Ochrona środowiska jest potężnym multidyscyplinarnym obszarem gospodarczej działalności, który stać się może prawdziwym kołem napędowym dla koniunktury. Jest to prawda znana nie od dziś, jednakże w Polsce i przy jej gospodarczych realiach tak zwany ekosektor wciąż pozostaje, mimo dużego potencjału, słabo zagospodarowany.

Przyszłe inwestycje:

Najbliższe lata powinny przynieść konkretyzację działań w zakresie ochrony środowiska i gospodarki wodnej, dzięki dużym nakładom inwestycyjnym w przeróżnych sektorach gospodarczych. Stanowić one będą znaczną część ze wszystkich gospodarczych inwestycji naszego kraju, napędzając gospodarczą koniunkturę. Przykładowo dzięki wprowadzeniu urządzeń chroniących środowisko o wysokim poziomie nowoczesności w opierającej się na węglu energetyce, pozwoli Polsce wykorzystać ten surowiec w celu zapewnienia energetycznego bezpieczeństwa kraju przez odpowiednio długi czas, dzięki dostarczaniu energii elektrycznej oraz ciepła. Również odpowiednio przeprowadzone inwestycje sfery gospodarki wodnej pozwolą na przykład ochronić nasz kraj przed różnorakimi skutkami powodzi. Także poprawa stanu czystości i jakości wód dzięki nowoczesnym oczyszczalniom ścieków pomoże zapewnić wodę dla ludności, jak również na potrzeby przemysłu, rolnictwa, gospodarki komunalnej.

Obecny stan środowiska:

Odpady:

Ostatnie lata przyniosły zarówno zaostrzenie dotyczących opłat za odpady przepisów, jak również złagodzenie praktyki ściągania kar i opłat. Efektem tego było zwiększenie przyrostu odpadów umieszczanych na składowiskach. Trudny do rozwiązania problem odpadów na wiele newralgicznych punktów, między innymi składowanie pestycydów, które są przeterminowane, w mogielnikach na terenie Górnego Śląska oraz w Tarnowie, które to sprawiają poważne zagrożenie zanieczyszczenia podziemnych zasobów pitnych wód przez metale ciężkie.

Powietrze:

Wiele przedsiębiorstw, które emitowało do atmosfery zanieczyszczenia, zostało ostatnimi czasy wyeliminowane. Ponadto przez ostatnie 10 lat intensywnie inwestowano w ochronę powietrza atmosferycznego, dlatego też znacznie została ograniczona emisja pyłów (o 65%) oraz zredukowana istotnie (o 45%) emisja dwutlenku siarki. Cały czas udoskonalane są urządzenia odpylające stosowane w energetyce, których średnia skuteczność obecnie wynosi 95,5%. Dzięki ograniczeniu emisji zanieczyszczeń, zostały w zasadzie wyeliminowane stany klęskowe. Niestety, nadal nie wykazują szybkiego zmniejszenia poziomu emisji takie gazy, jak tlenki azotu i dwutlenek węgla (spadek emisji tylko o 25 - 30%).

Ścieki:

W Polsce jest 1 626 działających oczyszczalni ścieków, przy czym 52,9% to oczyszczalnie biologiczne, a 2,0% ma możliwość podwyższonego usuwania biogenów. Jednak więcej niż połowa średnich i dużych zakładów, które wytwarzają ścieki, nadal nie posiada swoich własnych oczyszczalni. Korzystają one ze zbiorowych oczyszczalni, bądź też odprowadzają nieczyszczone ścieki wprost do rzek. Obecnie w trakcie budowy jest 190 oczyszczalni, mają one być oddane do użytku z początkiem 2007 roku. W okresie czasu od 2002 do 2005 roku poniesione w związku z budową oczyszczalni koszty inwestycyjne wyniosły 11,8 miliarda złotych, natomiast ogólnie szacuje się, że do 2015 roku budowa oczyszczalni pochłonie 30,6 miliarda złotych. Przewidywana jest również budowa systemów kanalizacyjnych (koszt blisko 5 miliardów złotych). Fundusz kohezji ma dostarczyć Polsce 60% środków niezbędnych do realizacji założonych celów.

