Zdrowie i choroby, w różnych częściach świata są w odmienny sposób uwarunkowane w aspekcie zarówno całej populacji jak i jednostek. Obecnie, życie niemal wszystkich ludzi jest naszpikowane stresem i sytuacjami napięcia, będącymi rezultatem rozwoju cywilizacji, innymi czynnikami stresogennymi są również coraz większe różnice społeczne pomiędzy danymi populacjami w aspekcie materialnym czy gospodarczym. Z uwagi na powyższe fakty, można się zastanawiać, czy sformułowana przez Światową Organizację Zdrowia definicja zdrowia może zostać uznana jako jednoznaczna i wszechstronna;

"zdrowie to stan pełnej fizycznej, duchowej i społecznej pomyślności, stan dobrego samopoczucia - dobrostan, a nie tylko brak choroby, defektów fizycznych, czy niedomagań"

Cytowana definicja stanowi wersję otwartą, a więc pojęcie choroby nie jest statyczne (ustalone raz na zawsze), lecz wyraża ono obecny stan wiedzy z zakresu zjawisk, które odzwierciedlają pewne patologiczne procesy, mające miejsce w organizmie człowieka. Ponadto, wartość życia jest tutaj wyraźnie wzbogacona poprzez nadanie mu znaczenia zdolności do prowadzenia sensownego oraz twórczego życia, które będzie satysfakcjonujące dla danej jednostki. Zatem pojęciowy zakres zdrowia i choroby oraz związanej z nimi sfery działań - pozostaje zagadnieniem wciąż otwartym, jednak faktem jest, iż w ostatnich stu latach zaobserwować można było zasadnicze zmiany w podejściu do definiowania tego pojęcia. Tradycyjne pojęcie zdrowia (oparte na medycynie) oznaczało brak choroby oraz oceniane było w kategorii zwalczania chorób, natomiast spojrzenie kładące nacisk na pozytywną postawę w stosunku do zdrowia i choroby, jest rezultatem współczesnych nam czasów.

Jak twierdzi A.Malinowski, zdrowie można zdefiniować jako dynamiczny stan rozwoju struktur oraz funkcji organizmu; jest to stan zgodny z naturą, czyli biotopem jednostki, w jakim czynności życiowe przebiegają optymalnie a środowisko zaspokaja potrzeby organizmu (...) zdrowie, podobnie jak norma biologiczna człowieka (biotopu), jest jego funkcjonalnym optimum.

Zdrowie jest przez każdego z nas odczuwane w codziennym życiu - w trakcie nauki, pracy, podróży, zakładania rodziny, chorowania czy osiągania sukcesów. Jedną z pierwszych osób, które dokonały systematyzacji całokształtu poglądów dotyczących zdrowia, był Hipokrates, który został później "ojcem medycyny europejskiej". Według tego myśliciela, dobre samopoczucie - czyli zdrowie, oraz złe - czyli choroba, zależą od równowagi pomiędzy nami a tym, co nas otacza. Utrzymanie zewnętrznej równowagi pomiędzy jednostką a jej środowiskiem umożliwia stworzenie również równowagi wewnętrznej. Pojęcie zdrowia według Hipokratesa, ujmowane w kategoriach dobrego lub złego samopoczucia, dopuszczało jednak subiektywizm, zawężający rozumowanie tych pojęć do indywidualnego odczuwania oraz odbierania otoczenia. Obiektywne ujęcie pojawia się natomiast dopiero w uzależnieniu zdrowia od równowagi pomiędzy jednostką a jej otoczeniem; w tej relacji istnieje możliwość obserwacji zdrowia z zewnątrz, czyli obserwacji jego objawów, oznak czy możliwych efektów poddających się ocenie innych osób. Człowiek stanowi tutaj kryterium obiektywności ocen oraz formułowanych potencjałów zdrowia innych ludzi, gdyż to właśnie zachowania manifestowane przed innymi, wskazują na zdrowie lub jego brak.

