Kształcenie słuchu dla szkół muzycznych I stopnia – vademecum.

DŹWIĘK

Cechy dźwięku:

- Wysokość - zależy od częstotliwości drgań; im większa częstotliwość, tym dźwięk jest wyższy. Jednostka częstotliwości to Herz (Hz).

- Głośność - natężenie dźwięku - zależy od amplitudy drgań; im większa amplituda, tym większe natężenie (głośność) dźwięku. Na głośność ma również wpływ powierzchnia drgającego źródła oraz energia zużyta do wydobycia dźwięku. Jednostką jest decybel (dB)

- Czas trwania - zależy od czasu trwania źródła dźwięku.

- barwa - zależy od natężenia oraz ilości alikwotów wydobytego dźwięku. Każdy dźwięk składa się z szeregu alikwotów (tonów harmonicznych). Oto szereg alikwotów dla dźwięku C:

W akustyce zjawiska dźwiękowe, które nie mają określonej wysokości (np. stuki, zgrzyty) nazywa się szmerami.

ELEMENTY MUZYCZNE

- melodia

- harmonia

- rytm

- forma

- dynamika

- agogika

- barwa dźwięku

RYTM - element muzyczny regulujący przebieg dźwięku w czasie w utworze muzycznym i organizujący go w określone ugrupowania.

Metrum - podstawowy schemat określający wartość trwania nut i układ akcentów w obrębie taktów. Np. metrum ³/₄ wskazuje, że podstawową jednostką metryczną jest ćwierćnuta oraz, że jeden takt zawiera 3 podstawowe jednostki metryczne (tutaj ćwierćnuty).

Takt - jest to graficzne przedstawienie schematu rytmicznego (metrum).

Takt prosty - to takt, w którym górna cyfra oznaczenia metrum równa jest 2 lub 3. W taktach prostych dwójkowych (dwuczęściowych) wyróżniamy część mocną (pierwszą), na którą przypada akcent metryczny, oraz słabą (drugą), która tego akcentu nie posiada. W taktach prostych trójkowych (trzyczęściowych) wyróżniamy część mocną (pierwszą), na którą przypada akcent metryczny, oraz dwie części słabe (drugą i trzecią), które nie posiadają akcentu.

Synkopa - jest to zjawisko przesunięcia akcentu z mocnej części taktu na słabą część taktu, normalnie nieakcentowaną.

Podział dwójkowy - podział regularny - to podstawowy podział każdej wartości rytmicznej na dwie mniejsze: cała nuta dzieli się na 2 półnuty, półnuta na 2 ćwierćnuty, ćwierćnuta na ósemki, itd.

Podział trójkowy - podział nieregularny - to podział, w którym wartość rytmiczna dzieli się na trzy mniejsze. Do zapisu tego podziału wykorzystywane są triole: triola półnutowa równa jest w czasie całej nucie, triola ćwierćnutowa - półnucie, triola ósemkowa - ćwierćnucie, itd. Nie należy mylić podziału trójkowego z podziałem nuty z kropką, który jest podziałem regularnym - półnuta z kropką dzieli się regularnie na 3 ćwierćnuty, itd.

Przedtakt - jest to takt niepełny znajdujący się na początku utworu lub jego części. Jeżeli składa się on tylko z jednej nuty, to nazywamy go odbitką. Uzupełnienie przedtaktu znajduje się najczęściej na końcu utworu - ostatni takt jest wtedy niepełny, skrócony o wartość (sumę wartości) nut znajdujących się w przedtakcie.

Repetycja

Znak repetycji informuje o powtórzeniu części utworu, która znajduje się pomiędzy znakami repetycji. Jeżeli powtórzenie zaczyna się od początku utworu, to stawiamy tylko jeden znak na końcu powtarzającego się odcinka. Jeżeli są różne zakończenia, to stosujemy volty - przy powtórzeniu omijamy pierwszą voltę, przechodząc od razu do volty drugiej.

Jeżeli utwór ma budowę ABA, możemy zastosować oznaczenie "D. C. al Fine" - Da Capo al Fine - w takim przypadku powtarzamy utwór od początku do miejsca oznaczonego "Fine".

Przedłużenie wartości

- Kropka przy nucie - przedłuża czas trwania dźwięku o połowę jej wartości nuty, np. półnuta z kropką trwa tyle co półnuta i ćwierćnuta.

- Druga kropka przy nucie - przedłuża czas trwania dźwięku dodatkowo o ¹/₄ podstawowej wartości, np. półuta z dwiema kropkami trwa tyle, co półnuta + ćwierćnuta + ósemka.

- Łuk - jeśli dwa dźwięki o tej samej wysokości połączone są łukiem, to wykonujemy je jako jeden dźwięk, sumując ich wartości. Łuk przedłuża nutę o dowolną wartość.

- Fermata - nie określa wartości, o jaką należy przedłużyć dźwięk, jej wykonanie jest sprawą interpretacji wykonawcy.

AGOGIKA - element muzyczny określający tempo przebiegu utworu oraz jego zmiany.

