Przez protekcjonalizm handlowy rozumie się najczęściej wszelkie działania na rynku o charakterze interwencyjnym, czyli chroniące krajowych producentów przed konkurencją z zagranicy, a także wspierające wewnętrzną produkcję i eksport. Działania protekcjonistyczne przybierają na sile w okresie zastoju i kryzysu w gospodarce narodowej. W sytuacji wzrostu gospodarczego państwo jest nastawione raczej na liberalizację handlu i znoszenie ograniczeń w imporcie.
Jednym z celów podejmowania działań protekcjonistycznych jest chęć poprawy tzw. terms of trade, czyli warunków wymiany. Terms of trade (ToT) prezentują relacje zmian cen uzyskiwanych w eksporcie a cen płaconych w imporcie. Wskaźnik ten interpretuje się następująco:
- jeśli ToT wzrasta powyżej 1 - oznacza to, że ceny produktów eksportowanych rosły szybciej niż ceny dóbr z importu, tym samym bilans handlowy kształtuje się korzystnie;
- jeśli ToT spada poniżej 1 - oznacza to, że ceny produktów importowanych rosły szybciej niż ceny dóbr eksportowanych, tym samym bilans handlowy pogarsza się.
Tak więc oczywistym jest, że dla gospodarki narodowej korzystne jest wysokie terms of trade, gwarantujące korzystny bilans wymiany handlowej z zagranicą. To z kolei przyczynia się do poprawy sytuacji materialnej społeczeństwa. Stosując bariery celne w imporcie państwo może wpłynąć na poprawienie warunków wymiany. Wysoka wartość importu powodująca niekorzystne warunki terms of trade oznacza, że społeczeństwo musi eksportować coraz więcej swoich produktów, by utrzymać tę samą ilość importowanych wyrobów. Analogicznie korzystniej dla kraju jest poprawić warunki wymiany i osłabić import poprzez zastosowanie różnych barier celnych.
Zasady kształtowania warunków wymiany są także elementem teorii państwa dobrobytu. Posługuje się ona koncepcją tzw. optymalnej taryfy celnej. Zgodnie z tymi poglądami odpowiednie sterowanie taryfami w imporcie przynosi większe korzyści dla gospodarki aniżeli liberalizacja handlu i swobodna wymiana z zagranicą. Oczywiście rozwiązanie to znajduje zastosowanie w określonych okolicznościach, m.in. popyt zagraniczny na wyroby eksportowane przez kraj stosujący taryfy celne jest nieelastyczny; pozostałe strony wymiany nie podejmują żadnych środków "odwetowych" jako reakcję na stosowane ograniczenia importu. W pewnym sensie państwo korzystające z taryf celnych w imporcie wykorzystuje swoją pozycję monopolisty. Kolejnym warunkiem uzasadniającym stosowanie taryf celnych w imporcie jest optymalność w rozumieniu Pareto, czyli zrównanie krańcowej stopy substytucji konsumpcji, stopy kosztów krańcowych oraz krańcowej stopą transformacji eksportu na import w wymianie zagranicznej. Taryfy nie sprawdzają się w przypadku dóbr, na które popyt jest elastyczny.
Instrument taryf celnych ograniczających import są wykorzystywane w szczególności przez państwa rozwijające się. Ze względu na ich pozycję zależy im na korzystnych warunkach wymiany oraz na ochronie własnego, rozwijającego się przemysłu oraz rynku artykułów rolno-spożywczych i surowców. Jeśli ceny tych produktów zaczęłyby szybko rosnąć, terms of trade pogorszyłyby się. Stosowanie narzędzi protekcjonistycznych może zatrzymać takie niekorzystne procesy. Oczywiście ochrona pewnych gałęzi gospodarki może sięgać poza sferę handlu międzynarodowego.
