Wychowanie moralne to proces polegający na kształtowaniu w jednostce takich postaw, zachowań, wartości i norm, które są uznawane i uważane za słuszne w danym środowisku społecznym. Dzięki wychowaniu moralnemu jednostka nie tylko przyswaja określone normy moralne, ale także nabywa umiejętności działania według tych norm. Wychowanie moralne jest uzupełnieniem wychowania społecznego. Społeczne zachowanie się jednostki (między innymi jej gotowość i zdolność do współpracy) jest punktem wyjścia wychowania moralnego.

Przedmiotem wychowania moralnego są wszelkie przekazywane zasady i normy zachowań, które w sposób względnie trwały wpływają na moralne zachowania człowieka w różnych sytuacjach społecznych. Wszelkie działania i zachowania jednostki są zdeterminowane zewnętrznymi i wewnętrznymi czynnikami.

Postawa to względnie trwała skłonność jednostki do zachowywania się w określony sposób. Postawy można kształtować i utrwalać. Społecznie akceptowane postawy są przedmiotem wychowania moralnego.

Motyw wewnętrzny stan jednostki, który pobudza do określonej reakcji; motyw kieruje działalność człowieka na osiągnięcie celu.

Dla motywu charakterystyczne jest to, że może się pojawić i zniknąć, natomiast postawa jest stanem względnie trwałym. Motyw odróżnia się od postawy także tym, że ma swój określony cel, natomiast postawa posiada obiekt, wokół którego koncentruję się różnorodne motywy.

Postawy moralne posiadają jakiś wspólny, obdarzony symbolizmem przedmiot, który staje się przedmiotem motywacji w osiąganiu poszczególnych celów. Tym wspólnym obiektem są wartości.

Akt motywacyjny to zbiór pewnych spostrzeżeń, doznań intelektualnych i uczuciowych, które przejawiają się w jednostce podczas przeżywania motywu.

Rozwój moralnych postaw jednostki:

  • wzmacnianie - pozytywna reakcja innych osób sprawia, że jednostka dąży do zachowań moralnych
  • różnicowanie - jednostka odróżnia postawy nowe od starych
  • inicjacja - jednostka podejmuje akty motywacyjne; wykorzystuje naśladownictwo, identyfikację i modelowanie

Cele wychowania moralnego:

  • wzbudzanie pożądanych postaw i zachowań
  • kształtowanie poglądów dotyczących określonych spraw moralnych
  • wzbudzanie uczuć moralnych, np. poprzez mechanizm identyfikacji, oddziaływanie na jednostkę, wyzwalanie w jednostce spontanicznych uczuć
  • wzbudzanie przekonań moralnych, np. dzięki sugestywnym oddziaływaniom indywidualnym lub poprzez odpowiednie zorganizowanie działań zespołu

Poprawna świadomość moralna musi być oparta o odpowiednie normy postępowania.

Normy to swoisty nacisk społeczeństwa w stosunku do jednostki. Aby normy mogły powstać i być przestrzegane, w procesie tym muszą brać udział przynajmniej dwie jednostki. Normy nie muszą być wyrażone w sposób słowny. Dają możliwość integracji poszczególnych jednostek w grupie i są podstawą określania kryteriów oceny. Natomiast jednostce dają możliwość przystosowania się do społeczeństwa. Z działaniem norm mamy do czynienia wtedy, gdy są one oczekiwane w danej grupie, gdy występuje presja, akceptacja i sankcje z powodu braku przestrzegania tych norm, a także wtedy, gdy każda wszyscy zauważają oczekiwania grupy. Działanie każdej z norm oparte jest na mechanizmie kontroli społecznej.

Rola społeczna to pewne wyobrażenie grupy o tym, jak dany człowiek powinien się zachowywać. Każda jednostka pełni w społeczeństwie jakąś rolę społeczną. W tym kontekście moralność człowieka to pewien całokształt postaw w stosunku do określonych ról społecznych, które obowiązują w danym społeczeństwie. Nabywanie oraz pełnienie ról społecznych jest uzależnione od roli, którą w danej chwili pełni jednostka oraz od reakcji otoczenia na przyjęcie nowej roli społecznej. Ważną rolę odgrywa tu grupa odniesienia, czyli pewien zbiór ludzi, którego członkiem jest jednostka. Role grupy odniesienia są dla jednostki najbliższe. Pełnienie przez jednostkę określonej roli społecznej jest szeregiem aktów motywacyjnych, a zaakceptowanie roli społecznej jest możliwe w przypadku, gdy jej przyjęcie przynosiło jednostce zadowolenie.