Sposób ujmowania zdrowia i choroby przez Hipokratesa przetrwał niemal w niezmienionej postaci aż do momentu pojawienia się filozofii kartezjańskiej polegającej na mechanistycznym widzeniu świata oraz człowieka; teoria ta porównywała ludzki organizm do maszyny, która działa z wielką precyzją i doskonałością. Filozofia kartezjańska umożliwiła wprawdzie poznanie struktury i funkcji człowieka, lecz jednocześnie spowodowała zawężenie reakcji na jednostkę do perfekcyjnej naprawy jej zdrowia stanowiącego niejako uszkodzenie maszyny biologicznej; człowiek nie był tutaj traktowany jako pewna całość lecz tylko w pewnych aspektach. Mimo to, paradygmat kartezjański doprowadził do prężnego rozwoju nauk ścisłych, natomiast w medycynie spowodował ogromny postęp techniczny, który umożliwił wykorzystywanie w badaniu funkcji organizmu człowieka metod analitycznych. Jednocześnie stworzone zostały naukowe, medyczne i biomedyczne podstawy pojęcia zdrowia, ponad to, obok czynników biologicznych, jako jedne z warunków zdrowia zaczęto uważać również czynniki społeczne.

Zrozumienie istoty zdrowia wymaga znajomości pewnych terminów biologicznych, które mają swoje zastosowanie w dziedzinie antropologii oraz ekologii człowieka, takich jak:

  • norma reakcji
  • norma adaptacyjna
  • adaptacja
  • adaptabilność
  • adiustacja
  • kondycja
  • wigor życiowy

Wpływ człowieka na powstawanie zmian w przyrodzie oraz wpływ tej przyrody na zachodzące zmiany psychosomatyczne u człowieka jest już niepodważalnym faktem, zatem należy określić pewne normalne zakresy zmienności różnych cech człowieka oraz przyrody. Występujące zakłócenia w zakresie norm biologicznych u człowieka będą wywoływać choroby, będące rezultatem zakłócenia funkcji biologicznych organizmu przez biologiczne, społeczne lub psychologiczne czynniki. Należy więc ujednolicić pojęcie normy i normalności na gruncie medycyny, uwzględniając owe pojęcia, wypracowane już w dziedzinie biologii, psychologii oraz socjologii. Normy te można ujmować z różnych punktów widzenia:

  • biologia określa normę jako optymalny stan organizmu, jego struktur i funkcji; zazwyczaj jest to najbardziej charakterystyczna dla określonej populacji wartość danej cechy
  • medycyna jako normę pojmuje prawidłowy i optymalny stan zdrowia, ujmowany w kategorii cech biologicznych, psychologicznych i socjologicznych
  • nauki społeczne i psychologia same ustalają swoje normy w drodze arbitralnych decyzji

Norma zdaniem Selye'a jest harmonijną całością strukturalno - czynnościowych cech organizmu, które są adekwatne do jego środowiska zewnętrznego oraz umożliwiają optymalne funkcjonowanie. Wyznaczone granice i normy pod wpływem międzypokoleniowych zmian ulegają przekształceniom, ponieważ muszą one być adekwatne do dynamiki czasowych przemian procesów życiowych. A. Malinowski wyróżnił następujące poziomy zdrowia:

  • normalne
  • subpatologiczne
  • stany patologiczne (czyli chorobowe)

Pośród owych stanów można ukazać wyrazistość zdrowia i choroby; zdrowie stanowi tutaj normę a choroba - abnormę, czyli naruszenie normy, przy czym obydwa te pojęcia są przeciwstawne sobie, a ich granice mają postać continuum. Często jednak zdrowie bywa absolutyzowane, wtedy to wzorcową jego postacią jest umowne "zdrowie absolutne", które w praktyce jest nieosiągalne, stanowi jedynie pewien wzorzec. Opierając się na adiustacyjnych możliwościach człowieka (adaptacjach fizjologicznych) w różnych warunkach środowiskowych, należało by jednak mówić o faktyczno - praktycznym wymiarze zdrowia.

