Proces wychowawczy to taka działalność człowieka, która wywiera istotny wpływ na całokształt życia społecznego. Prawidłowo przeprowadzany proces wychowawczy umożliwia wydobycie z jednostki pewnej siły i energii przy jednoczesnym zachowaniu jej "ja" i poczucia własnej tożsamości. Na proces wychowania składa się wiele elementów, które wywierają wpływ na postawy i zachowania jednostki. Mówiąc najogólniej - wychowanie to podejmowanie i przeprowadzanie świadomych i celowych działań w celu wywołania określonych i względnie trwałych zmian w osobowości danej jednostki. Każda jednostka podejmująca się przeprowadzenia procesu wychowawczego musi mieć świadomość celów, jakie chce osiągnąć poprzez wychowanie. Określenie celów jest jednym z podstawowych warunków skutecznego i efektywnego procesu wychowawczego. Realizacja założonych celów nie tylko kształtuje postawy i osobowość wychowywanej jednostki, ale także daje możliwość urzeczywistnienia akceptowanego wzoru życia społecznego. Patrząc na proces wychowania w przekroju historycznym, łatwo zauważyć, że zarówno kiedyś, jak i dzisiaj dominują cele charakteryzujące się interesem społecznym, a nie interesem indywidualnym. Poszczególne cele wychowawcze są wyodrębniane, określane i porządkowane w zróżnicowany sposób. Pomimo zmienności historycznej oraz zróżnicowania treści, cele wychowawcze można przyporządkować do następujących kategorii:

  • próba przystosowania jednostki do istniejącej rzeczywistości i wymagań społecznych
  • wykorzystanie ich do wykonywania określonych zadań
  • indoktrynacja (1) - kształtowanie osobowości jednostki według określonych reguł, które są narzucone przez państwo, partię, Kościół itp.

Ostatnio coraz częściej mówi się o konieczności zwrócenia większej uwagi na potrzeby rozwojowe jednostki, a nie na interes społeczny i w tym kierunku powinien podążać kierunek przemian celów wychowania. W modyfikacji celów warto zwrócić uwagę na właściwe wyeksponowanie motywacji jednostki, np. motywacji uczenia się. Pozytywnym skutkiem takiej przemiany może być to, że uczenie się dla samych ocen i przechodzenia przez kolejne etapy nauki zacznie tracić na ważności. Właściwa modyfikacja celów wychowania powinna podążać w stronę podkreślenia i rozszerzenia podmiotowości jednostki. Cele wychowania powinny zakładać konieczność wykształcenia umiejętności twórczego myślenia i działania, zaangażowania w sprawy społeczne, chęci współpracy, tolerancji i zrozumienia oraz poczucia odpowiedzialności za siebie i własny rozwój. Celem wychowania jest rozpoczęcie i odpowiednie ukierunkowanie procesu rozwoju jednostki. Dlatego wychowanie jest swego rodzaju wdrożeniem jednostki do podjęcia wysiłku w kierunku dalszego rozwoju. W związku z tym warto podkreślić rolę samowychowywania i samorozwoju podejmowanego przez jednostkę. W procesie wychowania istnieje wielość celów wychowania, co wynika z tego, że różne cele dotyczą różnych sfer życia jednostki. Ciąg zintegrowanych celów, które określamy w procesie wychowania i które prowadzą do wykształcenia optymalnej osobowości, przedstawiają ideał wychowania (2). Ideał wychowania przedstawia pozytywną i dojrzałą osobowość jednostki, która powstaje pod wpływem wychowania. W przypadku braku określonych celów wychowania, ideał wychowania nie jest możliwy do realizacji, gdyż jedynie założenie celów pozwala podjąć odpowiednią działalność wychowawczą. Do głównych zasad klasyfikujących poszczególne cele należą:

  • zasada klasyfikacji psychologicznej - cele naczelne są dzielone na poszczególne cele etapowe, podczas dzielenia bierze się pod uwagę określone dyspozycje psychologiczne, które są wymagane przez cel naczelny
  • zasada klasyfikacji rozwojowej - określony cel może zostać uszczegółowiony, jego poszczególne elementy są wyłaniane w odniesieniu do etapów rozwoju jednostki
  • zasada klasyfikacji praktyczno - wychowawczej - wyłonienie takich rodzajów aktywności jednostki, które są konieczne do osiągnięcia celów etapowych