Na proces nabywania roli społecznej składa się:

  • ćwiczenie - przedstawianie pewnych wzorów zachowania i wykorzystywanie takich bodźców, aby jednostka zachowywała się według tych wzorów
  • naśladownictwo - jednostka powiela pewne wzory zachowań
  • identyfikacja - jednostka utożsamia się z pewną zbiorowością, a tym samym przejmuje zachowania obowiązujące w tej grupie
  • przypadkowe uczenie się - jednostka w wyniku obserwacji i przebywania w danej grupie kształtuje - często niezależnie od siebie - określone zachowania

Ważnym czynnikiem wychowania moralnego jest zespół, który jest elementem środowiska wychowawczego. Za pośrednictwem zespołu można oddziaływać na poszczególnych członków zbiorowości. W zespole każda jednostka może być traktowana w sposób indywidualny, ale podstawą jest bycie członkiem grupy. Specyficzną grupą jest zespół wychowawczy, który ma charakteryzuje się wewnętrzną strukturą oraz posiada pewien układ norm i określone wzory zachowań. Pionierem wychowania zespołowego był Anton Makarenko.

Zasady działania kolektywu:

  • ścisłe powiązania procesu wychowawczego z życiem politycznym, społecznym, ekonomicznym oraz najbliższym środowiskiem
  • obowiązywanie zasady równoległego oddziaływania na jednostkę i grupę
  • zasada wychowywania przez pracę
  • wprowadzenie stopniowania możliwości rozwojowych
  • podstawą pracy wychowawczej jest oparcie się na określonej organizacji grupy

Jednostka wrasta w grupę społeczną najpierw poprzez rodzinę, a następnie poprzez grupę rówieśniczą. Grupa rówieśnicza to mała zbiorowość społeczna składająca się z osób w podobnym wieku i o podobnych zainteresowaniach i motywacjach. Powstawanie grupy rówieśniczej niemal zawsze rozpoczyna się od tego, że grupa młodzieży wspólnie przeżywa jakąś sytuację. Grupa rówieśnicza najczęściej powstaje w sposób spontaniczny.

Warunki, które muszą być spełnione, aby powstała grupa rówieśnicza to:

  • wszyscy członkowie grupy muszą mieć motywację do interakcji i wspólnego działania
  • członkowie grupy muszą posiadać pozytywne postawy wobec siebie
  • jednostki muszą charakteryzować się określonymi cechami umożliwiającymi działania grupowe

Wpływ grupy na jednostkę:

  • kształtuje pewne wartości, postawy i działania
  • jednostka przejmuje od grupy pewne wzory i normy
  • umożliwia harmonijny i optymalny rozwój społeczny
  • zapewnia poczucie bezpieczeństwa
  • pomaga walczyć z egoizmem i egocentryzmem
  • umożliwia jednostce bycie samodzielną jednostką społeczną

Każda grupa rówieśnicza posiada swoje cele, normy, kontrolę wewnętrzną, przydziela rangę i funkcje określonym członkom grupy. Może mieć charakter formalny lub nieformalny. Przykładem grupy rówieśniczej może być klasa szkolna.

Celem zespołu jest określony stan rzeczy i to on wyznacza motywy poszczególnych członków grupy i pobudza ich do wspólnego działania. Motywy mogą być pierwotne lub wtórne. Cel grupy to najważniejszy czynnik przyczyniający się do konsolidacji i trwałości. Cel może być nieuświadomiony, ale jego utrata może spowodować rozpad grupy. Natomiast zmiana celów może spowodować zmianę struktury grupy. Zróżnicowanie celów powoduje także zróżnicowanie norm.

Pozycja jednostki w grupie jest wyznaczana przez dawanie lub przejmowanie norm. Im częściej członek grupy przekazuje normy i wzory, tym wyższa jest jego pozycja w hierarchii grupy.

Struktura grupy jest uzależniona od tego, czy uczestnicy grupy realizują cele formalne czy cele autonomiczne. Struktura grupy może być demokratyczna, hierarchiczna lub autokratyczna.

Niezwykle ważna jest spójność zespołu. Warunki spójności to:

  • odpowiedzialna praca w zespole
  • gotowość do poświęceń
  • dbanie o dobry wizerunek grupy
  • gotowość do częstego i systematycznego przebywania w grupie
  • przyjacielskie stosunki pomiędzy członkami grupy
  • używanie określeń "my", "nasz", a nie tylko "ja", "mój"

Wydajność grupy jest uzależniona od realizacji założonych celów.

