Wartość szczęścia w dziele Władysława T Tatarkiewicza pt. „O szczęściu”

Jednym z zagadnień, jakim przez wieki interesowali się różni filozofowie było pytanie o szczęście. Próby zdefiniowania jego pojęcia podjął się także polski filozof Władysław Tatarkiewicz. Jego dogłębna analiza został umieszczona w dziele pt. "filozofów szczęściu".

4 pojęcia szczęścia:

Władysław Tarkiewicz, wyjaśniając pojęcie szczęścia wyróżnia cztery jego rodzaje:

1. jako "wybitnie dodatnie wydarzenia" - szczęście powstałe w wyniku jakiś pozytywnych wydarzeń zewnętrznych, które w pozytywny sposób wpłynęły na życie danej jednostki.

2. jako "wybitnie dodatnie przeżycia" - szczęście powstałe w wyniku jakiś wewnętrznych przeżyć, które w pozytywny sposób wpłynęły na życie danej jednostki

3. jako "posiadanie największej miary dóbr dostępnej człowiekowi"- szczęście powstałe w wyniku posiadania przez jednostkę dóbr, materialnych (podnoszą status życiowy) lub duchowych (np. cnota).

4. jako "zadowolenie z życia"- szczęście odczuwane jako wynik całościowego bilansu szczęścia w życiu jednostki, jeżeli jest dodatni, to wtedy można orzec, iż życie jednostki jest szczęśliwe.

Tatarkiewicz uznaje, iż właśnie fakt zadowolenia z własnego życia staje się podstawowym kryterium szczęścia. Szczęście,

które nie jest tylko chwilową emocją powinno zależeć od całości życia ludzkiego. Szczęście rozumiane jako pozytywne wydarzenie, przeżycie czy też oparte na fakcie posiadania jest tylko szczęściem cząstkowym i nie zawsze prowadzi do pełnego zadowolenia z życia. Szczęście jako zadowolenie z życia zawiera trzy pozostałe pojęcia szczęścia. Pozytywne wydarzenia, przeżycia, dobra duchowe czy materialne posiadane przez człowieka powodują, iż ten czuje satysfakcję i zadowolenie z własnego życia. Pozytywny wynik ogólnego bilansu życia wskazuje, iż można je nazwać szczęśliwym.

Definicja szczęścia:

Tatarkiewicz przedstawiając definicję doznania szczęścia stwierdza, iż "szczęściem jest trwałe, pełne i uzasadnione zadowolenie z życia", natomiast życie szczęśliwe to "życie dające trwałe, pełne i uzasadnione zadowolenie."

Natura pojęcia szczęścia może mieć charakter subiektywny lub obiektywny. Istnieją różne odmiany pojęcia szczęścia:

-"szczęście w znaczeniu konkretnym i abstrakcyjnym"- oznacza wszelkie cechy wspólne dla osób szczęśliwych

- "szczęście w znaczeniu podmiotowym i przedmiotowym" - podmiotowość szczęścia oznacza przychylność zdarzeń, które sprawiają, że dana osoba czuje się szczęśliwą, nie posiadając nawet tej świadomości; przedmiotowość szczęścia oznacza, iż człowiek musi mieć świadomość własnej szczęśliwości.

- "szczęście jako moment i jako stan trwały"

- "szczęście realne i szczęście idealne" - szczęście realne oznacza życie, w którym dominują elementy dodatnie, jednak istnieją także elementy ujemne. Szczęście idealne ogranicza się do istnienia wyłącznie elementów dodatnich. Powtarzając z Epikurem, Tatarkiewicz pisze, że szczęście idealne jest szczęściem bogów, zaś szczęście realne jest szczęściem ludzi.

- "szczęście odpowiadające wszystkim potrzebom i szczęście odpowiadające potrzebom materialnym" - szczęście odpowiadające wszelkim potrzebom jest skutkiem życia, w którym zaspokojone zostają wszystkie ludzkie potrzeby. Szczęście, które odpowiada potrzebom materialnym jest skutkiem życia, gdzie zaspokojone zostają wszystkie materialne ludzkie potrzeby.

- "szczęście polegające na zwykłym i głębszym zadowoleniu" - zwykłe zadowolenie to takie, które powstaje w wyniku zaspokojenia podstawowych potrzeb, natomiast głębsze zadowolenie to takie, którego źródło płynie z głębi ludzkiej świadomości.

-"szczęście, które przychodzi samo i szczęście wymagające wysiłku" - szczęście, jakie przychodzi samo nazywane jest "szczęśliwym trafem", czy też "uśmiechem losu", jest zespołem warunków składających się na pozytywne zdarzenia. Natomiast szczęście wymagające wysiłku stanowi głębszy stopień szczęśliwości. Człowiek może je osiągnąć poprzez wyrzeczenie się powierzchownych, nietrwałych przyjemności oraz podjęcie pracy nad sobą.

- "szczęście w spokoju i beztrosce" - życie spokojne oraz beztroskie daje poczucie szczęścia, jednakże wielu filozofów przed Tatarkiewiczem nie utożsamiało szczęścia z takim stanem.

Polski filozof doszedł do wniosku, iż najwięcej trudności nie przynosi sama analiza pojęcia szczęścia, ale znalezienie sposobu umożliwiającego osiągnięcie szczęścia. Wielu myślicieli wysuwało różne rady, jak osiągnąć szczęście, jednak szczęście ma często charakter subiektywny i dla każdego oznacza coś innego. Każdy człowiek posiada swe indywidualne pojęcie szczęścia. Ponadto człowiek szczęśliwy nie zawsze takim się wydaje społeczeństwu. Należy też pamiętać, iż szczęście danego człowieka nie jest wyłącznie uwarunkowane jego sytuacją zewnętrzną, zależy także od wewnętrznej kondycji, która decyduje o przeżywaniu wszelkich doświadczeń.

Analiza dziejowa

W starożytnej Grecji i Rzymie szczęście określano mianem "eudajmoni" - "dobrego losu" czy też "przyjemności".

Pojęcie przyjemność odnosiło się do ludzkich przeżyć wewnętrznych, natomiast pojecie pomyślności do zewnętrznej sytuacji życiowej, do warunków życia.

Z pojęciem szczęścia utożsamiano także pojecie "błogości", uważanej za najbardziej intensywną przyjemność. Jednakże to pojecie odnosiło się do szczęścia właściwego tylko bogom, o charakterze idealnym.

Demokryt twierdził, że szczęściem jest "dobre poczucie" albo: dobry stan duszy" człowieka. Taki pogląd, jak wskazuje Tatarkiewicz bliski jest pojęciom szczęścia wykładanym przez nowożytnych filozofów.

Sokrates oraz Platon twierdzili, iż szczęśliwym jest człowiek, który poprzez rozumne i dobre życie stał się właścicielem cnót, specyficznych dóbr. Dobra te rozumieli jako "rzeczy piękne i dobre", nie były to dobra materialne, ale duchowe.

Arystoteles, przejmując część poglądów Platona stwierdził, iż szczęściem jest posiadaniem tego, co jest najcenniejsze. Każdy człowiek samodzielnie jest w stanie wyznaczyć kryterium oceny rzeczy cennych. Jeżeli dla kogoś najcenniejszą była wiedza, stawał się człowiekiem szczęśliwym, kiedy ją posiadł. Filozof nie ustanowił najwyższego dobra, ponieważ twierdził, iż o szczęściu świadczą różnorodne dobra, które posiada człowiek.

