F. Znaniecki był reprezentantem orientacji socjologicznej w pedagogice
na początku XX wieku w Polsce. Twierdził on, że teoria wychowania nie istnieje jako samodzielna dyscyplina naukowa. Pedagogika według niego to technologia wychowania, którą traktował jako zbiór wiadomości praktycznych, opartych na psychologii i biologii. Wprowadził do nauki pojęcie socjologia wychowania.
Socjologia wychowania to nauka, która zajmuje się zjawiskami społecznymi występującymi w procesie wychowania. Bada zależności wychowania od środowiska społecznego, czyli zwyczajów, stosunków i oddziaływań międzyludzkich, organizacji
i instytucji społecznych. Bada środowisko wychowawcze, grupy społeczne i całe społeczeństwo, które jest nosicielem i współtwórcą kultury, które ma ogromny wpływ
na wychowanie. Socjologia wychowania proces wychowania traktuje jako proces społeczny, dlatego skupia się nie tyle na umiejętnościach wychowawców, ile na różnych zjawiskach społecznych, które odgrywają w nim ważną rolę.
Znaniecki, który miał ambicję zbudowania własnego systemu społecznego, wykorzystał pojęcie socjologii wychowania do stworzenia nowatorskiego ujęcia zjawisk
i procesów, jakie zachodzą w społeczeństwie, w tym procesu wychowania. Próbował dokonać weryfikacji ich użyteczności poprzez analizę różnych mechanizmów związanych
z procesem wychowania, które zachodzą w społeczeństwie.
Praca Floriana Znanieckiego "Socjologia wychowania" składa się z dwóch tomów. Pierwszy z nich dotyczy środowiska wychowawczego oraz społecznych uwarunkowań procesu wychowania, w drugim zaś Znaniecki przedstawił swoją wizję wychowania, zwłaszcza wychowania zdrowotnego.
1. Środowisko wychowawcze.
- Rodzina.
Badając środowisko wychowawcze socjolog wychowania napotyka rodzinę, która jest podstawową grupą społeczną bezpośredniego kontaktu. Znaniecki zaznacza,
że w ostatnich czasach rodzina coraz bardziej zatraca swoją rolę najlepszego środowiska wychowawczego. Coraz częściej spotykamy rodziny dysfunkcyjne, brak jest w nich miłości, szacunku i trwałości. Rodzice ograniczają się do zapewnienia dziecku środków materialnych, zwłaszcza w pierwszych kilku latach jego życia. Zaniedbują pozostałe zadania wychowawcze powierzone im jako pierwszym i najważniejszym wychowawcom. Dzieci często czują się niepotrzebne swoim rodzicom. Brak stosowania przez rodziców wszelkich norm wychowawczych dzieci odbierają jako brak zainteresowania ich życiem,
co wzmacnia patologię. Pomimo swojej dysfunkcyjności, rodzina nie utraciła swego ogromnego znaczenia w procesie wychowania. Znaniecki podkreśla, że niezależnie od tego, czy jest ona środowiskiem zdrowym, wartościowym, czy też przejawia wyraźne cechy patologii, w każdym przypadku kształtuje osobowość dzieci, ich postawy społeczne
i wyznacza koleje ich losu.
- Środowisko lokalne, środowisko sąsiedzkie.
Na każdego człowieka, na jego rodzinę, wielki wpływ wywiera środowisko lokalne. Największe znaczenie ma oczywiście to najbliższe otocznie, a więc sąsiedzi. Znaniecki zwraca uwagę na opinię społeczną, która kształtuje się w otoczeniu sąsiedzkim. Opinia ta była czymś w rodzaju kontroli społecznej, która pozwalała na pewne zachowania, a innych
nie respektowała. Młody człowiek wychowujący się w danej społeczności lokalnej liczył się
z daną opinią i nie próbował się jej przeciwstawić. Wywierała ona pozytywny wpływ na jego zachowanie, pomagała kształtować właściwe postawy prospołeczne, była istotnym elementem w procesie socjalizacji i wychowania. Ta pozytywna rola środowiska sąsiedzkiego
nie przetrwała do naszych czasów, zgodnie z przewidywaniami Znanieckiego. Dziś obserwujemy raczej destruktywny wpływ otoczenia na młodych. Dzieci często czerpią negatywne wzory zachowań, jak np. nadużywanie alkoholu, stosowanie przemocy, branie narkotyków. Zaniknął także typ bliskich relacji sąsiedzkich. Ludzie izolują się wzajemnie
od siebie, nie znają się pomimo bliskiego zamieszkiwania, przez co czują się bardziej anonimowi, pozwalają sobie na wiele zachowań, które nie zyskałyby akceptacji w dawnym otoczeniu sąsiedzkim.