Etapy wprowadzania celów wychowania:

  • przyjęcie ideały wychowania - na podstawie analizy merytorycznej
  • ustalenie naczelnych celów wychowania - na podstawie analizy przyjętej poprzez kryterium psychologicznego
  • przyjęcie celów kierunkowych - na podstawie analizy opartej o kryterium rozwojowe
  • ustalenie celów etapowych - na podstawie analizy opartej o kryterium praktyczno - wychowawcze
  • określenie celów operacyjnych - na podstawie określenia pożądanych form aktywności

Trzeba podkreślić tu zasadę mówiącą o tym, że poszczególne cele częściowe i etapowe powinny być zintegrowane z celem naczelnym. Jednolitość założeń celów częściowych i etapowych oraz celu naczelnego jest konieczna ze względu na to, że cel naczelny jest końcowym rezultatem procesu wychowania. Cele wychowania powinny być całościowe - powinny zawierać w sobie połączenie kształcenia i wychowania moralno - społecznego. Odpowiednio założone cele wychowania powinny charakteryzować się wartością pozytywną, która będzie wpływać na humanizację i umoralnianie relacji społecznych i stosunków międzyludzkich. W celu określenia celów wychowania należy dobrać odpowiednie treści, które będą stanowić o charakterze celów. Wpływ na dobór treści ma charakter wychowania - czy jest traktowane jako swobodny rozwój czy jako urabianie. W przypadku urabiania określenie celów jest warunkiem koniecznym. W przypadku traktowania procesu wychowawczego w kategoriach swobodnego rozwoju określenie zakresu treściowego celów nie jest warunkiem koniecznym, gdyż osobowość jednostki charakteryzuje się pewnymi właściwościami, a wychowanie jedynie sprzyja ich rozwojowi. W zakres procesu realizacji celów wchodzą trzy decyzje - dotycząca celu, sposobu i środków. Celowość postępowania polega na kierowaniu się pewnym wzorcem, co umożliwia zbliżenie się do założonego wcześniej ideału. Od wielu lat różni teoretycy starają się dociec, w jaki sposób wyprowadza się określone cele wychowania. Wynikiem tych poszukiwań powstały cztery koncepcje mówiące o wyprowadzaniu celów wychowania - koncepcja naturalistyczna, socjologiczna, ideologiczna i teologiczna.

Według koncepcji naturalistycznej najważniejszym celem wychowania jest autonomiczny rozwój jednostki. W koncepcji tej podkreśla się istotę stworzenia dla wychowanka miejsca do swobodnego rozwoju. U podstaw stanowienia celów wychowania według koncepcji naturalistycznej znajdują się dwie kwestie , z którymi nie do końca można się zgodzić. Jedna mówi o tym, że określony rozwój osobowości jest uzależniony od wrodzonych cech i predyspozycji jednostki, druga zakłada, że właśnie te wrodzone cechy są wyznacznikiem tego, co dobre i słuszne. Do głównych przedstawicieli naturalizmu należy zaliczyć Jean'a Jacques'a Rousseau i Herberta Spencera. Podstawowym założeniem naturalizmu jest to, że każda jednostka już w chwili urodzenia zostaje wyposażona w pewne cechy i właściwości. W związku z tym podstawowa rola wychowania powinna opierać się na wydobywaniu i pielęgnowaniu tych wrodzonych predyspozycji. Jean Jacques Rousseau stwierdził, że tworzenie określonych celów wychowania nie jest konieczne, a może być nawet szkodliwe, gdyż takie działania byłyby ingerowaniem w naturę. Koncepcja naturalistyczna zakłada wychowanie oparte na pielęgnacji cech wrodzonych jednostki, odrzuca także jakikolwiek wpływ środowiska i otoczenia na daną jednostkę. W koncepcji naturalistycznej podstawową rolę odgrywa natura, a proces wychowania powinien opierać się na rozwijaniu i podkreślaniu tego, co tkwi w naturze jednostki. Celem wychowania powinno być doskonalenie jednostki w taki sposób, który będzie dostosowany do indywidualnych możliwości rozwojowych. Rousseau twierdził, że wychowanie powinno być wolne od wymagań państwa i kultury, gdyż nie jest możliwe jednoczesne wychowywanie człowieka i obywatela. Według niego najważniejszy jest człowiek, a nie obywatel, więc podczas procesu wychowawczego pierwszeństwo powinna mieć natura, a nie życie społeczne.