Stoicy postulowali, iż najwyższym dobrem niezbędnym do osiągnięcia szczęścia jest cnota.

Tatarkiewicz dokonał konkluzji, iż pomimo tak różnych twierdzeń z zakresu pojęcia szczęścia, filozofowie hellenistyczni oraz Arystoteles doszli do jednego wspólnego wniosku, mianowicie iż o swoim poczuciu szczęścia decyduje ostatecznie sam człowiek.

Plotyn uważał, iż człowiek jest w stanie dostąpić szczęścia boskiego, toteż jako warunek osiągnięcia szczęścia stawiał konieczność zwracania się do Boga.

W Okres chrześcijaństwa powstały nowe koncepcje szczęścia, wprowadzające nowe warunki

i możliwości osiągnięcia szczęścia. Najwyższe szczęście doznane miało być w obcowaniu z Bogiem, osiągalne dopiero po śmierci. W życiu doczesnym człowiek mógł zdobyć szczęście jeśli żył w zgodzie z bożymi nakazami. Prawdziwe i największe szczęście uzyskiwało się dopiero w momencie dostania się do Królestwa Niebieskiego.

Filozofia scholastyczna wykładała nieco inne pojęcie szczęścia doczesnego. Szczęśliwym mógł być ten, który posiadł wszelkie religijne dobra. Rozum oraz cnota były niezbędne do uzyskania szczęścia, jednak warunek konieczny stanowiła łaska boża. Szczęście człowieka, który swe życie opierał na Bogu straciło swą autonomiczność, było zależne od Boga, bez pomocy którego stawało się niemożliwe do osiągnięcia.

W XVII wieku powstał pogląd, propagowany przez Kartezjusza, Spinowe i Leibnitza, iż szczęście jest tym samym, co doskonałość oraz posiadanie wszystkich największych dóbr.

Czasy nowożytne przyniosły dużą zmianę w pojmowaniu szczęścia. Zaczęło być określane jako poczucie zadowolenia z własnego życia. Fakt posiadania dóbr stracił na znaczeniu. Kryterium, według którego miało być oceniane szczęście stała się satysfakcja ze swego życia. Jeżeli człowiek był zadowolony z własnego życia, to uznawany był za człowieka szczęśliwego.

W XIX wieku szczęście oznaczało "dodatni bilans życia". Jeżeli w życiu danego człowieka przeważały zdarzenia oraz uczucia pozytywne, to było ono szczęśliwe.

W wieku XX wyróżniono 4 rodzaje szczęścia:

-szczęście jako poczucie zadowolenia z całości swego życia

-szczęście jako ciągłe zadowolenie

-szczęście, na które wpływa jakość zadowolenia

-szczęście jako właściwa radość życia

-szczęście jako zależne od jakości zadowolenia

Przyjemność a szczęście

Władysław Tatarkiewicz przyjemnością nazywa "wszelkie uczucie dodatnie", niezależnie o jak dużym natężeniu, nieważne czy ujmowane jako fizyczne czy psychiczne, trwałe czy też chwilowe.

Radość oraz zadowolenie

Radość oraz zadowolenie stanowią przyjemne stany uczuciowe, mogące zyskać na intensywności w konkretnych warunkach. Tatarkiewicz radość nazywa afektem, który może mieć charakter organiczny. Zadowolenie ma charakter intelektualny, gdyż jego natura jest refleksyjna oraz poznawcza.

Szczęście jest bardziej radością niż zadowoleniem. Stanowi najbardziej intensywny stan przyjemności.

Przeżycia, które człowiek określa jako szczęście mogą przyjmować dwie postacie: "są bądź upojeniem, bądź ukojeniem".

Szczęście to bardziej radość niż zadowolenie. Jest to stan przyjemny "o największej intensywności". Polski filozof dokonuje stopniowania stanów przyjemnych, poczynając od przyjemności, przez radość, zadowolenie, następnie wesele, pogodny nastrój aż do szczęścia.

Intensywność oraz trwanie stanowią dwa wymiary przyjemności. Na szczęście człowieka nie ma wpływu ilość przeżywanych przyjemności, ponieważ można ich doznawać wiele a jednak nie czuć się szczęśliwym. Przyjemności muszą pojawiać się bez kontrastów oraz przerw, to stanowi ich zasadniczą cechę. Przyjemności w znacznym stopniu stanowią przyczynę szczęścia, tak jak szczęścia przyczynia się do przyjemności. Łatwiej jest czerpać radość z życia człowiekowi zadowolonemu. Człowiek zaś będzie zadowolony z własnego życia, a więc szczęśliwy, jeżeli posiądzie coś, co stanowi dla niego wartość, co ceni.

Szczęście a przykrość

Szczęście oraz przykrość są dwoma stanami, które często nawzajem się wywołują. Te dwa odczucia mają charakter pozytywny, kiedy człowiek odczuwa przykrość to dąży do jej zapobieżenia poprzez wywołanie przyjemności. Jeżeli zaś człowiek odczuwa zbyt dużą przyjemność, to zapobiega jej przykrością.

Częstym zjawiskiem jest to, że te dwa stany wywołują się wzajemnie. Odczucia te oba są pozytywne, bo gdy odczuwamy przykrość to staramy się jej zapobiec poprzez wywoływanie przyjemności. Jeśli natomiast odczuwamy zbyt wielką przyjemność, to zapobiegamy jej przykrością.

Ból a rozkosz

Tatarkiewicz wskazuje, iż ból nie jest uczuciem, ale wrażeniem. Można wyróżnić różnorakie jakości bólu, gdyż reakcja organizmu jest zależna od rodzaju uszkodzeń. Siła bólu zależy od tego, jak wrażliwy jest organizm na ból. Z bólem może łączyć się rozkosz. Znane jest powiedzenie: "rozkosz aż do bólu". Jeżeli rozkosz jest zbyt intensywna, może spowodować ból.

Radość oraz cierpienie, wesołość oraz smutek

Filozof stwierdza, że człowiek będący szczęśliwym nie musi charakteryzować się wesołością, gdyż nie wesołość, ale humor pomaga osiągnąć szczęście. "Humor to zdolność nie przejmowania się niczym, nawet niepowodzeniami, a także zdolność obracania tychże niepowodzeń w żart. Kto tę zdolność posiada, ten ma niewątpliwie więcej od innych szans, że będzie szczęśliwy".

Przyjemności

Tatarkiewicz twierdzi, że przyjemności mają charakter subiektywny, różne rzeczy są powodem przyjemności dla różnych ludzi. Istnieją cztery rodzaje przyjemności:

- przyjemności zmysłowe - dostarczają je rzeczy zewnętrzne, działające na ludzkie zmysły

- przyjemności, które pochodzą z wrażeń wewnętrznych - są to przyjemności funkcjonalne albo ograniczone

- przyjemności, które wiążą się z dążeniami - powstają w wyniku samych czynności, które podejmuje człowiek, aby osiągnąć zamierzony cel

- przyjemności, które wiążą się z robieniem przez człowieka tego, co lubi oraz z samym wyobrażeniem tego, co człowiek lubi

Istnieją charakterystyczne typy ludzi, którzy czerpią konkretny rodzaj przyjemności. Pierwszy typ stanowią ludzie, którzy zadawalają się przyjemnościami zmysłowymi; drugi typ stanowią ludzie, dla których przyjemnością jest aktywny styl życia, są to np. sportowcy; do trzeciego typu należą ludzie czerpiący przyjemności poprzez realizowanie swych ambicji oraz dążeń; czwarty typ stanowią ludzie wrażliwi na wartości, według których żyją, są to np. artyści.