- Grupy rówieśnicze
Grupa rówieśnicza jest także naturalnym środowiskiem wychowawczym każdego człowieka. Jej rola jest nie do zastąpienia. Dziecko obracając się wśród kolegów czuje się
z nimi równy, nie tak jak w przypadku rodziców, nauczycieli czy starszych sąsiadów.
Tu może swobodnie działać, zachowywać się spontanicznie. Znaniecki podkreśla jednak,
że każde dziecko wnosi do swojej grupy rówieśników to, co wyniósł z domu, czy ze szkoły. Wszak wszystkie elementy środowiska wychowawczego wzajemnie na siebie oddziaływają. W grupie rówieśniczej kształtują się cechy osobowości dziecka, związane
z współdziałaniem w grupie, podejmowaniem ról przywódczych, lub też podporządkowaniem się w sposób dobrowolny liderowi. Dokonuje się tu proces jego adaptacji społecznej, uczy się ustanawiać reguły wraz z innymi, i przestrzegać
je konsekwentnie.
Sytuacja grup rówieśniczych dziś uległa zupełnej zmianie. O ich pozytywnym wpływie na kształtowanie osobowości słyszy się coraz rzadziej. Większość grup rówieśniczych zdąża w kierunku patologii. Z pozytywnego środowiska wychowawczego zamieniają się w miejsca nabywania negatywnych wzorców. Młodzi zebrani w grupie czują się silni by kontestować wartości i normy narzucane im przez dorosłych. Brak dobrych relacji z rodzicami, brak zdrowych rodzin pcha młodego człowieka w środowisko zastępcze, które zapewni mu akceptację i dowartościowanie. Pośród wielu różnorodnych grup młodzieżowych spotykamy dziś takie które akcentują swoją inność - podkultury młodzieżowe. Są to grupy, które nie poddają się wpływom osób dorosłych, mają ogromną siłę samostanowienia. Trafiają tu młodzi, którzy poszukują własnej tożsamości, autonomii
i samodzielności. Ich celem staje się postępowanie wbrew normom, które proponuje
im świat dorosłych. Obok subkultur pojawiają się również gangi młodzieżowe, o wiele bardziej niebezpieczne. Są grupami o charakterze przestępczym. Stosują przemoc
i zaprzeczają wszelkim wartościom moralnym. Nie wszystkie grupy rówieśnicze posiadają taki negatywny obraz. Są i takie, w których młodzież dzięki swojej inności, spontaniczności, kreuje nowe drogi dojścia do wartości. I stają się one napędem kulturowym. Cała rzecz w tym, aby na drodze socjalizacji nie popaść w skrajność - akomodacji, podporządkowania siebie - czy też asymilacji, podporządkowywania sobie innych i buntu. Wyśrodkowaniem tego zjawiska jest proces adaptacji społecznej, który polega na dostosowaniu się do pewnych zasad współżycia społecznego ale i na twórczym kształtowaniu siebie samego i świata.
Grupy rówieśnicze z czasów Znanieckiego nie niosły takich zagrożeń jak te, które mamy obecnie. Trzeba jednak pamiętać o możliwościach, które w nich tkwią. Zadaniem wychowawców, socjologów, zdaje się być opracowanie nowych technik postępowania
z grupami młodych ludzi, tak, aby spożytkować ich potencjał na rzecz społeczeństwa,
a przez to zminimalizować ich negatywny oddźwięk w wychowaniu.
- Środki masowego przekazu
F. Znaniecki mówiąc o środkach masowego, nie bezpośredniego przekazu miał
na myśli: pismo drukowane, telegrafy, telefony, radio, obrazy, kino, teatr. Znaniecki uznał je za istotny element środowiska wychowawczego. Dostrzegał zarówno ich pozytywny jak
i negatywny wpływ na wychowanka. Mówił o tym, jak wielką pomoc mogą one stanowić
w procesie samokształcenia, ale i o tym, jak wielkim mogą być zagrożeniem dla kogoś, kto nie jest dobrze przygotowany do odbioru treści lansowanych przez te formy pośredniego przekazu.
Dziś massmedia które mają ogromny wpływ wychowawczy to przede wszystkim telewizja i Internet. Ich znaczenie w procesie wychowania wzrosło wraz z ich rozwojem.