Jednymi z odmian naturalizmu są koncepcje Floriana Znanieckiego oraz Emila Durkheima. Zarówno Znaniecki, jak i Durkheim uważają, że każda grupa charakteryzuje się tym, że występują w niej procesy spontanicznego urabiania jednostek, które wynikają z istnienia w nich określonych wzorów osobowych. Próba zahamowania tych procesów nie jest możliwa, gdyż warunkują one powstawanie i istnienie tych grup oraz są jednymi z ich podstawowych elementów. W związku z tym zakładanie celów wychowania ma sens, ale tylko wtedy, gdy są one zgodne z kierunkiem procesów osobotwórczych, jakie w sposób spontaniczny zachodzą w tych grupach. Trzeba unikać rozbieżności pomiędzy ideałami i celami wychowania. Ogólnoludzki charakter procesu wychowania nie polega na tym, że powinno ono być jednakowe dla wszystkich, ale na tym, że powinno opierać się na podkreśleniu cech indywidualnych. Koncepcje naturalistyczne nie zajmują się określonymi prawidłowościami w rozwoju człowieka, ale podkreślają konieczność wydobywania z jednostki cech, które posiada od urodzenia.

Według koncepcji socjologicznych cele wychowania powinny być wyprowadzane z rozwoju, potrzeb i charakteru życia społecznego. Według przedstawicieli pedagogiki socjologicznej głównym celem wychowania powinny być działania zmierzające do uspołecznienia jednostki - przygotowania jej do pełnienia w życiu określonych ról społecznych. W związku z tym wszelkie działania zmierzające do urobienia jednostki powinny być oparte na ogólnie uznawanym i akceptowanym wzorcu. Według koncepcji socjologicznych jednym z podstawowych celów wychowania powinno być przygotowanie jednostki do życia w społeczeństwie. Dlatego tez wychowanie powinno wykształcić w jednostce takie postawy i cechy, które umożliwią jej prawidłowe funkcjonowanie w tym społeczeństwie. Na początku wieku XX pojawił się pogląd, według którego należy postawić znak równości pomiędzy procesami wychowania i wszelkimi procesami społecznymi. Pojawiło się przekonanie, że proces wychowawczy jest nadzorowany przez samo społeczeństwo, które poprzez różne instytucje (np. pedagogiczne, prawne) oraz w sposób niezorganizowany wpływa na przebieg wychowania. Wynika z tego, że nie istnieje wychowanie, które nie byłoby w sposób bezpośredni lub pośredni sprawowane i nadzorowane przez społeczeństwo. W takim rozumieniu proces wychowania wpływa na funkcjonowanie i rozwijanie się życia społecznego. Istnieją dwa spojrzenia na stosunek wychowania do życia społecznego:

  • pedagogika społeczna - skupia się na celach wychowania, które powinny być dostosowane do potrzeb życia społecznego
  • socjologia wychowania - traktuje wychowanie jako podstawowy proces socjologiczny

W pedagogice społecznej cel wychowania jest traktowany jako określona koncepcja, według której proces wychowania ma kształtować jednostkę. Natomiast według socjologii wychowania to życie społeczne kształtuje jednostkę i tym samym wyznacza cele wychowania.