Cierpienia

Tatarkiewicz rozróżnia przykrości cielesne oraz duchowe. Cierpieniami nazywa wszelkie uczucia o charakterze ujemnym, lekkie oraz ciężkie. Kresem cierpień cielesnych, fizycznym jest moment, gdy przestaje działać dany bodziec zewnętrzny, który był ich przyczyną. Cierpienia duchowe nie posiadają ostrych granic czasowych, ponieważ ich podstawą są wyobrażenia. Takie cierpienie charakteryzuje się często tym, iż "cierpi się przez świadomość istniejącego zła". Jak wskazuje filozof, wyobraźnia mogąca wybiegać w przyszłość przysparza człowiekowi największych i najdłuższych cierpień. Istnieją cztery rodzaje cierpień: obawa, oczekiwanie, następnie niepewność oraz beznadziejność.

Często cierpienia są nieproporcjonalne do powodów, jakie je wywołują. Nie zależą wyłącznie od warunków życiowych danej osoby, ale także od jej charakteru, usposobienia.

Małe przyjemności

Nie powinno się dzielić przyjemności na większe oraz mniejsze, ponieważ przyjemności mniejsze zostają skumulowane przez ludzki umysł w jedną, większą przyjemność. Mniejszymi przyjemnościami Tatarkiewicz nazywa "przyjemności pożycia", a więc przyjemności, które wynikają z codziennych czynności, np. czynność odpoczywania na ławce. Takie przyjemności sprawiają radość ludziom już szczęśliwym. Jeżeli człowieka ma jakieś troski, nie zauważy przyjemności, która wynika z siedzenia na ławce w czasie wieczoru. Istnieje pewien rodzaj rozrywek, które tylko słabo przeciwdziałają nieszczęściu, lub chwilowo je wytłumiają. Toteż rozrywki a także "małe przyjemności pożycia" nie mogą stanowić przyczyny trwałego szczęścia. Człowiek może cieszyć się nimi dopiero w momencie, kiedy ma zapewnione bezpieczne życie oraz nic go nie trapi.

Filozof wymienia trzy stany ludzkiego umysłu, trzy gatunki czynności ludzkich. Stanem pierwszym jest praca, drugim - rozrywka, zaś trzecim stanem jest jakaś czynność charakteryzująca każdego indywidualnego człowieka. Celem rozrywki jest oderwanie człowieka od samego siebie, natomiast stany trzecie powodują, iż człowieka może obcować sam ze sobą.

To człowiek sam decyduje, czy dana przyjemność jest dla niego mała czy też duża. Dla jednych rozrywka stanowi dużą przyjemność, dla innych taką przyjemnością jest praca. Tatarkiewicz zwraca uwagę, iż jeżeli praca zyskuje rangę zbyt dużej przyjemności, to rozrywka przestaje nią być i staje się przyjemnością mniejszą. Ludzka "miara" przyjemności zależy od dużej ilości warunków, w jakich człowiek akurat się znajduje. Niemożliwym staje się utworzenie skali przyjemności, gdyż każdy człowiek mierzy je własną miarą.

Szczęście przewidywalne i szczęście rzeczywiste

Człowiek lepiej pamięta uczucia, które towarzyszą oczekiwaniu czegoś, aniżeli te, które zostały rzeczywiście przeżyte. Już samo przewidywanie oczekiwanych uczuć może stać się ich przyczyną. Nawet jeżeli przeżyte uczucia okażą się odmienne od tych, które zostały przewidziane, sam sposób przewidywania nie zmieni się. Reakcja uczuciowa wywołana przez dane zdarzenia zależy od kilku czynników.

-od okresu życia - człowieka cieszą różne rzeczy w różnych okresach swojego życia, człowieka dorosłego cieszą inne rzeczy niż małego dziecka.

- od kolei życia - człowiek, który przeżył wiele przykrych zdarzeń, którego dotknęły jakieś nieszczęścia życiowe będzie inaczej reagować na pewne zdarzenia niż człowiek, który ma powodzenie w życiu.

- od warunków życia - ludzie mają różne oczekiwania odnośnie szczęścia zależnie od warunków, w których żyją

- od przeżyć, które poprzedzają zdarzenia - człowiekowi, któremu powodziło się w przeszłości będzie pozytywnie nastawiony do życia i nadchodzących zdarzeń, jeżeli jednak te zdarzenie były poprzedzone przez pasmo niepowodzeń, to będzie w większym stopniu spodziewać się niepowodzenia, jego nastawienie będzie negatywne.

- od procesów psychologicznych- człowiek jest skłonny do idealizowania osób i zdarzeń, w momencie uprzytomnienia sobie stanu faktycznego jego uczucia mogą się diametralnie zmienić.

- od skali porównania - człowiek ma skłonność do tego, by jedne zdarzenia mierzyć miarą innych, toteż każdy może w inny sposób zareagować na identyczne zdarzenie , ponieważ każdy posiada inną, subiektywną skalę porównania.

Szczęście i zdrowie psychiczne

Tatarkiewicz wskazuje, iż pojęcie szczęścia ma podobny charakter jak pojecie zdrowia. W tym pojęciu można zauważyć wiele dwoistości, jak i w przypadku pojęcia szczęścia. Okazuje się, iż definicja zdrowia psychicznego jest niezwykle podobna do formuły określającej szczęście. Nie można jednakże stwierdzić tożsamości tych dwóch pojęć, ponieważ należą one do dwóch różnych kategorii. Widać jednak charakterystyczny związek, jaki zachodzi między nimi: "poczucie szczęścia jest objawem zdrowia psychicznego, naturalnym, choć nie zawsze możliwym. A zdrowie jest warunkiem szczęścia, istotnym, choć nie jedynym".

Szczęście oraz świat

Szczęście, które rozumiane jest jako stan zadowolenia z własnego życia w dużym stopniu zależy od poczucia zadowolenia ze świata. Człowiek może czuć wewnętrzne szczęście, może cieszyć się talentami oraz zdrowiem, ale jednocześnie być unieszczęśliwionym przez świat, w którym żyje. Dotykające człowieka zewnętrzne zdarzenia, takie jak wojna czy śmierć ukochanej osoby są przyczyną nieszczęścia. Ponadto szczęście jednych ludzi ma wpływ na szczęście drugich, inni ludzie a także rzeczy wpływają na szczęście jednostki. Czasami wystarczyć może sam widok szczęśliwego człowieka, by wzbudzić w drugim radość.

Tatarkiewicz zastawiając się, jaki wpływ może mieć człowiek na swoją samotność stwierdza, iż człowiek sam może decydować, czy chce być samotnym poprzez sterowanie swoimi kontaktami międzyludzkimi. Chociaż jednak świadomie może nawiązywać lub nie stosunki towarzyskie czy światowe, to nie ma zbyt dużego wpływu na stosunki uczuciowe. Uczucia mają na człowieka ogromny wpływ, każdego dnia jest targany przez emocje wywołane często wbrew jego woli.