Tempa wolne:

- Largo - szeroko

- Larghetto - trochę szybciej niż Largo

- Lento - powoli

- Adagio - wolno

- Grave - ciężko

Tempa umiarkowane:

- Andante - idąc

- Andantino - szybciej od Andante

- Moderato - umiarkowanie

- Allegretto - ruchliwie

Tempa szybkie:

- Allegro - wesoło, prędko

- Vivo - żywo

- Presto - spiesznie

- Vivace - szybko

- Prestissimo - bardzo szybko

Zmiany tempa - przyspieszenia:

- Accelerando - przyspieszając

- Animato - ożywiając

- Poco a poco mosso - stopniowo przyspieszając

- Stringendo - pędząc, coraz gwałtowniej

Zmiany tempa - zwolnienia:

- Allagrando - rozszerzając, rozwlekając

- Calando - coraz wolniej

- Rallantando (rall.) - zwalniając

- Ritardando (rit.) - opóźniając

- Ritenuto (riten.) - powstrzymując

Zmiany tempa- powrót do tempa pierwotnego:

- A tempo - powrót do pierwotnego tempa

- Tempo primo - powrót do tempa poprzedniego

DYNAMIKA I ARTYKULACJA

Dynamika - element muzyczny zajmujący się natężeniem (głośnością) dźwięku i jego zmianami.

Określenia dynamiczne:

- ppp - piano pianissimo - możliwie najciszej

- pp - pianissimo - bardzo cicho

- p - piano - cicho

- mp - mezzopiano - niezbyt cicho

- mf - mezzoforte - niezbyt głośno

- f - forte - głośno

- ff - fortissimo - bardzo głośno

- fff - forte fortissimo - możliwie najgłośniej

- cresc. (<) - crescendo - coraz głośniej

- dimin. (>) - diminuendo - coraz ciszej

- decresc. - decrescendo - ściszając

- fp - forte piano - głośno i nagle cicho

- pf - piano forte - cicho i nagle głośno

Artykulacja - sposób wydobycia i łączenia dźwięków

Oznaczenia artykulacyjne:

- staccato - granie krótkich, odrywanych dźwięków. Zaznaczone poprzez kropkę nad lub pod nutą.

- legato - płynne łączenie dźwięków, bez żadnych przerw. Oznaczone poprzez łuk łączący nuty, które mają być tak wykonane.

- portato - oddzielanie od siebie dźwięków, przeciwieństwo legata. Oznaczone poprzez kreskę nad lub pod nutą.

- spiccato - ostre staccato. Oznaczone poprzez mały trójkąt nad lub pod nutą.

- tremolo - drżąco, szybkie powtarzanie tego samego dźwięku.

- tremolando - szybkie powtarzanie na przemian dwóch dźwięków.

- glissando - przejście od jednego dźwięku do innego w sposób płynny (poprzez wszystkie możliwe do uzyskania dźwięki pomiędzy nimi). Oznaczone poprzez zapis dwu skrajnych dźwięków oraz łączący je zygzak.

Ozdobniki muzyczne:

- przednutka krótka - notowana za pomocą przekreślonej drobnej nutki - należy wykonać ją możliwie najszybciej.

- przednutka długa - notowana za pomocą drobnej nutki bez przekreślenia - zmniejsza o połowę wartość nuty, przy której stoi.

- arpeggio - notowane za pomocą falistej linii przy akordzie - dźwięki akordu należy uderzać szybko, po kolei od dołu do góry.

- mordent - notowany za pomocą zygzaka na nutą (mordent górny) lub skreślonego zygzaka (dolny) - należy zagrać dany dźwięk, sekundę górną lub dolną i wrócić na dźwięk podstawowy.

- obiegnik - notowany jako falowana linia nad dźwiękiem - należy opisać dany dźwięk jego górną i dolną sekundą.

- tryl - notowany za pomocą liter "tr" nad nutą - polega na szybkiej wymianie nuty z jej sekundą górną (jeśli jest przekreślony - z sekundą dolną.

INNE WAŻNE OKREŚLENIA WŁOSKIE

- molto - bardzo

- meno - mniej

- piú - więcej, bardziej

- assai - dosyć

INTERWAŁY

Proste

- pryma czysta (1cz) - to powtórzenie tego samego dźwięku

- sekunda mała (2m) - zawiera 1 półton

- sekunda wielka (2w) - zawiera 2 półtony

- tercja mała (3m) - zawiera 3 półtony

- tercja wielka (3w) - zawiera 4 półtony

- kwarta czysta (4cz) - zawiera 5 półtonów

- tryton - kwarta zwiększona (4zw) lub kwinta zmniejszona (5zm) - zawiera 6 półtonów

- kwinta czysta (5cz) - zawiera 7 półtonów

- seksta mała (6m) - zawiera 8 półtonów

- seksta wielka (6w) - zawiera 9 półtonów

- septyma mała (7m) - zawiera 10 półtonów

- septyma wielka (7w) - zawiera 11 półtonów

- oktawa czysta (8cz) - zawiera 12 półtonów

Złożone

To interwały składające się z oktawy i jeszcze jednego interwału prostego.

