Społeczno - wychowawcze środowisko szkoły

Środowisko ucznia, to pewne środowisko społeczne, stanowiące zespół warunków oraz czynników osobowych i materialnych, które powstają w wyniku współdziałania ludzi odgrywających główną rolę w kształtowaniu się osobowości społecznej jednostki. Można zatem powiedzieć, iż środowisko w kontekście szkoły ma dwa podstawowe znaczenia:

• szkoła jako środowisko społeczno - wychowawcze
• środowisko społeczno - instytucjonalne do którego szkoła należy (czyli najbliższe szkole otoczenie)

Aleksander Kamiński wymienione powyżej kategorie środowiska określa jako typowe lub zobiektywizowane, gdyż stanowią one sumę warunków stworzonych przez życie zbiorowe w celu kształtowania się jednostek. W kontekście szkoły, funkcja ta przejawia się w jej edukacyjnym charakterze, który jest zawarty w założonych przez nią celach, organizacji, oraz stosowanych metodach i technikach pracy. Zatem szkoła jest równocześnie układem instytucjonalnym oraz układem społecznym, jak również jedyną taką instytucją, w której to "z urzędu" występuje dwupokoleniowa społeczność (uczniowie i nauczyciele); uczniowie są podzieleni na poszczególne klasy czy oddziały według rocznika, natomiast nauczycielom przysługują gratyfikacje nie za osiągane wyniki w pracy, lecz według ilości wypracowanych lat.

Zadaniem układu instytucjonalnego jest porządkowanie życia społecznego, ułatwianie go i służenie mu, nie zaś zastępowanie, jak ma to miejsce w tradycyjnym modelu szkoły, w której instytucja zastępuje człowieka, redukując do roli funkcjonariusza, który musi należycie spełniać swoje funkcje. Wychowanie instytucjonalne oparte jest na systemie norm, różniących się od norm kierujących strukturami państw niedemokratycznych treścią i zasięgiem. Funkcjonowanie owych norm sprawia, iż wychowanek musi się przystosować do działania w wyznaczonych formalnie ramach, które uniformizują jego życie. Z tego stanu rzeczy wynikają następujące zachowania:

• orientacja na karę oraz unikanie złego zachowania tylko ze względu sankcje grożące ze strony przełożonych

• orientacja instrumentalistyczna, a więc zachowanie kierowanie tylko i wyłącznie pragnieniem zaspokojenia własnych potrzeb

• zupełny brak orientacji opartej na umowie społecznej

• brak orientacji na uniwersalne zasady etyczne

Nauczyciel

Podmiotowość nauczyciela jest odbiciem jest samowiedzy pedagogicznej, a jego działalność stanowi znaczącą część mikrosystemu wychowawczego każdej szkoły a zarazem pewną całość. Wszystkie mikrosystemy znacząco różnią się; na terenie jednej szkoły istnieją różne klasy, różni ich opiekunowie prowadzący w różny sposób swoje zajęcia z poszczególnymi klasami. Decyzje podejmowane przez nauczyciela opiekującego się daną klasą są autonomicznie i stanową w pewnym sensie dzieło tego nauczyciela, przy czym najczęściej są one decyzjami reaktywnymi, a więc decyzjami stanowiącymi odpowiedź na bieżące wydarzenia, decyzje wyłaniające się z potrzeb, trudności czy konfliktów. Z drugiej strony, nauczyciel podejmuje również decyzje aktywne, wynikające jego z twórczej inicjatywy, gdy jest on niezadowolony z uzyskanych wcześniej efektów własnej pracy. Nauczyciel poszukuje coraz to nowszych a zarazem lepszych metod pracy z całą klasą jak i z poszczególnymi jej uczniami.

Obecnie coraz częściej słyszymy postulat mówiący o optymalizacji pracy w szkole, polegającej na samokontroli oraz samoocenie dokonywanej przez nauczycieli. Opierając się na własnych, uogólnionych i kumulujących się doświadczeniach społeczno -pedagogicznych, wychowawca ma możliwość wprowadzania rzeczywistych zmian do swojej działalności, a adekwatny obraz swojej pracy, swoich możliwości, ograniczeń i wyników pracy, daje szansę zminimalizowania ryzyka popełniania błędów, co stanowi wielką wartość prakseologiczną. Wyróżnia się różne miary oraz kryteria dokonywania samokontroli i samooceny rezultatów pracy przez wychowawcę; np. w formie kwestionariusza, dzięki któremu może on co jakiś czas sprawdzać jakoś swojej pracy i współżycia z klasą.