Szczęście i czas

Przeszłe zdarzenia o wiele bardziej wpływają na poczucie szczęścia, niż rzeczy teraźniejsze. Przeszłość może stanowić przyczynę zadowolenia lub też niezadowolenia z teraźniejszego stanu, w jakim znajduje się człowiek. Pomimo tego poczucie zadowolenia z przeszłości nie stanowi koniecznego warunku do uzyskania szczęścia.

Ludzkie wyobrażenia deformują teraźniejszość oraz przyszłość. Dzieje się tak dlatego, iż przeszłość charakteryzuje się specyficzną własnością: nieważne jaka była, czy też dobra, czy zła - jest częstszą przyczyną szczęścia. Zniekształcenie teraźniejszości, będące wynikiem stosunku przeszłości i przyszłości wpływa na odczucie szczęścia. W uczuciu szczęścia wielki wpływ mają czynniki psychiczne, zaś psychika ludzka jest w stanie wyidealizować przeszłe albo przyszłe zdarzenia. Toteż człowiekowi może się wydawać, iż w przeszłości był szczęśliwszy, niż jest teraz. Na poczucie szczęścia w teraźniejszości najbardziej wpływa najbliższa przeszłość oraz dzień jutrzejszy.

Przeszkody w drodze do szczęścia

Tatarkiewicz wymienia kilka rodzajów przeszkód, które utrudniają osiągnięcie szczęścia.

- przeszkody zewnętrzne, czyli "wydarzenia zewnętrzne", mogą mieć charakter biologiczny lub społeczny. Posiadają pewne wspólne własności: nie stanowią przeszkód w równym stopniu odczuwanych przez wszystkich ludzi, ich działanie może trwać dłuższy czas, są groźne nie tylko w momencie pojawienia się, można je odczuwać na różne sposoby, nie muszą wpływać tylko na danego człowieka, mogą dotyczyć także innych osób, przez co człowiekowi może zrobić się przykro.

- przeszkody wewnętrzne, czyli wszystko, co człowiek przeżywa w swoim wnętrzu i co przeszkadza mu

w poczuciu szczęścia. Do przeszkód wewnętrznych, wyliczonych przez Russella zaliczyć można: "życie bierne", "życie nazbyt czynne", nudę, zmęczenie, zazdrość, "poczucie grzeczności", manie prześladowczą oraz lęk przed opinią.

- śmierć- może być uznawana przez jednych ludzi za cierpienie, zaś przez innych za wyzwolenie od ciała oraz jego cierpień. Uznanie śmierci za cierpienie lub za szczęście zależy od sposobu interpretacji tego zdarzenia.

Człowiek jest w stanie usunąć przeszkody, przez które nie może osiągnąć szczęścia. Czyni to przez przeciwstawianie im pozytywnych zdarzeń. Wszystko jest uzależnione od psychicznych stanów człowieka oraz od posiadanych przez niego środków, które pomogą mu dać sobie radę z tymi przeszkodami.

Czynniki szczęścia

Tatarkiewicz twierdzi, iż czynnikami szczęścia są wszystkie czynniki, mające w nim pozytywny udział, wszystko to, co się przyczynia do niego. Istnieją różne poglądy dotyczące czynników szczęścia, często niezwykle rozbieżne. Twierdzi się, iż do szczęścia niezbędne są: cnota, młodość, równocześnie starość, wolność od strachu oraz lęku, uszczęśliwianie innych, swoboda, ojczyzna, zredukowanie przywiązań oraz oczekiwań, równocześnie zaspokojenie pożądań, różnor0odność wrażeń czy też harmonia i spokój, Bóg, czy też świadomość, iż Bóg nie istnieje, majątek, dobre warunki życia, duża ilość przyjemności, wielka miłość, posiadanie rodziny.

Czynniki wymieniane przez teoretyków szczęścia są jak widać niezwykle rozbieżne. Wszystko jednakże zależy od człowieka, od jego podejścia do własnego życia, od tego, jak je sobie ułoży i jakie wartości są dla niego najważniejsze. Tatarkiewicz twierdzi, iż rozbieżność taka ma swe źródło w znaczeniu językowym oraz błędnym odróżnianiu niezbędnych do normalnego funkcjonowania czynników z tymi mogącymi powodować szczęście. Jedni filozofowie przedstawiając swe poglądy dotyczące czynników szczęścia myśleli o szczęściu idealnym, drudzy o przeciętnym. Wybór niezbędnych czynników prowadzących do szczęścia jest niezwykle trudny. Istnieje wiele przyczyniających się do szczęścia czynników, jednak nie wszystkie są konieczne. "Czynniki szczęścia działają tylko w zespołach".

Tatarkeiwicz wyróżnia różne rodzaje tych czynników:

- takie, która stanowią źródło oraz warunek szczęścia

- wewnętrzne albo zewnętrzne

- zesłane przez los lub zdobyte

Źródła szczęścia

Źródłem szczęścia może być: "dobro zewnętrzne", "uczucia życzliwe", "przyjemna praca", "przedmioty bezinteresownego upodobania".

Waston Thornolik przedstawił szczegółowy podział źródeł szczęścia.

O szczęściu człowieka nie decyduje wyłącznie gatunek źródła, z którego to szczęście płynie, wpływa na to tez ilość źródeł, z jakich szczęście jest czerpane. Źródłem szczęścia, prócz rzeczywistych czynników mogą być też wspomnienia oraz marzenia.

Aby rzeczy mogły zostać uznane jako źródła szczęścia muszą spełnić odpowiednie warunki. Muszą posiadać konkretną wartość dla człowieka, muszą budzić zaufanie oraz winny być dostępne. "Do szczęścia przyczyniają się te rzeczy, o których już sama myśl daje zadowolenie".

Istnieją pewne doczesne i niezawodne źródła szczęścia a więc takie, które mogą uszczęśliwić każdego człowieka niezależnie od jego życiowych warunków.

Tatarkiewicz dochodzi do wniosku, iż nie istnieje niezawodne szczęście w rzeczach idealnych. Wylicza 6 prawd dotyczących szczęścia:

- szczęście musi posiadać swe źródło

- istnieją różne źródła szczęścia

- nie istnieje jakieś jedno niezawodne źródło szczęścia

- źródła szczęścia różnią się między sobą swoją wydajnością

- oprócz źródeł szczęścia muszą istnieć także odpowiednie warunki wewnętrzne

- jeżeli człowiek ma podstawę szczęścia, to może łatwiej dotrzeć do pozostałych źródeł szczęścia

Tatarkiewicz dochodzi do wniosku, że istnieje dwoistość sposobów prowadzących do osiągnięcia szczęścia. Może istnieć jedno lub wiele źródeł szczęścia. Według filozofa pewniejsze szczęście osiągnie się wtedy, gdy szczęście czerpać się będzie z wielu źródeł.

Charakter a szczęście człowieka

Charakter człowieka kształtowany jest przez jego życie, tym samym charakter może mieć wpływ na jego życie.