Według koncepcji socjologicznych model idealnego wychowania powinien wynikać z analizy i interpretacji życia społecznego. Proces wychowawczy powinien nie tylko przygotowywać jednostkę do funkcjonowania w społeczeństwie, ale także powinien uwzględniać określone potrzeby społeczne. Zatem podstawową rolą wychowania w koncepcjach socjologicznych jest przystosowanie społeczne jednostki do określonych warunków życia. Wielu z przedstawicieli koncepcji socjologicznych wiedziało, że założenia tych koncepcji nie uwzględniają zachodzącego postępu społecznego. W związku z tym przedstawili tezę, że nowe pokolenia z jednej strony podtrzymują dotychczasowy stan, ale jednocześnie wkładają coś od siebie. Dzięki temu społeczeństwo nie tylko powtarza dane wzory, ale także je rozwija. Podobnie jak w koncepcjach naturalistycznych, również w koncepcjach socjologicznych cele wychowania posiadają swoje cechy charakterystyczne. Treść celów wychowania wyprowadzanych z koncepcji socjologicznych ogólne i nie do końca określone. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest to, że w każdej z koncepcji socjologicznych istnieje pewna dowolność w określaniu dokładnej treści celów albo przyjęcie założeń socjologii. Mówiąc najogólniej w koncepcjach socjologicznych głównym celem wychowania jest przystosowanie jednostki do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie.

Inną koncepcją zajmującą się wyprowadzaniem celów wychowania jest koncepcja ideologiczna. Mówiąc najogólniej ideologia to całokształt wartości, postaw i sposobów zachowania, które odnoszą się do sfery stosunków politycznych. Ideologia powstaje na skutek krytyki otaczającej rzeczywistości i stosunków społecznych oraz proponuje inny obraz świata. Systemy pedagogiczne, które opierają się na koncepcji ideologicznej kształtują obraz przyszłego życia społecznego, a swoje założenia pragną zrealizować poprzez zastosowanie odpowiedniego programu wychowawczego. Cele wychowawcze tworzone w oparciu o koncepcje ideologiczne noszą nazwę celów pedagogicznych. Według tych koncepcji cele wychowania tworzą określone zadania dla współczesnego pokolenia, a sam proces wychowania powinien zmierzać do tego, aby cała aktywność jednostki była skierowana na realizację tych zadań. W takim przypadku ideologiczny cel procesu wychowania stanie się równocześnie celem życia. Wyprowadzanie takich celów wychowania ma służyć urabianiu jednostki i nie ma nic wspólnego ze swobodnym rozwojem. Intensywność urabiania jest tym większa, im krótszy jest czas przeznaczony na realizację założonego celu. Systemy pedagogiczne, które wyprowadzają cele z koncepcji ideologicznych utożsamiają je z obrazem idealnego życia narodu, państwa lub całej ludzkości. Źródłem celów pedagogiki ideologicznej jest materializm dialektyczny (3) i historyczny. Podstawowe założenia aksjologiczne (4) tej filozofii to:

  • człowiek jest wartością najwyższą
  • podstawowym światem jednostki jest materialny świat ludzi, ukształtowany w sposób historyczny
  • podstawową wartością człowieka jest jego szczęście i rozwój
  • najważniejsze jest dobro człowieka i ludzki rozwój
  • szczęście, dobro i rozwój zależą od warunków życia społecznego