Zdrowie, czyli norma oraz jej brak - a więc choroba czy patologia, związane są z pojęciem adaptacji, a więc sprzyjającym przetrwaniu procesem dostosowywania się jednostki lub populacji do środowiska. Jethon wyróżnia następujące typy procesów przystosowawczych:

  • adaptacja genetyczna, czyli zmiany przystosowawcze mające odbicie w genotypie danej jednostki
  • adaptacja fizjologiczna, czyli zmiany przystosowawcze w zakresie procesów wewnątrzustrojowych, będące rezultatem oddziaływań środowiskowych
  • adaptacja biochemiczna, a więc zmiany zachodzące na poziomie subkomórek, dotyczące przystosowania się procesów biochemicznych do określonych obciążeń organizmu
  • adaptacja morfologiczna - są to zmiany w zakresie budowy ciała, wynikające z reakcji genotypu oraz środowiska (są realizowane w procesach adaptacji fizjologicznej oraz biochemicznej)
  • adaptacja behawioralna stanowi funkcję inteligencji, dotyczy ona zmian zachowania zapewniających zachowanie stanu równowagi w relacji ze środowiskiem
  • adaptacja metaboliczna obejmuje szybko zachodzące zmiany przystosowawcze funkcji wewnątrzustrojowych do określonych zapotrzebowań na dany czynnik
  • adaptacja epigenetyczna stanowi dłużej utrzymujące się zmiany genotypowe, po pewnym czasie utrwalające się w genotypie

Według kryterium rodzajów oraz charakteru oddziaływania na ludzki organizm wyróżnia się następujące typy procesów adaptacyjnych:

  • adaptacja mutacyjna ma miejsce procesie ewolucji pewnego gatunku czy populacji; prowadzi np. do powstawania ras
  • adaptacja modyfikacyjna stanowi aklimatyzację (czyli adiustację)
  • adaptacja modulacyjna jest bezpośrednim przystosowaniem się organizmu do szybko zachodzących zmian w warunkach środowiskowych

A. Malinowski wyróżnił w procesach adaptacyjnych:

  • czynniki środowiska (czynniki fizyczne, biologiczne, psychiczne)
  • cechy organizmu (okresy rozwoju w ontogenezie)
  • charakter zachodzących w różnych układach zmian adaptacyjnych
  • poziom organizacji organizmu (molekularny, tkankowy, całego organizmu)

Same procesy adaptacyjne dzielone są zazwyczaj na 3 grupy:

    • indywidualne, czyli te, które trwają w ciągu życia danej jednostki
    • gatunkowe, czyli uzależnione od genetycznej "puli" gatunku
    • populacyjne, które tworzą się w trakcie formowania się danej populacji

Na gruncie biologii, zdrowie jest ujmowane jako stabilny stan organizmu, w którym poszczególne układy anatomiczne oraz narządy posiadają normalną strukturę oraz funkcję, a procesy życiowe na poziomie fizjologicznym przebiegają w prawidłowy i w ścisłej zależności od środowiska sposób. Normę w zakresie zdrowia można również charakteryzować za pomocą metod statystycznych; takie statystyczne wnioski wyciąga się na podstawie uzyskanych wyników badań doświadczalnych w obrębie określonego a priori modelu statystycznego, przy czym ocena dotyczy zarówno wpływów efektów stałych jak i tych pojawiających się w sposób losowy. Statystyka będąca jednym z narzędzi badawczych zdrowia i choroby, umożliwia na ujmowanie pewnych zależności zachodzących pomiędzy właściwościami. W sytuacji, kiedy nie mamy pewności co do oceny stanu zdrowia czy choroby albo też stanu rozwoju fizycznego, dzięki statystyce możliwe jest podejmowanie najlepszych decyzji pozwalających na znormalizowanie tych stanów oraz prognozowanie dalszego przebiegu procesu normalizacji (należy jednak pamiętać, iż prognozy nie zawsze okazują się trafne).