Człowiek posiada pewne wrodzone skłonności, które decydują o jego osobowości, niezależnej od jego losu. Osobowość dopiero w trakcie życia może się przekształcać, jednak nie stanowi to reguły. Pewne cechy charakteru człowieka mogą przyczyniać się do poczucia szczęścia, jednak jedynie wtedy, kiedy współgra z losem.

Istnieją różne typy charakterów ludzkich. Kretschmer stwierdził, że wśród ludzkich charakterów istnieją:

- cyklotomicy - ludzie otwarci i zainteresowani światem, okazują swoje uczucia, lubią przestawać z ludźmi

- schizotymicy - są skryci i powściągliwi, mają skłonność do zamykania się w sobie, są podatni na różne kompleksy, nie lubią przestawać z ludźmi

Cyklotonikom, według Tatarkiewicza łatwiej jest osiągnąć szczęście.

Istnieje także charakterologiczny podział ludzi na:

- ekstrawertyków - są zainteresowani światem oraz ludźmi, zwracają się na zewnątrz

- introwertycy - są zamknięci w sobie, zwracają się do wewnątrz

Tatarkiewicz stwierdza, że człowiek o charakterze introwertycznym skupiający się na pojedynczym i wewnętrznym źródle szczęścia będzie posiadał bardziej konkretny bilans życia, wyraźnie szczęśliwy lub wyraźnie nieszczęśliwy.

Filozof dokonuje też specyficznego podziału ludzi:

- ludzie, którzy posiadają umysł podzielny lub niepodzielny

- ludzie, przeżywający swoje życie bezpośrednio lub intelektualnie

- ludzie żyjący popędami lub przymusami

- ludzie mający usposobienie czynne lub bierne

Czyni też podział na 5 typów ludzkich, w zależności od tego, jakie wartości mają dla nich znaczenie

- ambicjonalny - typ człowieka, który pragnie "być kimś"

- posesywny - typ człowieka, który pragnie"coś posiadać"

- aktywny - typ człowieka, który pragnie coś zdziałać

- kontemplacyjny -typ człowieka, który pragnie coś poznawać albo oglądać

- emocjonalny -typ człowieka, który pragnie jak najwięcej oraz jak najmocniej czuć

Każdy typ ludzki posiada swoją naczelną potrzebę, w odniesieniu do której kształtuje swe życie. Według Tatarkiewicza typ kontemplacyjny może łatwiej może osiągnąć małe szczęście, zaś typ emocjonalny łatwiej może osiągnąć duże szczęście.

Jeszcze innego podziału dokonał Florian Zapiecki.

- typ "ludzi dobrze wychowanych" - są to ludzie, którzy w okresie młodości znajdowali się pod wpływem dorosłych. Takie osoby są szczęśliwe wtedy, gdy są pozytywnie oceniani przez innych, gdy spotka ich uznanie, kiedy ktoś się nimi opiekuje (np. państwo)

- typ "ludzi zabawy" - są to ludzie, którzy w okresie młodości znajdowali się pod wpływem swoich rówieśników oraz towarzyszy zabawy. Podchodzą do życia tak, jakby podchodzili do zabawy. Są wytrwali, jeśli coś im się nie powiedzie podejmują się następnego zadania. Wszystkie reguły mają dla nich umowny charakter.

Tatarkiewicz wskazuje, iż Zapiecki przedstawił typy społeczne, zależne od oddziaływania na życie poszczególnych typów ludzi czynników społecznych. Również charakter ustroju społecznego ma wpływ na szczęście czy też nieszczęście jednostek.

Filozof twierdzi, iż charakter człowieka pełni znaczną rolę w osiąganiu szczęścia. Jednakże usposobienie może być też przyczyną nieszczęścia. "Osobowość pierwotna" (a wiec wrodzone cechy charakteru człowieka) oraz "osobowość nabyta"

( cechy nabyte przez człowieka w ciągu życia) mogą pełnić taką samą rolę w kształtowaniu szczęścia czy nieszczęścia danego człowieka, jak zdarzenia, jakie ten napotyka na swej drodze.

Zakazy dla ludzi szczęśliwych

Tatarkiewicz wymienia pewne specyficzne nakazy filozoficzne utworzone przez różnych myślicieli dotyczące osiągania szczęścia.

- "Kto chce szczęścia, niech się wystrzega dóbr zewnętrznych"- człowiek nie powinien w swoim życiu zabiegać o dobra materialne, ponieważ jeśli ich nigdy nie zdobędzie, będzie czuł niespełnienie i nie osiągnie stanu zadowolenia z życia, natomiast jeśli je utraci - będzie nieszczęśliwy. Nie powinien także zabiegać

o "dobra społeczne", takie jak np. władza czy sława, gdyż powoduje to skutki takie jak w przypadku zabiegania o dobra materialne. Zwolennikami tego nakazu byli: Seneka, Epiklet, Marek Aureliusz oraz Tomasz z Akwenu

- "Kto chce szczęścia niech ogranicza potrzeby"- "wiele pragnień ma swe źródło w nieznajomości tego, czego się pragnie", człowiek często pragnie rzeczy, których nie zna, wyobrażając sobie, ze zaspokojenie tych pragnień da mu szczęście. W rzeczywistości może się okazać, iż osiągnięte cele nie spełniły oczekiwań, jakie żywił człowiek.

- "Kto chce szczęścia, niech unika przyjemności" - szczęście i nieszczęście kontrastują ze sobą, tak samo jak przyjemność i cierpienie. Cierpienie może stać się motywem do działań, które miałyby dać przyjemność. Aby móc przeżyć przyjemność, konieczne jest, by wcześniej doznać cierpienia. Przyjemności nie powinno się mnożyć, gdyż zbyt duża ich ilość może stać się uciążliwa a wręcz przykra. "Radość doznawana wraz

z cierpieniem jest głębsza i trwalsza".

Tatarkiewicz dostrzega wadę "trzech zakazów filozofów", twierdzi, iż "nie każdy umie żyć bez środków materialnych, ograniczać swe potrzeby i cierpliwie znosić cierpienia."

Nakazy dla ludzi szczęśliwych

Tatarkiewicz przedstawił 11 "aforyzmów mądrości życiowej" A. Schopenhauera, wzbogacając je własnymi wnioskami. W parach wykazał też przeciwstawne sobie przepisy na szczęście.

Pierwsza para:

1. pierwszy system ma charakter defensywny, przedstawia środki, które pomogą zapobiec cierpieniu. Nakazuje przyjęć nieufną postawę w stosunku do swego losu, przygotować swoją psychikę na możliwe niepowodzenia i porażki życiowe.

2. drugi system postuluje o przyjęcie optymistycznej postawy, wykroczenie szczęściu naprzeciw, nie przejmowanie się niepowodzeniami.

Pierwszy system polega na unikaniu nieszczęścia, zakłada, iż szczęście jest nieosiągalne. Drugi natomiast jest aktywnym dążeniem do szczęścia. Pierwszy to "system ludzi ostrożnych", natomiast drugi to "system ludzi odważnych".

- Druga para:

1. "system szukania szczęścia w odprężeniu" - zakłada, że szczęście można znaleźć jedynie w odprężeniu, braku wysiłku

2. "system szukania szczęścia w napięciu"- zakłada, że szczęście można znaleźć w wysiłku fizycznym.

- Trzecia para:

1. pierwszy system zaleca do życia pełnego przyjemności, do szukania ich.