Wyżej wymienione zasady wyznaczają istotę świata, jednostki oraz jej miejsce w świecie. Ideał wychowania wypływający z koncepcji ideologicznych jest powiązany z określoną aksjologią. Patrząc na teleologię (5) o charakterze ideologicznym, można w niej wyodrębnić tezę, która mówi o ścisłym związku istniejącym pomiędzy celami wychowania a określoną ideologią społeczną. Wynika z tego, że cele wychowawcze są uwarunkowane dążeniami ustrojowo - politycznymi określonych środowisk społecznych. Według koncepcji ideologicznych uwarunkowania celów wychowania mają charakter klasowo - historyczny. Według nich istnieje ścisła zależność pomiędzy celami wychowania a istniejącą ideologią społeczną. Oznacza to, że źródłem celów wychowania jest określona ideologia i związany z nią ideał społeczeństwa. Przykładem może być ideologia marksistowska i wynikająca z niej koncepcja pedagogiki socjalistycznej. Filozofia marksizmu zakładała istnienie społeczeństwa opartego na zasadach równości i sprawiedliwości społecznej. Podstawowa wartość leżąca u źródeł celów wychowania miała charakter zarówno klasowy, jak i uniwersalny. Ideologia marksistowska za najważniejszą wytyczną uznaje dobro i interesy klas pracujących. Jednocześnie promuje taki program życia społecznego, w którym nie byłoby miejsc dla klas nie pracujących, czyli pasożytniczych. Zatem do najważniejszych celów wychowania ideologii marksistowskiej można zaliczyć wykształcenie jednostki produkcyjnej. W koncepcjach ideologicznych osobowość jednostki jest traktowana w kategoriach produktu społecznego - istota i charakter jednostki zależy od czynników zewnętrznych (głównie społecznych i ekonomicznych). Według koncepcji ideologicznych źródeł celów wychowania należy szukać w dążeniach politycznych i ideowych społeczeństwa. Podstawowy świat jednostki to ten, w którym ona żyje i działa - świat rzeczy materialnych i stosunków międzyludzkich. Wszelka działalność jednostki powinna się odnosić właśnie do tego świata. W przypadku celów wychowania, które powstają na podstawie idealnej wizji państwa i narodu mamy do czynienia z sytuacją, w której dane obrazy są konstruowane na zróżnicowanych koncepcjach dotyczących przyszłości danego społeczeństwa. Koncepcje te mogą odnosić się np. do wizji niepodległości danego kraju lub podniesienia go do roli mocarstwa. W takiej sytuacji mamy do czynienia z koncepcją wychowania państwowego, którego cele wynikają z politycznych dążeń danego społeczeństwa. Do popularnych koncepcji zalicza się taka, w której określona grupa ludzi próbuje rozbudzić poparcie własnych poglądów wśród szerokiej rzeszy społeczności. Ich działania często są oparte na różnych formach agitacji, a nawet na terrorze. Koncepcja wychowania państwowego znalazła poparcie szczególnie w państwach faszystowskich (6) i nacjonalistycznych (7). Ze skrajnym przejawem wychowania państwowego mieliśmy do czynienia we Włoszech i w Niemczech. Oba państwa charakteryzowały się wysokim poziomem nacjonalizmu i szowinizmu (8), połączonego z ekspansją terytorialną i eksterminacją innych narodów. W faszyzmie nie ma miejsca na ludzka moralność, faszyzm uznaje jedynie moralność narodową - moralne jest tylko to, co sprzyja rozwojowi potęgi narodu. Ale to nie naród decyduje o tym, co jest dobre, ale przywódca odznaczający się autorytarną władzą. Główne cele wychowania państw faszystowskich opierają się na ideologii nacjonalistycznej, które w głównej wypływa z przekonania o przewadze i wyższości własnego narodu. Do głównych przedstawicieli tego kierunku pedagogiki należą Niemiec - Ernest Krieck i Włoch - Giovanni Gentile. W koncepcjach ideologicznych szczególne znaczenie odgrywa indoktrynacja, czyli urabianie jednostki na podstawie określonej doktryny (9) wytwarzanie więzi z grupą opartej na pewnej idei. W pewnych sytuacjach mamy do czynienia z indoktrynacja ukrytą, która wynika z zamiarów, potrzeb, interesów pewnej grupy społecznej. Spotykamy się z wieloma odmianami indoktrynacji, a jej charakter często zależy od określonej ideologii. Pojęcie indoktrynacji ma zabarwienie pejoratywne (10) i często jest odnoszone do ideologii, która nie jest zgodna z naszymi poglądami. Oddziaływania według uznawanej przez siebie ideologii jesteśmy skłonni nazywać wychowaniem bądź kształceniem. Patrząc na zachodzące zmiany, można przypuszczać, że znaczenie indoktrynacji będzie coraz mniejsze, ale niewątpliwie zawsze będziemy mogli się spotkać ze zwolennikami tej metody działania.