Bardzo ważna w zespole jest jego atmosfera, czyli wszelkie stosunki panujące pomiędzy członkami zespołu. Atmosfera może być demokratyczna, oparta na dominacji jednostkowej lub charakteryzująca się dezintegracją.

Elementy wchodzące w skład atmosfery to:

  • postawa ogółu zbiorowości do poszczególnych członków grupy
  • częstotliwość i jakość interakcji zachodzących pomiędzy członkami zespołu
  • aktywność grupy i jej ukierunkowanie

Proces wychowania moralnego zachodzący w danej grupie często przekształca ową grupę w kolektyw, czyli w optymalny zespół wychowawczy, do stworzenia którego powinien dążyć każdy wychowawca. Aby z danej grupy utworzyć kolektyw, muszą w niej zaistnieć następujące cechy:

  • grupa musi mieć określone cele, powstawanie celów jest uzależnione od poczucia więzi i spoistości w zespole
  • grupa musi się charakteryzować jednolitą strukturą wewnętrzną
  • zespół powinien opierać się na samorządności, czyli na podziale funkcji i określonej organizacji
  • zadania grupy powinny charakteryzować się odpowiednim obliczem ideowym

Elementy przekształcania zespołu w kolektyw:

  • wypełnianie założonych celów grupy
  • tworzenie określonej struktury i organizacji grupy (etap formalnej struktury, zbliżanie struktury nieformalnej do struktury formalnej, jednolita struktura grupy), ujednolicenie struktury
  • kształtowanie wewnętrznych stosunków w grupie, opartych na podejściu demokratycznym
  • kształtowanie życia wewnętrznego grupy oraz przekazywanie odpowiednich treści mających wpływ na normy
  • kształtowanie i podtrzymywanie więzi pomiędzy jednostką a grupą

Stosunki pomiędzy grupą a jej członkami mogą być formalne lub nieformalne.

W kolektywie występuje określony styl pracy wychowawczej, czyli sposób, w jaki wychowawca pełni swoją rolę. Zachowanie wychowawcy może być autokratyczne lub demokratyczne.

Wśród celów zespołu można wyróżnić cele formalne, czyli określone i narzucone z góry i cele autonomiczne, czyli takie cel, które są akceptowane przez zdecydowaną większość zespołu. Członkowie grupy przejawiają różny stosunek do celów:

  • motywy indywidualne zawierają się w celach grupy
  • motywy indywidualne są wykluczane z celów grupy
  • motywy indywidualne są całkowicie niezależne od celów grupy

Większa autonomiczność celów grupy daje możliwość większego wpływu na aktywność i zachowanie jednostki w obrębie zespołu. Cele powinny charakteryzować się jednolitością, gdyż mają wpływ na treść akceptowanych i przestrzeganych norm postępowania. Poza tym jednolite cele umożliwiają jednolita i jasno określoną strukturę grupy. Cele zespołu mają także wpływ na częstotliwość i jakość interakcji zachodzących pomiędzy poszczególnymi członkami grupy. Im większa ilość motywów indywidualnych przejawiających się w celach grupy, tym większe oddziaływanie na osobowość jednostki. Cele grupy są efektem interakcji pomiędzy jej członkami, dlatego też motywy kierujące jednostką mogą być wstępne lub wtórne. Każdy wychowawca grupy powinien zmierzać do:

  • wprowadzenia jednolitości celów
  • przekształcenia celów formalnych w cele autonomiczne
  • jasne uświadomienie celów grupy wszystkim członkom zespołu
  • zlikwidowanie celów wywołujących konflikty
  • doprowadzenie do harmonijnego współistnienia indywidualnych motywów wszystkich członków grupy

Jeżeli wychowawca zachęca jednostki do wspólnego udziału w podejmowaniu decyzji dotyczących zespołu, to istnieje bardzo duża możliwość pojawienia się w ogólnych planach grupy indywidualnych motywów jej członków. Wychowawca powinien działać w sposób demokratyczny, co zapewnia współistnienie i rozwój zarówno celów indywidualnych, jak i grupowych. Demokratyczne postępowanie wychowawcy sprzyja także kształtowaniu się pozytywnych relacji pomiędzy członkami zespołu. Jeżeli wychowawcy udaje się zapewnić jednolitość celów grupy, to jego uczestnictwo w życiu zespołu jest bardziej pożądane i uważane za cenne. W takim przypadku ma także możliwość przeniknięcia w strukturę nieformalną grupy.