2. drugi system odradza zbyt dużą ilość przyjemności, aby nie doszło do przesycenia.

- Czwarta para:

1. "system niedosycenia" - twierdzi, iż przyszłe szczęście posiada większą wartość niż teraźniejsze

2. "system szczęścia przez nasycenie" - zaleca czerpanie radości z teraźniejszego życia.

Piąta para:

1."przepis racjonalistów" -szczęście powinno się czerpać wyłącznie z rzeczywistego, realnego życia

2."przepis mistyków" - wiara w przyszłe życie po śmierci i myśl o obcowaniu z Bogiem powinna stać się źródłem szczęścia

Przytoczywszy powyższe przepisy na szczęście Tatarkiewicz stwierdza, iż to, jaki człowieka wybierze sposób na osiągnięcie szczęścia zależy tylko od niego, jest uwarunkowane jego osobowością oraz warunkami życia. Wszystko zależne jest od "dyspozycji do szczęścia" konkretnej jednostki.

Osiągalność szczęścia

Tatarkiewicz zadaje pytanie: "Czy szczęście istnieje i czy możemy je osiągnąć?". Istnieją dwa podejścia do tego zagadnienia, o charakterze pesymistycznym lub optymistycznym. Filozof uznaje, iż żadne z tych dwóch podejść nie jest lepsze od drugiego. Pesymizm zakłada niemożność osiągnięcia szczęścia, optymizm zaś mówi, iż szczęście jest całkowicie osiągalne. Oba te poglądy równoważą się.

Wśród ludzi przyjął się pogląd, iż szczęście, gdy już zaistnieje doprowadzi w końcu do nieszczęścia, zaś gdy ktoś dozna nieszczęścia, to oczekuje następnego. Choć jest to pesymistyczna opinia, ma ona też swe optymistyczne elementy, toteż można i w tym przypadku przypisać równowagę obu poglądom.

Obok poglądów pesymistycznych i optymistycznych na temat osiągalności szczęścia, istnieją też tzw. poglądy "indeferentystyczne". Zakładają one, iż wszystko prowadzi do tego, by człowiek nie czuł się szczęśliwym ani nieszczęśliwym.

Tatarkiewicz przytacza myśl Azais'a, mówiącą iż wszystko na świecie się wyrównuje, po równo na świecie jest szczęścia oraz nieszczęścia, konstrukcji oraz destrukcji, przyjemności oraz przykrość itd. Ostateczny wynik jest zerowy. Polski filozof nie zgadza się z tym poglądem, twierdzi, że niemożliwe jest, aby "radości człowieka były równe jego cierpieniom, bo radości i cierpień niepodobna dokładnie zmierzyć."

Kolejną przytoczoną przez Tatarkiewicz teorią jest myśl Petroniewicza mówiąca, że ludzkie przeżycia posiadają taki mały stopień intensywności, iż niemożliwe jest osiągnięcie całkowitego zadowolenia lub niezadowolenia. Ludzki organizm nieprzyzwyczajony jest do zbyt silnych uczuć, ponieważ zakłócają one jego równowagę, toteż uczucia powinny mieć jak najbardziej obojętny charakter.

Teoria Azais'a jak i Petroniewicza są według Tatarkeiwicza zawodne, ponieważ pojmują szczęście w sposób zbyt ścisły, ujmując je w sensie proporcjonalnej zależności.

Polski filozof zastanawia się nad możliwością osiągnięcia szczęścia oraz jej prawdopodobieństwem. Jeśli założy się, iż pełne szczęście niemożliwe jest do osiągnięcia, to tym samym nie może istnieć stan całkowitego nieszczęścia. Poczucie szczęścia, jakie może żywić człowiek może nie być adekwatne do faktycznego stanu. Człowiek jest niezwykle podatny nie tylko na sugestie ale i na autosugestie, toteż może w niewłaściwy sposób oceniać swoje życie.

Tatarkiewicz dochodzi do wniosku, że człowiek może osiągnąć szczęście, ale tylko

w momencie, kiedy pojmuje je relatywistycznie. Szczęście idealne nie może być osiągnięte, ponieważ sam człowiek nie jest idealny.

Brak wiary w szczęście

Starożytność. W starożytnej Grecji pesymistyczny pogląd, mówiący o niemożliwości osiągnięcia szczęścia najbardziej przejawiał się w mitologii. Zawarty w niej opis wieków ludzkości pokazuje, iż najszczęśliwszym okresem był "wiek złoty", kiedy panował Uranom. Ludzie byli wtedy szczęśliwi, nie zaznawali chorób czy starości, nie pracowali, żyli w pokoju, bez wojen i zbrodni, wśród nich panowała sprawiedliwość. Następne wieki ludzkości przyniosły cierpienie, głód, nędze i wojny, minęło pierwotne szczęście. Źródłami pesymizmu w starożytności były: "ujemna opinia o naturze ludzkiej", "konieczność pracy i wysiłku", "perspektywa starości z jej cierpieniami i nędzami", "poczucie nicości życia", twierdzenie, iż "cierpienie jest pozytywne, a szczęście wyłącznie negatywne".

Grecy głosili pogląd, iż lepsze jest nieistnienie aniżeli życie. Możliwe jest, iż śmierć była dla nich łaską od bogów, gdyż stanowiła przejście do lepszego życia. Tatarkiewicz dochodzi do wniosku, iż starożytni Grecy byli pesymistami, mimo iż w powszechnej opinii uchodzą za optymistów.

Chrześcijaństwo. W średniowieczu panowało przekonanie, iż prawdziwe szczęście można osiągnąć dopiero po śmierci. Ziemskie życie stanowiło jedynie drogą do życia wiecznego, w czasie której dusza miała przygotować się do spotkania z Bogiem. Uznawano, że cierpienie ziemskie jest konieczne po to, by człowiek mógł pojąć ogrom szczęścia, które czekało na niego w przyszłym życiu. Toteż w życiu doczesnym człowiek powinien wyrzec się przyjemności ziemskich, ponieważ przyczyniały się one do pomniejszenia szczęścia oczekującego go po śmierci. Szczęście doczesne było pojmowane jako złudne

i nietrwałe.

Nowożytność. W tej epoce nastąpił podział na dwa różne kierunki. Pierwszy polegał na pojmowaniu szczęścia w sposób średniowieczny, drugi odchodził od niego. Odrodzenie oraz pierwotny humanizm były charakterystyczne dla drugiego, zrywającego z chrześcijańskim podejściem, kierunku. Poglądy te miały charakter optymistyczny, postulowały o radość czerpaną z teraźniejszości, odrzucały balast życia po śmierci.

Wiek XVII zaowocował nowym poglądem mówiącym, iż w życiu człowieka cierpienia oraz radości wyrównują się. Toteż nie widać wielkich różnic w szczęściu poszczególnych ludzi.

Wiek XVIII charakteryzował się pesymizmem, ówczesne poglądy głosiły, iż w życiu ludzkim więcej jest nieszczęścia aniżeli szczęścia.

Początek XIX wieku był czasem panowania romantyzmu, kierunku wyjątkowo pesymistycznego. Następny okres był jednak znacznie bardziej optymistyczny, na co wpłynęło znaczne ułatwienie życia, dobrobyt oraz pokój. W epoce tej powstał też pesymistyczny nurt, gdyż okazało się, że zewnętrzne warunki życia nie wystarczają do osiągnięcia szczęścia. Wyraz takiemu pesymizmowi dawały wybitne środowiska, szczególnie literaci.