A ich rozwój nastąpił wraz z industrializacją i urbanizacją oraz rozwojem takiej kategorii jak czas wolny. Podobnie jak Znaniecki możemy mówić o podwójnej roli multimediów.
Z jednej strony przynoszą wiele dobrego. Łatwy dostęp do wszelakich informacji,
do różnorodnych skarbów rąk ludzkich. Umożliwiają poznawanie świata przyrody, pomagają się uczyć, nawiązywać kontakty z ludźmi ze wszystkich kontynentów. Jako środki dydaktyczne są ogromnym bogactwem dla nauczycieli i wychowawców, urozmaicając zajęcia przez nich prowadzone. Z drugiej strony massmedia są nośnikiem zła, szerzą deprawację, zwłaszcza gdy chodzi o sferę płciowości człowieka i wolności prywatnej (pornografia, przemoc, kradzieże).
2. Proces wychowania
Wychowanie w ujęciu socjologii wychowania to "przysposobienie wychowanka
na pełnoprawnego członka grupy" (Durkheim). Znaniecki mówi o adaptacji wychowanka do żądań grup społecznych. Proces rozwojowy to socjalizacja, a więc uspołecznienie. Zadaniem socjalizacji jest wprowadzić wychowanka w świat kultury poprzez kształcenie ogólne, czego efektem jest upodobnienie się wychowanka do wspólnoty społecznej. Poprzez proces socjalizacji wychowanek powinien również zostać wprowadzony
do aktualnego życia społeczeństwa, przygotować się do życia praktycznego
i produkcyjnego.
W swojej "Socjologii wychowania" Znaniecki podkreśla, że proces wychowania spełnia ważną rolę w społeczeństwie, i ma wobec społeczeństwa pewne zobowiązania, zadania społeczne. Znaniecki dostrzega występowanie pewnych antagonizmów pomiędzy grupami, które to nie służą ani im samym, ani budowaniu wspólnego dobra społecznego. Wysuwa więc propozycję współpracy, współzależności różnych grup, czy nawet podporządkowania zysków danej grupy dobru wspólnemu. Jest to propozycja integracji grup, w celu ujednolicenia interesów i większych korzyści z tego płynących.
W dzisiejszych czasach znany jest dobrze ten proces zwłaszcza na polu ekonomicznym, gospodarczym czy politycznym w działalności państw Unii Europejskiej. Integracja wydaje się być niezbędna, przy dzisiejszym rozwoju techniki, chemii i fizyki nuklearnej,
dla utrzymania życia na ziemi. Znaniecki absorbuje więc wychowawców do tego zadania. Ich rolą jest takie przygotowanie wychowanków, aby chcieli podejmować współpracę
z innymi, aby wszelkie antagonizmy zastępowali łącznością.
Drugie zadanie społeczne procesu wychowania dotyczy otwierania każdego wychowanka na rozwijanie twórczych potencjalności, uzdolnień, które w każdym zostały złożone. Celem rozwoju twórczości człowieka ma być wdrożenie wychowanków do służby na rzecz społeczeństwa przez realizację wspólnych ideałów. Znaniecki kładzie nacisk
na osobowe traktowanie wychowanków, podkreśla ich wolność, równość i indywidualność. Sprzeciwia się przedmiotowemu podejściu do dzieci, gdyż to zabija w nich ową indywidualność i nie pozwala rozwinąć się możliwościom twórczym. Docenia rolę procesu samokształcenia i samowychowania, aby wyzwolić wychowanków spod władzy wychowawców traktowanej jako możność formowania osobowości dziecka według własnego planu. Wychowanie dziecka pojmuje w sposób utylitarny - aby podejmowało współpracę z innymi dla dobra całego społeczeństwa, ale dokonuje się to jedynie na drodze rozwoju jego twórczych uzdolnień, niezależnie od tego, czy są one małe czy duże. Należy uczyć dzieci funkcjonowania w grupie, i przyjmowania różnych ról. Jako jednostki twórcze mają za zadanie odnaleźć się zarówno w pozycji lidera, kierownika, jak i tego, którym
się kieruje, a to wszystko aby umiał współdziałać z innymi dla wspólnego dobra. Wizję Znanieckiego oddaje więc popularny w dzisiejszych czasach model - współegzystowania obok siebie twórczych indywiduów, z uwzględnieniem całej ich różnorodności i wielości,
i podejmowania przez nich współpracy na rzecz jedności, dla dobra ogółu.