Autonomiczne cele grupy mogą być modyfikowane. Działania wykorzystywane do tego celu to:

  • oddziaływanie na grupę za pomocą perswazji
  • przedstawianie nowych celów
  • próba wykorzystywania stanów niezadowolenia w grupie
  • próba samodzielnego wpływania na cele grupy

Sposoby przekształcania celów formalnych w cele autonomiczne:

  • próba uzależnienia zaspokojenia istotnych motywów od stopnia realizacji nowych celów
  • manipulacja nagrodami
  • działania przy pomocy perswazji
  • współdziałanie z przywódcami grupy
  • osobista ingerencja wychowawcy

Pozycja jednostki w zespole jest wyznaczana przez stopień jej uczestnictwa w kontroli społecznej - działaniu polegającym na regulowaniu zachowań członków grupy zgodnie z przyjętymi zasadami postępowania.

Cechy wewnętrznej struktury grupy:

  • jest kształtowana poprzez wprowadzenie i stosowanie pewnych wyznaczników oceny jednostki przez grupę
  • utrwala działanie kryteriów ocen
  • jest uzależniona od sytuacji panującej w grupie

Metody kształtowania wewnętrznych stosunków w grupie:

  • przydzielanie lub odbieranie określonych ról społecznych w grupie
  • zmienianie wyznaczników oceny działania, którymi posługują się członkowie grupy
  • wpływanie i próba kształtowania zdania grupy na temat pewnych zjawisk
  • zmiana celów, które realizuje grupa
  • zmiana prestiżu pewnych członków grupy poprzez subiektywny stosunek do nich

Na podstawie pracy wychowawczej w grupie można wysnuć pewne wnioski. Są to:

  • udział wychowawcy w działaniach grupy, a nie jego autorytarne kierownictwo umożliwia bardziej efektywne kształtowanie relacji interpersonalnych w grupie za pomocą zmiany ról społecznych poszczególnych członków zespołu
  • modyfikacja ról społecznych przy pomocy formy demokratycznej jest okazją do kształtowania opinii grupy oraz wyznaczników ocen stosowanych przez członków zespołu
  • wspólne rozpatrywanie zagadnień związanych z określaniem ról społecznych poszczególnych członków grupy wdraża jednostki do spojrzenia na pewne sprawy z perspektywy interesów grupy
  • podział ról społecznych w sposób demokratyczny może spowodować ujednolicenie opinii wychowawcy z opiniami grupy, a także połączenie struktury formalnej ze struktura nieformalną

Trwałość struktury zespołu zależy od stałości wyznaczników oceny działań, którymi posługują się członkowie grupy.

W każdej grupie bardzo ważne jest kształtowanie opinii zespołu. Opinia pełni następujące funkcje:

  • jest punktem odniesienia w grupie
  • kształtuje wartości i normy akceptowane przez grupę
  • stanowi ważny czynnik kontroli społecznej
  • umożliwia wywieranie nacisku na jednostkę

Warunki powstawania opinii społecznej:

  • grupa musi zauważać związek pomiędzy pewnymi zachowaniami i działaniami jednostki a ważnymi celami grupy
  • zwiększanie skuteczności oddziaływania opinii społecznej, która jest uzależniona od postawy całej grupy, jej zdecydowania i gotowości do podjęcia natychmiastowych działań

Obowiązki wychowawcy, który w sposób skuteczny chce zmieniać strukturę zespołu za pomocą kształtowania opinii:

  • powinien znać i rozumieć cele grupy
  • powinien przedstawiać postawy i zachowania, które są korzystne bądź niekorzystne dla realizacji danych celów
  • powinien organizować życie i działalność grupy w taki sposób, aby jej członkowie w sposób samodzielny zrozumieli, co jest dla nich ważne
  • powinien usuwać rozbieżności w grupie poprzez wskazywanie zadań i celów ważnych dla całego zespołu
  • w przypadku wykroczeń powinien w sposób natychmiastowy pobudzić opinię społeczną do działania

W kwestii wpływu na strukturę grupy poprzez zmianę jej celów można wyróżnić dwa problemy. Z jednej strony chodzi o to, aby zapewnić jednostce możliwość przystosowania się do zespołu i zaakceptowania autonomicznych celów grupy, z drugiej - zlikwidowanie rozbieżności pomiędzy formalnymi celami występującymi w grupie.