Ostatnią koncepcją wyprowadzania celów wychowania jest koncepcja teologiczna. Podstawowym celem wychowania teologicznego jest próba wykształcenia w jednostce postaw i zachowań opartych na zasadach wiary i religii. W przypadku religii chrześcijańskiej cele wychowania będą się opierać na zasadach wiary głoszonych przez Chrystusa. Według koncepcji teologicznych (chrześcijańskich) wychowanie powinno zmierzać do wykształcenia postawy człowieczeństwa opartego na naśladownictwie Chrystusa. Etyka katolicka w dużej mierze opiera się na założeniu, że podstawowa moralność człowieka tkwi w jego sumieniu, gdyż dokonanie czynu moralnego nie musi być rozgłoszone i wystawione na widok publiczny. Według etyki teologicznej podstawowym celem życia każdego człowieka jest osiągnięcie celu ostatecznego, czyli Dobra Nieskończonego. Wychowanie chrześcijańskie zakłada przekształcenie i zharmonizowanie życia duchowego jednostki w taki sposób, aby nie ulegała ona instynktom i popędom. Według teologii chrześcijańskiej do głównych potrzeb człowieka powinno zaliczać się umiłowanie wyższego życia i ponadludzkiego dobra, a jego charakter moralny powinien kształtować się poprzez proces wychowania religijnego. Według Fredricha Wilhelma Foerstera w koncepcjach teologiczny wyraźnie zarysowuje się związek pomiędzy wychowaniem moralnym i wartościami religijnymi. Według koncepcji teologicznych jednostka o idealnej osobowości powinna charakteryzować się umiejętnością samookreślenia, silną i wytrwała wolą osobistą, a także poczuciem miłości do innych ludzi. Koncepcje teologiczne zakładają, że obowiązującym ideałem wychowania społecznego powinien stać się ideał oparty na wartościach duchowych i religijnych. Koncepcje teologiczne wysuwają postulaty o wychowywanie jednostek według wyznaczników moralności chrześcijańskiej. Przedstawiciele tych koncepcji uważają, że istnieje konieczność przestrzegania norm moralnych, gdyż w przeciwnym razie świat będzie narażony na powszechną katastrofę. Propagatorzy koncepcji teologicznych wysuwają tezę mówiącą o tym, że podstawą sprawiedliwości społecznej powinna być miłość bliźniego. Główne cele wychowania wyprowadzane z tych koncepcji opierają się na religii i moralności o charakterze chrześcijańskim. Według nich proces wychowania powinien wykształcić w jednostce osobowość o charakterze moralnym i obywatelskim, a samo wychowanie powinno pomóc człowiekowi w realizacji własnego człowieczeństwa poprzez działania zmierzające ku zjednoczeniu się z Bogiem. Istotnym składnikiem procesu wychowania jest uczestniczenie od wczesnego dzieciństwa w różnego rodzaju praktykach religijnych oraz wpajanie jednostkom podstawowych zasad etycznych odnoszących się do stosunku człowieka do przyrody i innych ludzi. W początkowych fazach rozwoju cywilizacji poszczególne religie przekazywały więcej wyszczególnionych przepisów oraz zasad postępowania. W miarę upływu kolejnych stuleci, podczas których ludzkość stawała się coraz bardziej dojrzała, a życie społeczne stawało się coraz bardzie skomplikowane i zróżnicowane, coraz większe znaczenie zaczęło odgrywać indywidualne sumienie jednostek oraz kierowanie się w życiu właściwymi wartościami i odpowiednimi wyborami.

Każda z poszczególnych religii - judaizm (11), hinduizm (12), buddyzm (13) i islam (14) - posiada inne zasady wychowania. W judaizmie spotykamy się ze zróżnicowaniem edukacji ze względu na płeć. W czasach obecnych można już zauważyć pewne zmiany, do których należy zaliczyć między innymi wzrost pozycji kobiety. Chłopiec, który ukończy 13 rok życia może rozpocząć czytanie fragmentów Tory (15) w synagodze. Jest to także wiek, w którym chłopiec rozpoczyna uczestnictwo w życiu publicznym gminy, w której najwyższą władzę ma rabin - przywódca duchowy pełniący obowiązki religijne, wychowawcze i sądownicze. Jednym z wyznaczników wychowania w judaizmie jest stosowanie się do zasad etycznych, które zostały sformułowane w Talmudzie (16). Do najważniejszych zasad etycznych zalicza się zasada miłosierdzia i zasada dobrych uczynków. Głównymi celami wychowania według judaizmu jest wykształcenie w jednostce mądrości, bogobojności i skromności oraz uświadomienie człowiekowi, że każda dziedzina życia powinna opierać się na zasadach religijnych.