Proces wychowania dla Floriana Znanieckiego ściśle łączył się z koncepcją systemu społecznego. System społeczny zawiera różne układy, stosunki społeczne. Znaniecki charakteryzuje specyfikę stosunku jaki zachodzi między wychowawcą a wychowankiem. Nazywa go stosunkiem wychowawczym i wyjaśnia, że wychowanek to jakaś indywidualna osobowość, na którą oddziałuje, w sposób intencjonalny lub nie, ktoś albo coś,
co Znaniecki nazywa wychowawcą. Chodzi mu zarówno o pojedyncze osoby spełniające rolę wychowawców, jak też o grupy i społeczności, które starają się wpłynąć wychowawczo na ucznia, lub czynią to w sposób nieświadomy, niecelowy. Proces wychowawczy według Znanieckiego nie jest więc możliwy bez stosunku wychowawczego.
3. Wychowanie fizyczne
Wychowanie fizyczne dotyczy ogólnie rzecz biorąc całej cielesności człowieka. Jego zadaniem jest kształtowanie postaw i zachowań w dziedzinie dbałości o rozwój fizyczny, sprawność ruchową, zdrowie i urodę człowieka. Obejmuje także takie czynności wychowawcze, które zmierzają do: rozwijania umiejętności fizycznych, kształtowania sprawności fizycznej, kształtowania umiejętności ruchowych, zdobywania wiedzy
o zdrowiu, o sobie samym, kształtowania postaw prospołecznych, wzmacniania akceptacji samego siebie, poczucia własnej wartości, poznawania zasad racjonalnego żywienia, zasad higieny osobistej, wpływu uzależnień na zdrowie i ochrony środowiska. Wychowanie fizyczne według Znanieckiego kształtuje obyczajowość, pomaga w budowaniu zdrowych relacji międzyludzkich, jest pomocne w wychowaniu seksualnym i przygotowaniu młodych ludzi do życia rodzinnego. Wychowanie fizyczne to także wychowanie sportowe, wychowanie do zdrowego współzawodnictwa, uczenie w jaki sposób wygrywać
i przegrywać.
Podsumowując całą dwutomową pracę Floriana Znanieckiego, który jest wybitnym reprezentantem nurtu socjologicznego w pedagogice należy podkreślić jej nowatorskie
jak na tamte czasy spojrzenie na środowisko wychowawcze, na proces wychowania
i wszystkie zjawiska i procesy, które mu towarzyszą. Znaniecki korzystał w swojej pracy
ze współczesnych mu osiągnięć takich nauk jak psychologia, filozofia czy antropologia. Dokonał dogłębnej analizy różnych procesów, które zachodzą w społeczeństwie, skupionych wokół wychowania, i przedstawił je w swojej "Socjologii wychowania", który jest traktatem socjologicznym. Język, którym się posługiwał, nie jest łatwy, zwłaszcza
dla czytających go dziś odbiorców. Pomimo trudności w odbiorze , nie sposób nie zauważyć bogactwa treści, zawartych przez Znanieckiego w swym dziele. Trzeba je tylko wydobyć na światło dzienne, oczyścić z naleciałości społecznego systemu, w którym żył Znaniecki, i odczytać w nowej, współczesnej perspektywie. Należy zauważyć jak wiele świeżości i aktualności zawierają poglądy Znanieckiego związane z procesem wychowania. Ileż z jego przewidywań się sprawdziło w naszych czasach. To o czym on nieśmiało zaledwie wspominał, czego się obawiał (np. zagrożeń związanych z rozwojem massmediów), stało się współcześnie chlebem powszednim. Oczywiście dokonało się też wiele zmian. Począwszy od struktury społecznej, poprzez społeczne uwarunkowania procesu wychowania, a skończywszy na samym wychowaniu. Pojawiło się wiele nowych koncepcji w wychowaniu, nowych przemyśleń i przewartościowań, których dostarczyła historia i losy całej społeczności Europejskiej w ciągu ubiegłego stulecia. Charakteryzowane przez Znanieckiego elementy środowiska wychowawczego również uległy przekształceniom. Chodzi tu zarówno o to najbliższe otoczenie związane z rodziną wychowanka i sąsiadami, jak również grupy rówieśnicze i pośrednie środki oddziaływania wychowawczego. Odczytana w nowym kontekście praca Floriana Znanieckiego może stać się impulsem do dalszych poszukiwań rozwiązań wielu problemów związanych z procesem wychowania i socjalizacji dzisiejszej młodzieży.