Często zdarza się, że osobisty wpływ wychowawcy ma znaczenie w określaniu pozycji poszczególnych członków grupy. Istotną rolę odgrywa tu autorytet wychowawcy, przejawiający się uznaniem i szacunkiem zespołu. Taki wychowawca jest postrzegany jako ktoś kompetentny i potrzebny.

Przywództwo w grupie polega na tym, że dana jednostka pełni określoną rolę społeczną. Z punktu widzenia pozostałych członków grupy rola przywódcy jest rolą najważniejszą.

Metody wychowawcze pomocne w kształtowaniu grupy:

  • umacnianie pozycji tych członków grupy, którzy charakteryzują się konstruktywna postawą
  • osłabianie roli jednostek charakteryzujących się destrukcyjnym wpływem na resztę zespołu
  • w razie konieczności zastosowanie silniejszego wpływu wychowawczego na poszczególne jednostki
  • znoszenie rozbieżności pomiędzy formalną a nieformalną strukturą grupy
  • stworzenie demokratycznej struktury zespołu

Często mamy do czynienia z wychowawczym oddziaływaniem na normy, opinie i postawy w grupie. Modyfikacja postępowania danej jednostki może odbywać się poprzez odpowiednie kształtowanie układu odniesienia, w którym jednostka dostrzega określone sytuacje społeczne. To właśnie układ odniesienia wywiera wpływ na to, co jednostka uważa za karę bądź nagrodę, co uważa za słuszne i niesłuszne, co jest dla niej przeszkodą, a co ułatwieniem w określonym postępowaniu. W skład układu odniesienia wchodzą:

  • procesy przeżywane przez jednostkę - np. motywy, uczucia, refleksje
  • względnie trwałe elementy osobowości jednostki - np. poglądy, postawy, aspiracje

Układ odniesienia jest uzależniony od dotychczasowych przeżyć i doświadczeń jednostki i od jej ej społecznych zależności i powiązań.

Układ odniesienia wpływa na kształtowanie norm społecznych, które umożliwiają jednostce proces integracji z systemem społecznie akceptowanych norm postępowania. Układ odniesienia umożliwia jednostce przyjęcie określonej roli społecznej i jest elementem opinii zespołu.

Motywy wydawania opinii przez jednostkę:

  • poprzez wydawanie opinii jednostka ma możliwość przystosowania zewnętrznego, a tym samym unika niezgodności pomiędzy własnym działaniem i zachowaniem a wymaganiami stawianymi przez społeczeństwo
  • kształtując opinię jednostka zmierza także do przystosowania wewnętrznego, a więc pewnej zgodności pomiędzy obrazem swojej osoby, a poczuciem, jakim się powinno być w rzeczywistości

Etapy kształtowania się opinii w grupie:

  • wywołanie pewnego konfliktu, który wskazuje na to, że dotychczasowe poglądy stają się niewystarczające
  • proponowanie takich poglądów, które mogą usunąć zaistniały konflikt
  • zlikwidowanie konfliktu za pomocą zaakceptowania proponowanego poglądu

W pewnych sytuacjach mamy do czynienia z oddziaływaniem na opinię grupy za pomocą perswazji. Perswazja to taki sposób oddziaływania na jednostkę, która ma za zadanie skłonienie jej do przyjęcia i zaakceptowania pewnej opinii, postawy lub poglądu.

Cechy perswazji to:

  • wpływ na motywację
  • zmiana myśli i postępowania
  • kształtowanie poglądów

Cele perswazji:

  • zmiana układu odniesienia, który służy jednostce do postrzegania pewnych sytuacji, odnoszenia się do nich, oceny i działania
  • wykształcenie w jednostce określonego poglądu, postawy, innego punktu widzenia, zasady działania

Formy perswazji:

  • rozmowa lub pogadanka - wymiana opinii pomiędzy wychowawcą a grupą; punktem wyjścia do takiej rozmowy powinna być rzeczywistość społeczna jednostki oraz związek ze zdarzeniami, które zachodziły w życiu jednostki
  • dyskusja - nieskrępowana wymiana uwag pomiędzy członkami grupy przy niewielkim udziale wychowawcy
  • narada grupy - odbywa się w przypadku potrzeby omówienia tych spraw i sytuacji, które są najbardziej aktualne w życiu grupy

Warunki skutecznej perswazji:

  • modyfikacja określonych opinii zespołu jest skuteczna wtedy, gdy stosunek do nowej opinii nie jest jednoznacznie ujemny
  • wpływ na opinię jest bardziej skuteczny, gdy wychowawca jest uważany za nieformalnego przywódcę grupy
  • modyfikacja opinii jest bardziej skuteczna, gdy dochodzenie do niej przez zespół jest bardziej aktywne