Tatarkiewicz zauważył, iż żadne poglądy danych epok nie były wyłącznie optymistyczne, czy też wyłącznie pesymistyczne. Tam, gdzie przeważał pesymizm, zawsze do głosu dochodził i optymizm. Rozwój świata posiada optymistyczny wydźwięk, gdyż ludzie nieustannie starają się ulepszyć świat, wytrwale dążą do szczęścia, choć wyrazem tego dążenia może stać się nawet pesymizm.

Szczęście występujące w utopiach.

Tatarkiewicz przedstawia koncepcję szczęścia idealnego.

- "szczęście w innych sitwach" - jest szczęściem, jakie człowiek posiadał w Raju, w Wallhali czy też na Polach Elizejskich.

- "szczęście w świecie bajki" - jest szczęściem idealnym, możliwym w świecie bez wad, świecie idealnym oraz fantastycznym

- "szczęście w naszym świecie" - szczęście zazwyczaj rozumiane jako takie, które istniało w przeszłości lub zaistnieje w przyszłości, np. w starożytnym Rzymie oraz Grecji. W Grecji np twierdzono, iż w Wieku Złotym istniało szczęście doskonale, które jednak bezpowrotnie minęło. Nowy Testament głosi, iż szczęście doskonałe dopiero nadejdzie, wraz z nadejściem życia wiecznego.

- "szczęście, które mogło by być, ale tylko gdyby życie było zaplanowane" - szczęście, jakie zaistniałoby w doskonale stworzonym społeczeństwie, gdzie wszelkie losy ludzkie zostały zaplanowane, co uniemożliwia popełnianie jakichkolwiek błędów.

Tatarkiewicz wskazuje, iż systemu utopijne z założenia miały stworzyć człowiekowi doskonałe warunki do osiągnięcia szczęścia. Jednakże ich założenia najczęściej mijały się z celem, gdyż samo szczęście jednostek przestawało być istotne na rzecz innych ideałów. Ponadto utopie pragnęły uszczęśliwić całe społeczeństwo, wszystkich w taki sam sposób. Nie jest to jednak możliwe, tym bardziej dlatego, że życie ludzkie zaczyna być sterowane, człowiekowi odmawia się swobody oraz możności decydowania o swym życiu. Wszelkie utopie zakładały też stałość cech natury ludzkiej, której przecież jedynym stałym składnikiem jest zmienność.

Dążenie do szczęścia

Psychologiczny hedonizm- stwierdza, iż :przyjemność jest jedyną rzeczą, którą cenimy". Nazywany jest także "panhedonizmem" albo "hedonizmem powszechnym", głosi on, że "wszystkie dążenia ludzkie, zarówno te, które chwalimy, jak te, które ganimy, są skierowane ku przyjemności". Szczególne znaczenie pogląd ten miał w Starożytności a także w epoce Oświecenia.

Pogląd ten znalazł wyraz w epoce starożytnej, a potem w epoce oświecenia.

Hedonizm psychologiczny ma różne odmiany.

- "Cokolwiek robimy, robimy to by osiągnąć przyjemność, a uniknąć przykrości; przyjemność jest jedynym celem wszelkich naszych czynności". Ta teoria zapomina jednak o fakcie, iż człowiek nie wszystko robi

w sposób świadomy. Wśród czynności wiele jest takich, które maja charakter odruchowy, ich celem nie jest wcale przyjemność, gdyż są wykonywane bezwiednie, nie posiadają jakiegoś konkretnego celu.

- "Jeżeli mamy w czynnościach naszych cel, to jest nim własna przyjemność; jeżeli do czegoś w ogóle dążymy, to tylko do przyjemności". Teoria ta również jest niewłaściwa, ponieważ człowiek nie zawsze dąży wyłącznie do przyjemności. Jeśli człowiek dąży do czegoś, to nie myśli o przyjemnością, jaką dozna wraz

z osiągnięciem celu.

- "Gdy pragniemy czegoś lub dążymy do czegoś, to wyłącznie dla przyjemności, jaką ma nam to sprawić". Nie jest jednak prawdą, ze człowiek dąży wyłącznie do celów, które mają mu dać przyjemność. Może dążyć do czegoś, co wcale nie musi sprawić mu przyjemności, lub też nie ma świadomości, iż poprzez realizacje celu może jakąś przyjemność osiągnąć.

-"pragnienie i dążenie do przyjemności jest ze wszystkich pragnień i dążeń najsilniejszym i dlatego ma przewagę w każdej decyzji". Teoria ta także nie ma realizacji w praktycznym życiu, gdyż człowiek nie zawsze ma czas na przemyślenie, który wybór przyniesie mu maksymalną przyjemność

-"przyjemność nie jest jedynym przedmiotem pragnień i dążeń ludzkich, ale jest ich przedmiotem pierwotnym". Nie prawda jest, iż dążenie do przyjemności jest pierwotnym pragnieniem, gdyż np. dziecko, posiadające jedynie pierwotne popędy nie zawsze kieruje się przyjemnością, częściej jest to ciekawość.

-"przyjemność nie jest jedynym ani przemożnym celem naszych pragnień; ale nawet gdy nim nie jest, ma decydujący wpływ na nasze postępowanie". Jest to pogląd, który może zostać uznany za najwłaściwszy ze wszystkich wyżej wymienionych. Zakłada bowiem, że jeżeli człowiek raz doznał przykrości przez jakąś konkretną rzecz czy zdarzenie, to będzie starał się tego w przyszłości unikać.

Psychologia pragnień ludzkich

Tatarkiewicz przedstawia pluralistyczną teorię hedonizmu A. Fergusona, według której ludzie poszukują oraz unikają 4 przedmiotów: przyjemności oraz cierpienia, szczęścia oraz nieszczęścia, życia oraz śmierci, doskonałości oraz błędu.

Oczywistym faktem jest, iż ludzie unikają cierpienia, natomiast poszukują przyjemności. Można stwierdzić, iż stanowi to konsekwencję instynktu samozachowawczego. Człowiek szuka szczęścia po to, aby mieć dobre samopoczucie, by nie odczuwać cierpień. Życie stanowi dla człowieka wartość dlatego, iż obawia się on śmierci. Poszukiwanie doskonałości jest wynikiem tego, że jednostki chcą wyróżnić się pośród innych ludzi oraz dowartościować się. Naturalne jest, iż każdy człowiek szuka rzeczy, które są dla niego dobre i dają mu radość.

Hedonizm oraz eudajmonizm

Hedonizm etyczny głosi, iż "przyjemność jest jedyną cenną rzeczą; jest jedyną rzeczą, która sama przez się posiada wartość dodatnią." Pierwszą, a zarazem najbardziej skrajną zasadę hedonistyczną sformułował grecki filozof Arystyp z syreny. Stwierdził, że przyjemność "własna, cielesna, pozytywna, chwilowa" stanowi jedyne dobro. Na szczęście składają się cząstkowe przyjemności, toteż należy zawsze z nich korzystać, jeśli tylko nadarza się ku temu okazja.