Według islamu każdy muzułmanin powinien żyć według pięciu podstawowych obowiązków:

  • wiara w Boga i Mahometa
  • obowiązek modlitwy pięć razy dziennie
  • przestrzeganie postu od rana do wieczora
  • zasada jałmużny
  • pielgrzymka do Mekki (17) przynajmniej jeden raz w życiu

W islamie mamy do czynienia ze zróżnicowaniem wychowania ze względu na płeć. Kobieta powinna przebywać w domu i jedynie mężczyzna ma prawo do uczestniczenia w życiu społecznym i politycznym oraz do brania udziału w wojnach.

Religia hinduistyczna opiera się na systemie klasowym. Wychowanie charakteryzuje się zróżnicowaniem i jest odmienne w poszczególnych kastach. Przynależność do kast jest uwarunkowana urodzeniem i statusem społecznym. W czasach obecnych oficjalnie mówi się o tym, że kasty przestały istnieć, ale w rzeczywistości nadal mają one duże znaczenie. Od wielu stuleci jednym z głównych sposobów kształtowania samego siebie są ćwiczenia jogi, które mają pomóc jednostce w wyzbyciu się pragnień fizycznych i materialnych, poczucia własności, fałszywego ego. Ćwiczenia jogi maja zapewnić jednostce poczucie prawdziwego spokoju.

Główną zasadą buddyzmu jest nie wyrządzanie krzywdy drugiej osobie. Jest to pierwszy i najważniejszy wyznacznik buddyjskiego dekalogu. Buddyzm zabrania poddawania się namiętnościom, oszustwa, spożywania alkoholu, tańczenia, słuchania muzyki, uczestniczenia w spektaklach teatralnych, przyjmowania złota i srebra. Buddyzm przeciwstawia się chęci posiadania bogactw i władzy. Główne cele wychowania w buddyzmie to wykształcenie w jednostce umiejętności polegania na własnej osobie, konieczności szanowania bogactw naturalnych oraz przeciwstawiania się bezczynności. Na takich zasadach opiera się życie w buddyjskich klasztorach.

Wszystkie wymienione wyżej koncepcje za cel wychowania przyjmują przygotowanie jednostki do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Każda z tych koncepcji posiada określony cel. Zmiany i modyfikacje, które zachodzą w celach wychowania zmierzają do tego, aby zwiększyć podmiotowość jednostki. Nowy ideał wychowania przedstawia jednostkę wolną, odpowiedzialną, szanującą siebie i innych oraz charakteryzującą się wszechstronnie rozwiniętą osobowością. Wszelkie treści zawarte w celach procesu wychowania powinny być dobrane w sposób umożliwiający kreowanie określonego ideału wychowania. Zbliżenie się do pewnego ideału jest możliwe poprzez realizację pewnych zadań - np. wykształcenie w wychowanku poczucia norm etycznych, zachęcanie go do ciągłego samokształcenia, wyzwolenie w nim określonej aktywności. Proces wychowania powinien także wykształcić w jednostce szacunek do siebie, państwa i innych ludzi. Po przełomie z 1989 roku w Polsce rozpoczęły się intensywne przemiany społeczne, które pociągnęły za sobą konieczność wprowadzenia zmian także w procesie wychowania. Otaczająca nas rzeczywistość uległa zasadniczej zmianie, pojawiły się nowe prądy, nurty i nowe wartości. Zmieniły się relacje pomiędzy jednostkami a społeczeństwem. To wszystko sprawiło, że kierunek wychowania także musiał ulec zmianie. Współczesne wychowanie powinno zmierzać w kierunku patriotyzmu, szacunku do ojczyzny, wolności oraz niezależności. Te cechy powinny stać się podstawą nowoczesnego typu człowieka.