Wychowawca w procesie ukierunkowywania świadomości grupy może wykorzystywać aktualne wydarzenia. Kształtowanie opinii za pomocą aktualnych wydarzeń składa się z następujących elementów:

  • aktualne wydarzenia i sytuacje są wykorzystywane do wytwarzania lub podtrzymywania poziomu napięcia w grupie
  • bieżące wydarzenia mogą wywołać określony problem w świadomości zespołu
  • aktualne wydarzenia mogą być pokazane grupie w innym układzie odniesienia
  • aktualne wydarzenia mogą być pomocne w kształtowaniu pewnej świadomości grupy, mogą pomóc w kształtowaniu opinii i przejmowaniu nowych norm postępowania

Wychowawca może kształtować opinię grupy przy pomocy współpracy z najbardziej aktywnymi członkami grupy. Jednostka sprawująca przywództwo w zespole staje się punktem odniesienia i przedmiotem naśladownictwa innych członków grupy. Wielu z nich identyfikuje się z przywódcą, zwłaszcza ci, co mają najniższą pozycję w strukturze grupy. W tak zwartej grupie kształtowanie opinii jest dużo łatwiejsze. Wychowawca powinien dokładnie obserwować, jak kształtuje się stosunek przywódcy do nowej opinii. Jeżeli odczucia przywódcy są sprzeczne z założeniami wychowawcy, ma on dwie możliwości: może przekonać przywódców do współpracy lub pozbawić ich dotychczasowej pozycji w grupie. Pozyskiwanie przywódców do własnych celów odbywa się za pomocą następujących metod:

  • przedyskutowanie z przywódcami celów działania
  • próba sformułowania wspólnego stanowiska
  • zaproponowanie przywódcom realizacje określonych zadań według ustalonego planu działania
  • sformułowanie planu działania oraz wymiana zadań podczas jego realizacji

Perswazja jest bardziej efektywna, gdy zespól jest zwarty, gdy realizowane cele są aprobowane i akceptowane przez całą grupę i gdy autonomiczne cele grupy są adekwatne do celów formalnych stawianych przez wychowawcę.

Na kształtowanie opinii grupy duży wpływ ma pobudzanie aktywności wszystkich członków zespołu. Etapy zmiany opinii grupy za pomocą rozwijania aktywności to:

  • wyodrębnienie takich zjawisk, w stosunku do których grupa pozostaje obojętna
  • pobudzenie grupy do aktywności, w wyniku której staje się realizatorem danych zjawisk i wartości
  • próba wykształcenia w każdej jednostce świadomości realizowanych wartości
  • pobudzanie członków zespołu do realizacji danych wartości i do wyrażania o nich opinii

Kształtowanie norm i opinii powinno charakteryzować się pewnymi zasadami. Są to:

  • uwzględnienie obecnych motywów i postaw grupy
  • powiązanie wszystkich działań w procesie wychowania z określeniem celów grupy i działaniami zmierzającymi do ujednolicenia struktury zespołu
  • pobudzanie do aktywności w procesie kształtowania norm i udzielania opinii
  • powiązanie procesu kształtowania norm i wydawania opinii z rzeczywistą sytuacją, w jakiej znajduje się grupa
  • podtrzymywanie konstruktywnej roli aktywności grupy

W procesie wychowania moralnego dużą rolę odgrywa wartościowanie członkostwa w grupie. Zwartość zespołu zależy od wartościowania i znaczenia członkostwa, jakie jest jemu nadawane przez ogół członków grupy. Brak odpowiedniej funkcji w grupie lub niepowodzenia podczas jej pełnienia mogą spowodować obniżenie wartości członkostwa. Dzieje się tak dlatego, gdyż system ról społecznych wpływa na atrakcyjność grupy i podnosi aktywność jednostki.

Na proces wychowania w zespole niezwykle duży wpływ wywiera aktywne uczestnictwo członków grupy. Jednak pobudzanie do aktywności danej jednostki w grupie (np. poprzez wyznaczenie jej odpowiedniej funkcji w zespole) ma sens tylko wtedy, gdy pełnienie danej roli nie jest dla jednostki zbyt trudne lub uciążliwe. Najczęściej spotykane formy aktywizacji to:

  • rozmowa, pogadanka lub dyskusja
  • techniki psychodramatyczne
  • ukierunkowanie aktywności jednostek
  • wyznaczanie określonych funkcji poszczególnym jednostkom
  • tworzenie samorządności w grupie