Można wyróżnić trzy rodzaje zdrowia przyjmując kryterium normy reakcji oraz jej naruszania:

  • zrównoważone zdrowie - ma miejsce w sytuacji, kiedy niewielkie odchylenia w zakresie struktury i funkcji nie skutkują zakłóceniami w życiu
  • umiarkowanie rozchwiane zdrowie - to sytuacja, w której okresowo pojawiają się pewne dysfunkcje, które nie mają jednak większego wpływu na funkcjonowanie życiowe, zdolność do pracy
  • rozchwiane zdrowie- taki stan rzeczy wynika z narastania pewnych dysfunkcji oraz nawarstwiania się różnych zaburzeń (chorób czy stanów chronicznych), które w znacznym stopniu stanowią ograniczenie dla normalnego funkcjonowania oraz zdolności do pracy

W ciągu minionych lat, rozwój poglądów na temat zdrowia ulegał wielu zmianom, jednak najtrwalszy okazał się pierwszy ich kierunek, związany z działaniami w zakresie poznawania charakteru patologii oraz rozwojem medycyny klinicznej i diagnostyki (trwa on do dzisiaj). Drugi kierunek stanowiło poszukiwanie naukowych metod rehabilitacji już utraconego zdrowia, a trzeci - włączenie się sanogenezy, początek sinologii, nauki o reaktywności organizmu i mechanizmach zachowania oraz obrony homeostazy. Kolejny kierunek stanowiła paleologia wraz z promocją zdrowia, których główną strategią jest szukanie sposobów dla odpowiedniego kształtowania się zdrowia jednostki i całej populacji, przy czym poszukiwania te obrały kierunek określenia prawidłowego, zdrowego obrazu życia oraz kryteriów zdrowia, jak i możliwych sposobów dla podnoszenia poziomu zdrowia.

Wigor życiowy to inaczej potencjał życia i zdrowia, czyli biologicznie skondensowana energia organizmu, która posiada pewne granice w wielkości oraz czasie trwania. Ludzki organizm składa się z wielokomponentowych systemów, gdzie poszczególne poziomy biologicznej organizacji charakteryzują się tylko sobie właściwymi procesami. Takie systemowe ujęcie zdrowia opiera się na 4 następujących zasadach:

  1. system składa się z wielu wzajemnie powiązanych elementów, które stanowią o jedności organizmu
  1. system w ujęciu ogólnym stanowi wyższą wartość w stosunku do sumy jego składowych
  1. każdy system jest jednocześnie częścią innych systemów, których komponenty oraz podsystemy mogą być badane jako samodzielne jednostki
  1. jakiekolwiek zmiany zachodzące w poszczególnych elementach systemu (pozytywne lub negatywne) powodują zmiany w funkcjonowaniu całego systemu

Warunkiem prawidłowego życia jest utrzymanie homeostazy wewnątrzustrojowej, której to stopień stabilizacji (zależny od cech biotopu) determinuje indywidualny sposób pełnienia funkcji biologicznych oraz społeczno - kulturowych. Poziom stabilizacji homeostazy ulega licznym zmianom w ciągu życia, zachodzącym pod wpływem różnych czynników środowiska zewnętrznego i wewnętrznego; wpływają one również na zmiany w wigorze życiowym jednostki, które objawiać się mogą np. wahaniem nastroju czy uczuciem dyskomfortu. Zatem zdrowie posiada wieloczynnikową oraz dynamiczną strukturę, gdyż to dynamiczny stan homeostazy stanowi warunek dla obecności jakościowych u ilościowych wskaźników zdrowia.