Wyjaśnienie pojęć:

1) wpajanie jednostkom określonych opinii i przekonań (np. politycznych lub społecznych) przy użyciu propagandy, agitacji, środków masowego przekazu, oświaty itp.

2) wzór, do którego się dąży, doskonałość trudna do zrealizowania

3) teoria przedstawiająca rzeczywistość oraz metody jej poznawania w powiązaniu z ruchem i rozwojem

4) nauka zajmująca się wartościami i ich naturą, teoria ustalająca normy, kryteria wartościowania oraz konkretny system wartości

5) nauka o celach, wyjaśnia istotę i przebieg określonych zjawisk i procesów

6) forma rządów wprowadzona przez Benito Mussoliniego polegająca na dyktaturze, kulcie wodza, likwidacji instytucji samorządowych, opozycyjnych partii, faszyzm charakteryzuje się ingerencja we wszystkie przejawy życia społecznego, jednym z przejawów faszyzmu był nazizm w Niemczech, dzisiaj mamy do czynienia z neofaszyzmem

7) ideologia propagująca przywiązanie do własnego narodu oraz wyższość własnego narodu nad innymi narodami, nacjonalizm często charakteryzuje niechęć i wrogość do innych narodów

8) skrajna postać nacjonalizmu charakteryzująca się silnym przekonaniem o wyższości własnego narodu nad innymi narodami

9) całokształt względnie trwałych zagadnień obejmujących określoną dziedzinę wiedzy, doktryna jest charakterystyczna dla danego myśliciela, teoretyka lub określonej teorii

10) znaczenie ujemne

11) religia narodu żydowskiego, której podstawowe założenia są zawarte w Starym Testamencie i Talmudzie, judaizm opiera się na wierze w jednego Boga - Jahwe oraz przekonaniu o szczególnym posłannictwie narodu żydowskiego

12) termin określający religie opierające się na indyjskim kręgu kulturowym, podstawowe wyznaczniki hinduizmu to: ład świata oparty na moralności (ryta), podstawowe zasady etyczne (dharma), odpłata za popełnione czyny (karman), określona zasad egzystencji (sansara), celem życia według hinduizmu jest wyzwolenie się z więzów sansary (moksza)

13) religia oparta na systemie stworzonym przez Buddę w V wieku p. n. e., buddyzm opiera się na lokalnych pojęciach i wierzeniach rozprzestrzenionych głównie na terenie Indii

14) religia oparta na monoteizmie (wiara w jednego Boga), wyznawana przez około 20% ludzi na całym świecie, twórcą islamu jest Mahomet, uznawany przez wyznawców tej religii za Proroka, główne zasady islamy zawarte są w Koranie i sunnie (zbiór czynów i wypowiedzi Mahometa)

15) Pięcioksiąg, w którym są zawarte prawa religijne i społeczne judaizmu

16) zapis prawa judaistycznego, Talmud komentuje i próbuje dostosować Stary Testament do zmieniającej się rzeczywistości, w Talmudzie są zapisane komentarze rabinów od III wieku p. n. e. Do V wieku n. e., jedna z podstaw judaizmu

17) miasto znajdujące się na terenie Arabii Saudyjskiej, miejsce narodzin Mahometa, cel pielgrzymek muzułmanów z całego świata, szacuje się, że co roku przybywa tam około 5 milionów ludzi

Bibliografia:

1) Brodacka - Adamowicz E., Ideał wychowania w demokracji, w: Edukacja i dialog, 5/1994

2) Encyklopedia pedagogiczna, pod red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993

3) Gawlina B., Kierunek przemian celów wychowania, w: Nowa szkoła, 5/1991

4) Pedagogika: podręcznik akademicki, pod red. M. Godlewskiego, S. Krawcewicza, T. Wujka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976

5) Muszyński H., Ideał i cele wychowania, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1972

6) Muszyński H., Zarys teorii wychowania, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976

7) Pedagogika: podręcznik dla kandydatów na nauczycieli, pod red. B. Suchodolskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970

8) Rumiński A., O źródłach celów wychowania, w: Nowa szkoła, 4/1991

9) Sośnicki K., Istota i cele wychowania, Nasza Księgarnia, Warszawa 1964