- nona mała i wielka = 8cz + sekunda mała lub wielka

- decyma mała i wielka = 8cz + tercja mała lub wielka

- undecyma czysta = 8cz + kwarta czysta

- duodecyma czysta = 8cz + kwinta czysta

- tercdecyma mała i wielka = 8cz + seksta mała lub wielka

- kwartdecyma mała i wielka = 8cz + septyma mała lub wielka

- kwintdecyma czysta = dwie oktawy czyste

Przewroty

Przewrót interwału powstaje przez przeniesienie jego dolnego dźwięku oktawę wyżej lub dźwięku górnego oktawę niżej. Tak więc przewrotem 2m jest 7w, 3w - 6m, 4cz - 5cz, itd. Suma cyfr oznaczających interwały w przewrotach zawsze równa jest 9 (2+7, 3+6, 4+5, itd.).

Interwały melodyczne i harmoniczne

Interwał melodyczny to odległość dźwięków następujących po sobie, tworzących jedną linię melodyczną.

Interwał harmoniczny to odległość dźwięków brzmiących w tym samym czasie, tworzących jeden pion harmoniczny

Konsonanse

To współbrzmienia zgodnie brzmiące, miłe dla ucha. Interwały konsonansowe dzielimy na:

- doskonałe (1cz, 4cz, 5cz, 8cz)

- niedoskonałe (3m, 3w, 6m, 6w)

Dysonanse

To współbrzmienia niezgodne, "zgrzytliwe". Należą do nich interwały: 2m, 2w, 7m, 7w.

RODZAJE PÓŁTONÓW

Półton - to najmniejsza odległość między dwoma dźwiękami w systemie stroju równomiernie temperowanego.

- Półton diatoniczny - to półton zawarty pomiędzy dwoma sąsiednimi stopniami, zawsze tworzy interwał sekundy małej (2m).

- Półton chromatyczny - to półton powstały poprzez podwyższenie lub obniżenie tego samego dźwięku (np. c-cis, g-ges), tworzy on interwał prymy zwiększonej (1zw).

AKORDY

Rodzaje i budowa trójdźwięków

Każdy trójdźwięk zbudowany jest z dwóch tercji. Rodzaj trójdźwięku zależy od wielkości i rozmieszczenia tych tercji w obrębie trójdźwięku.

- trójdźwięk durowy (majorowy) - zbudowany z tercji wielkiej i tercji małej (3w + 3m) i obejmuje interwał kwinty czystej (5cz)

- trójdźwięk molowy (minorowy) - zbudowany z tercji małej i tercji wielkiej (3m + 3w) i obejmuje interwał kwinty czystej (5cz)

- trójdźwięk zwiększony - zbudowany z dwóch tercji wielkich (3w + 3w) i obejmuje interwał kwinty zwiększonej (5zw)

- trójdźwięk zmniejszony - zbudowany z dwóch tercji małych (3m + 3m) i obejmuje interwał kwinty zmniejszonej (5zm)

Przewroty trójdźwięków

- trójdźwięk w pozycji zasadniczej (bez przewrotu) zbudowany jest na prymie (pierwszym jego dźwięku) - np. trójdźwięk C-dur w pozycji zasadniczej wygląda tak: c¹-e¹-g¹.

- trójdźwięk w pierwszym przewrocie zbudowany jest na tercji (drugim jego dźwięku; trzecim stopniu gamy), składa się więc z tercji (małej lub wielkiej w zależności od rodzaju trójdźwięku) i kwarty czystej (3m/w + 4cz) i mieści się w obrębie seksty czystej (6cz), dlatego nazywany jest też trójdźwiękiem sekstowym - np. trójdźwięk C-dur w pierwszym przewrocie wygląda tak: e¹-g¹-c².

- trójdźwięk w drugim przewrocie zbudowany jest na kwincie (trzecim jego dźwięku; piątym stopniu gamy), składa się więc z kwarty czystej i tercji (wielkiej lub małej w zależności od rodzaju trójdźwięku) (4cz + 3w/m) i mieści się w obrębie seksty czystej (6cz), dlatego nazywany jest też trójdźwiękiem kwartsekstowym - np. trójdźwięk C-dur w drugim przewrocie wygląda tak: g¹-c²-e².

Dominanta septymowa (D7)

Jest to czterodźwięk zbudowany na piątym stopniu gamy. Jest to akord durowy z dodaną tercją małą (3w + 3m + 3m) - obejmuje więc interwał septymy małej (7m).

Przewroty D7:

- I przewrót - kwintsekstowy - kiedy D7 oparta jest na tercji,

- II przewrót - terckwartowy - kiedy D7 oparta jest na kwincie,

- III przewrót - sekundowy - kiedy D7 oparta jest na septymie.

KOŁA KWINTOWE

Koło kwintowe gam durowych: Koło kwintowe gam molowych:

 

OKTAWY NA FORTEPIANIE

- subkontra - A₂ (A) do H₂ (H)

- kontra - C₁ (C) do H₁ (H)

- wielka - C do H

- mała - c do h

- razkreślna - c¹ do h¹

- dwukreślna - c² do h²

- trzykreślna - c³ do h³

- czterokreślna - c⁴ do h⁴

- pięciokreślna - c⁵