jest inaczej, niż należy początkowo zakładać.

Kolejnym podziałem hipotez jest podział na kierunkowe i niekierunkowe. „Kobiety są bardziej prawdomówne niż mężczyźni” to hipoteza kierunkowa, czyli zakładająca, że jedna grupa jest lepsza od drugiej. W hipotezie kierunkowej zakładamy kierunek różnic w konkretną stronę. Hipotezą niekierunkową byłoby: „Kobiety różnią się pod względem prawdomówności od mężczyzn”. Zakładamy więc pewną różnicę, ale bez rozróżnienia, na korzyść której grupy jest skierowana. Hipotezy kierunkowe stawia się, gdy są do tego jakieś przesłanki.

Pięć sposobów budowania hipotez badawczych:

  1. Poprzez intuicję – gdy nam się coś wydaje. Ten sposób jest stosowany, gdy dane zjawisko bardzo skomplikowane, nieznane lub słabo udokumentowane.
  2. Na zasadzie analogii – czyli stosując pewną zasadę w innej dziedzinie wiedzy. Najlepszym przykładem jest analogia pomiędzy ciałem człowieka a organizmem społecznym.
  3. Ustalanie modeli lub ideałów – stworzenie schematu, przedstawiającego w uproszczony sposób jakiś problem.
  4. Hipotezy, które opierają się na związkach zależności przyczynowej.
  5. Hipoteza alternatywna, która stosowana jest, gdy analizowany problem jest zbyt złożony i ma zbyt wiele różnorodnych związków przyczynowych. Możliwa jest, gdy zgromadzona wiedza umożliwia postawienie hipotezy alternatywnej, nawet przeciwstawnej.

Stawianie hipotez badawczych jest podstawową formą naukowego rozwoju ludzkości. Każda badanie powinno mieć jasno postawioną hipotezę, która warunkuje przeprowadzanie testów, sprawdzających jej prawdziwość. Bez odpowiedniej, logicznie postawionej hipotezy dane badanie nie powinno być prowadzone, ponieważ jest bezpodstawne.