Brechman w końcu lat 80-tych stworzył naukę o zdrowiu człowieka oraz metodach podtrzymywania, ochrony i zabezpieczenia go od wszelkich chorób, o nazwie waleologia. Warunkiem niedopuszczania do chorób i utrzymania odpowiedniego stanu zdrowia jest znajomość prawidłowości rozwoju organizmu oraz zmienności zakresów norm. Przedmiotem badań waleologii jest:

  • wszelkie aspekty zdrowia
  • biologiczne, społeczne i psychiczne czynniki stanu zdrowia
  • wzorce zdrowego stylu życia

W ramach waleologii znajdują się również następujące dziedziny:

  • antropologia
  • ekologia człowieka
  • fizjologia
  • kultura fizyczna
  • medycyna klasyczna
  • medycyna niekonwencjonalna
  • pedagogika
  • psychologia
  • socjologia
  • teoria zdrowia
  • waleometria (dotycząca metod oceny zdrowia)

Waleologia w aspekcie pedagogicznym opiera się na pedologii (nauka dotycząca całego okresu dziecięcego), która powstała w 1939 roku jako nauka o naturalnych prawidłowościach rozwoju oraz funkcjonowania organizmu dziecięcego, o jego indywidualnej zmienności. Pedologia zwraca również uwagę na rolę czynników biologicznych i społecznych w rozwoju oraz kształtowaniu się poszczególnych nawyków i kultury zdrowia. Im jednostka jest młodsza, tym łatwiejsze jest kształtowanie owych nawyków, natomiast z wiekiem coraz łatwiej jest ją przekonać o ich zasadności. Istotne są tutaj takie kwestie jak np. teoretyczne i praktyczne zagadnienia dotyczące różnicy płci, zarówno w aspekcie biologicznym jak i społecznym, które należy uwzględnić w procesie kształtowania motywacji oraz wyboru indywidualnego stylu życia. Zasady dotyczące zdrowego stylu życia powinno się formułować i kształtować w zakresie całego procesu dydaktycznego (z uwagi na ten fakt waleologia jest zaliczana do dyscyplin pedagogicznych). Jak pisze Brechman, dziwnym jest fakt, iż obszar naszej wiedzy z każdym rokiem się powiększa, a jednocześnie specjalnie nie naucza się o normach czy nawykach zdrowego stylu życia; nie istnieją odpowiednie programy czy systemy nauczania o zdrowiu. Współczesność narzuca nam konieczność merytorycznego przygotowywania kadry pedagogicznej pracującej w przedszkolach, szkołach podstawowych oraz średnich; istnieje również potrzeba opracowania programów kształcenia, które wpajały by uczniom podstawowe zasady zdrowego stylu życia. Wydaje się dużo prostszym zabiegiem stworzenie nauki dotyczącej promocji zdrowia niż nauki o samym zdrowiu, gdyż łatwiej ustalić było kryteria zdrowego życia całej społeczności niż jednostki. Zapobieganie chorobom stanowi jedynie częściowe traktowanie kwestii promocji zdrowia.

Istnieje wiele dyscyplin zajmujących się kwestią zdrowia, jak np. filozofia zdrowia, psychologia zdrowia, pedagogika zdrowia czy biologia zdrowia, przy czym główną rolę w zwiększeniu zdrowotnego potencjału społeczeństwa odgrywa pedagogika zdrowia. Jednym z celów i zadań współczesnej szkoły powinno zatem być szukanie form nauczania, technologii i metod pozwalających radzić sobie z negatywnymi czynnikami, takimi jak np. stresy i choroby szkolne, które stanowią coraz częstsze zjawiska współczesnej szkoły.

Bibliografia:

  • Aleksandrowicz J., Duda R., U progu medycyny jutra, Warszawa 1989
  • Cekiera Cz., Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych, Lublin 1993
  • Jethon Z. (red.), Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa, Warszawa 1999
  • Karski J. B., Praktyka i teoria promocji zdrowia, Warszawa 2003
  • Kulik T. B., Edukacja zdrowotna w rodzinie i w szkole, Stalowa Wola 1997
  • Malinowski A., Biologiczno-antropologiczne i pedagogiczne aspekty promocji zdrowia i waleologii, [w:] (red.) Jopkiewicz A., Auksologia a promocja zdrowia, t. 3, Kielce 2004
  • Murawow J. (red.), Zdrowie, istota, diagnostyka i strategie zdrowotne, Radom 2001
  • Popielski K., Zdrowie jako kategoria antropologiczno - psychologiczna [w:] Styl życia a zdrowie, Olsztyn 1995