Uczniowie

Podmiotowość ucznia związana jest w głównej mierze zadaniami życzeniowymi, jak na przykład:

• żeby uczeń stał się kimś (w opozycji do czymś)
• żeby uczeń stawał się oraz kształtował jako osoba

Zatem chodzić tu będzie o samodzielność, własną aktywność i ekspresję twórczą, jak również samorządność, autonomiczną osobowość itp. Pierwszym jednak krokiem jest zapoznanie się z podstawowymi cechami składającymi się na status formalny oraz społeczny uczniów polskiej szkoły:

• pozostawanie jednostek w wieku szkolnego uzależnienia począwszy od zakończenia okresu przedszkolnego dzieciństwa aż do usamodzielnienia się lub rozpoczęcia nauki na studiach wyższych

• spełnianie obowiązku szkolnego przez jednostkę tworzy jej formalną rolę ucznia, który jest objęty instytucjonalnym systemem oświatowym

• uczniowie są formalnie (instytucjonalnie) uzależnieni od nauczycieli pełniących urzędowo przepisane im role dydaktyczno - wychowawcze

• uczeń przynależy do sformalizowanej, rówieśniczej organizacji społeczności w szkole, będącej wynikiem podziału uczniów na poszczególne klasy czy oddziały

• uczeń podlega określonym normom, które wynikają ze społeczno - instytucjonalnego charakteru szkoły

Można zatem wnioskować, iż organizacja procesu wychowania wymaga współistnienia czterech różnych lecz powiązanych za sobą czynników:

• • wychowawcy
  • wychowanka
  • celu
  • sytuacji wychowawczych

Jak z tego wynika, podmiotowość istnieć powinna również w obrębie relacji zachodzących między uczniem i nauczycielem, gdzie występuje tzw. współudział uczniów (skrót pojęciowy zawierający domyślny składnik dwupodmiotowości tego procesu).

Środowisko wychowawcze szkoły stanowi dla uczniów zbiór pewnych elementów społecznej i instytucjonalnej rzeczywistości. Współczesne metody wychowania oraz kształcenia zdają się nie uznawać pierwszej zasady na gruncie medycyny: primum non nocere. Gdyby jedna uznać ten pomijany przez pedagogów kanon, do zadań takiej nowej szkoły należało by między innymi:

• eliminowanie czynników lękotwórczych

• zastąpienie metod polegających na przekazywaniu i utrwalaniu wiadomości metodami wymagającymi prowadzenia dialogu między nauczycielami i uczniami, jak również pomiędzy samymi uczniami

• zastąpienie zadań odtwórczych, zadaniami twórczymi, które wymagają innowacyjnych postaw oraz zachowań

• powiększenie zakresu samorządności i autonomii uczniów

• zmiana stylu kierowania na drodze wewnątrzszkolnych dyskusji oraz samokształcenia nauczycieli

• uznanie w praktyce zasady jedności kształcenia i wychowania, co objawiało by się traktowaniem rozwoju osobowości jako procesu integralnego

Wymienione postulaty stanowią tylko kilka z wielu propozycji, poprzez które szkoła stała by się niejako otwartym rynkiem ofert stając wobec konieczności zaspokajania potrzeb psychicznych, społecznych i intelektualnych młodzieży. Obecnie, oczekiwania te nie stanowią już pedagogicznej utopii, gdyż są one realizowane w niektórych placówkach, zarówno w Polsce jak i zagranicą, zatem można się spodziewać, iż w niedługim czasie występować będą w skali masowej.

Podsumowując, należy zaznaczyć, iż społeczno - wychowawcze środowisko szkoły jest bardzo szerokie oraz złożone; wychowawca poznający szkolną klasę powinien w pierwszej kolejności skoncentrować się więc na jej wewnętrznej strukturze. Postawy uczniów w stosunku do otaczającej ich rzeczywistości oraz do rówieśników i samego siebie determinowane są ich wewnętrzną (posiadaną przez każdą jednostkę) pozycją, na którą składają się:

• • potrzeby
  • możliwości
  • doświadczenia wyniesione z rodziny i szkoły
  • oczekiwania co do aktualnej i przyszłej pozycji ucznia

Wydaje się jednak, iż najważniejszym jest, by szkoła, stanowiąca tak istotne miejsce w procesie wychowania młodego pokolenia, potrafiła towarzyszyć mu w jego rozwoju przez wspieranie w nim tego, co dobre, indywidualne oraz niepowtarzalne. Innym postulatem jest to, by w tak wielkich zabiegach o dyscyplinę oraz wysokie wyniki nauczania, nie tłamsić niezależności, aktywności twórczej oraz ciekawości świata, od której to przecież dzieci zaczynają swoją edukację szkolną.