Kolejną, starożytną teorię hedonistyczną wysunęła szkoła epikurejska. Głosiła ona, że od przyjemności cielesnych pełniejsze są przyjemności duchowe, człowiek tak samo potrzebuje przyjemności innych jak swoich własnych, niektóre przyjemności mogą powodować przykrość, toteż nie ze wszystkich należy korzystać, należy poszukiwać cnoty, która jest przyczyną przyjemnego życia, człowiek sam dla siebie może stanowić źródło przyjemności. Epikureizm miał charakter utylitarystyczny.

W XVIII wieku powstały teorie hedonistyczne, ceniące przyjemności doczesne. Przyjemności te nie były jednak rozumiane jako wyłącznie przyjemności cielesne. Zalecany był umiar w dążeniu do przyjemności, ponieważ niektóre z nich mogły stać się źródłem cierpienia.

Pełna koncepcja hedonizmu powstała przy końcu XVIII wieku, została wyłożona przez Jeremiasza Benthama. Jego hedonizm częściej określany jest jako utylitaryzm, gdyż jego naczelnym pojęciem stanowi użyteczność. Tylko to, co użyteczne - jest dobre, gdyż zwiększa szczęście. Bentham stwierdza, że "przyjemność jest jedynym dobrem, bo do niej jednej ludzie dążą" a także "wszystko co cenimy, cenimy

w tym stopniu, w jakim sprawia nam przyjemność". TE dwa dowody hedonizmu zostają jednak obalone, gdyż ludzie nie dążą wyłącznie do przyjemności. Ponadto przyjemność nie może stanowić dla człowieka jedynej wartości, co wynika z drugiej tezy. Człowiek ceni dużo innych rzeczy.

Eudajmonizm

Eudajmonizm głosi, iż"szczęście jest jedyną rzeczą, która sama przez się posiada wartość lub posiada większą wartość niż wszystkie inne". Wyróżnia się różne odmiany eudajmonizmu, w zależności od tego, w jaki sposób postrzega się szczęście.

- kiedy szczęście znaczy: "obfitość przyjemności" - eudajmonizm staje się podobny hedonizmowi. Jedyną różnicę stanowi to, iż hedonizm używa pojęcia "przyjemność" zaś eudajmonizm pojęcia "szczęście". Toteż do tego rodzaju eudajmonizmu można odnieść wszelkie uwagi dotyczące hedonizmu. Eudajmonizm rozumiany w ten sposób właściwy jest filozofom XVIII wieku.

- kiedy szczęście znaczy "pomyślny los" - szczęście jest tu pojęciem o potocznym znaczeniu, jednakże pamiętać trzeba, ze człowiek sam do pewnego stopnia może decydować o własnym losie. Nie wszystko jest kwestią przypadku.

- kiedy szczęście znaczy "posiadanie kompletu dóbr" - taki pogląd głosił Arystoteles. Szczęście oznacza doskonałością, najwyższym dobrem wykluczającym kompletne zło.

- kiedy szczęście znaczy "pełne zadowolenie z całości życia" - na takie szczęście składa się pewna ilość dóbr, mająca wpływ na dodatni bilans życia ludzkiego. Jednak nie da się znaleźć pewnych stałych dóbr, odnoszących się do wszystkich, ponieważ u każdego człowieka są one inne.

Tatarkiewicz podsumował powyższe teorie twierdząc: "Doskonałym byłby ten, kto by posiadał nie tylko jakieś pojedyncze dobra lecz komplet dóbr. A tak samo szczęśliwym ten, kto by doznał w życiu nie tylko takich czy innych zadowoleń lec był z życia w pełnie, kompletnie zadowolony. Tak rozumiane szczęście - tak samo jak doskonałość - jest ideałem; ale tym ideałem mierzy się rzeczywiste życie; i życiu, które się do tego ideału zbliża, daje się tę samą nazwę szczęścia".

Obowiązek szczęścia oraz prawo do szczęścia

Istnieje różne podejście do kwestii stosunku moralności i szczęścia:

-moralność jest tożsama ze szczęściem - twierdzenie, które zakłada, że nie może istnieć takie życie, gdzie moralność nie szłaby w parze wraz ze szczęściem i odwrotnie, gdzie szczęście nie istniałoby wraz z moralnością.

- moralność oraz szczęście są w związku z sobą - twierdzenie, które zakłada, iż moralność stanowi przyczynę

i warunek szczęścia, toteż związek ich obu jest konieczny. Moralne jest wyłącznie to, co powoduje szczęście. Codzienne doświadczenia udowadniają, iż moralność oraz szczęście są nierozdzielne.

- szczęście stanowiące nagrodę za moralne życie - pogląd występujący w bajkach oraz religijnych wyobrażeniach, nie można mieć pewności co do prawdziwości tej tezy.

- moralność nie może współgrać ze szczęście - istnieją mniej lub bardziej radykalne tezy dotyczące tej teorii:

1. moralność oraz szczęście są całkowicie rozbieżne, wykluczają się nawzajem

2. moralność oraz szczęście nie mają żadnego związku ze sobą, jednak wykluczają się

3. moralność utrudnia osiągnięcie szczęścia, bycie moralnym stanowi utrudnienie na drodze, która prowadzi do szczęścia, człowiek żyjący moralnie jest w większym stopniu narażony na cierpienie, nieszczęście.

- Moralność stanowiąca czynnik szczęścia - teza ta zakłada, ze sama moralność nie prowadzi do szczęścia, ale stanowi jeden z jego czynników. Wyróżnia się 5 względów, dzięki którym moralność staje się czynnikiem szczęścia.

1. postępowanie moralne powoduje zadowolenie

2. moralność uczy człowieka opanowania uczuć, daje ład oraz spokój

3. moralność ułatwia czerpanie z życia

4. życie według zasad moralnych chroni człowieka przez popełnianiem wykroczeń, czego konsekwencją jest uniknięcie cierpienia jakie zsyła kara

5. człowiek moralny otoczony jest szacunkiem i jest znacznie bardziej akceptowany w społeczeństwie

- moralność innych stanowi czynnik szczęścia

- szczęście stanowi cel dla moralności - człowiek posiada moralny obowiązek, aby być szczęśliwym, gdyż ludzie będący nieszczęśliwymi bez jakiejś wyraźnej przyczyny nie są akceptowani w społeczeństwie

- jedynie moralna osoba ma prawo być szczęśliwą - w myśl tej zasady prawo do posiadania szczęścia mierzone ma być zasługami moralnymi

- szczęście stanowi bilans życia ludzkiego

- stosunek szczęścia do dóbr umysłowych czy estetycznych - "(dobra są czynnikiem szczęścia tylko pod warunkiem, że są przedmiotem przywiązania; każde zaś przywiązanie jest ryzykiem, bo pociąga za sobą nie tylko radości, ale i troski."

Dzieło Władysława Tatarkeiwicza stanowi doskonałą analizę pojęcia szczęścia. Jest to analiza filozoficzna a także psychologiczna. Może stanowić doskonały przewodnik dla życia każdego człowieka, gdyż prócz ogólnych wniosków posiada także dokładne przedstawienia konkretnych przypadków. Ogólny wniosek może być taki, iż każdy człowiek ma inne warunki życiowe oraz psychiczne, toteż szczęście jest bardzo zróżnicowane, zaś zdania filozofów na jego temat tak podzielone.