Klocki produkowane z odpadów:

Ciekawa jest to, że najbardziej szkodliwe odpady, zawierające metale ciężkie, mogą zostać zużyte do wytworzenia bezpiecznych i trwałych elementów budowlanych.

Złom azbestowy, pochodzący z hałdy hutniczej żużel, pochodzące z odlewni, bądź ze szlifierni odpady traktowane są, według przepisów, jak odpady niebezpieczne, ich przewożenie i składowanie musi odbywać się przy zachowaniu wszelkich obowiązujących norm bezpieczeństwa. Zawierające związki chromu, kadmu, ołowiu, rtęci odpady powinny być umieszczane na zabezpieczonych w szczególny sposób składowiskach, jednak nie zawsze tak się dzieje.

Nowym sposobem wykorzystania gospodarczego odpadów jest tak zwana stabilizacja ich przy użyciu polimeru siarki. W wyniku procesu przetwarzania dochodzi do powstania nierozpuszczalnych związków (siarczków metali), natomiast sam odpad przekształca się w plastyczne tworzywo, podobne do polimerobetonu, co ważne - jest ono zupełnie bezpieczne dla środowiska naturalnego. Dzięki temu zostaje rozwiązany problem odpadów szkodliwych, a zyskuje się nadający do recyklingu produkt atestowany. Finalny produkt jest już zależny od inwencji producenta, ponieważ z produkowanej z odpadów masy można zrobić wiele różnych rzeczy (miedzy innymi: stabilizujące pralki balasty, obciążniki stosowane w podwodnych rurociągach, odwadniające place i chodniki rynienki, włazy do kanalizacyjnych studzienek). Potraktowane polimerem odpady służą do wytwarzania specjalnych płyt, a z nich, zupełnie jak z klocków, można układać podwyższające koronę przeciwpowodziowych wałów konstrukcje. Odpady są przetwarzane przez ruchome instalacje, które przyjeżdżają na składowisko, ponieważ transportowanie niebezpiecznych odpadów jest i kosztowne, i kłopotliwe.

Zagrożenia środowiska:

Pojęcie środowisko może być rozumiane na różne sposoby. Przeważnie przyjmuje się definicję przedstawioną w ustawie o ochronie oraz kształtowaniu środowiska. Głosi ona, że środowisko jest ogółem przyrodniczych elementów, zwłaszcza tyczy się to powierzchni ziemi wraz z glebą, kopalin, wód, powietrza, świata roślinnego i zwierzęcego, ale również krajobrazu, zarówno będącego w naturalnym stanie, jak i przekształconego na skutek działalności ludzkiej. Nie rzadko jako elementy środowiska traktowane również są materialne dobra, zabytki kultury i architektury, niektórzy nawet zaliczają tu także środowisko pracy.

Działalność człowieka, głównie tyczy się to działalności gospodarczej, jest powodem większych lub mniejszych uciążliwości, zagrożeń i zanieczyszczeń środowiska. Dla środowiska takie uciążliwości stanowią fizyczne zjawiska lub stany, które utrudniają życie, bądź też są dla otoczenia dokuczliwe, szczególnie chodzi tu o hałas i wibracje oraz zanieczyszczenia wszelkiego typu.

Powyższe zjawiska, bądź stany kwalifikowane są jako szkodzące środowisku uciążliwości w momencie występowania ich w powodującym utrudnienia w życiu natężeniu, bądź też, jeśli są w na tyle wysokim stopniu, że stają się dokuczliwe dla zdrowia ludzkiego, a środowisko uszkadzają lub też niszczą. Eliminowaniem lub przynajmniej ograniczaniem tych uciążliwości obciążone są jednostki organizacyjne, ale i osoby fizyczne, które to prowadzą gospodarczą działalność. Są one zobowiązane do stosowania technologii i rozwiązań technicznych stwarzających środowisku minimalne uciążliwości, a także stosować ochronne urządzenia.

Tymczasem zanieczyszczenie środowiska jest wprowadzeniem do niego (czyli do powietrza, ziemi, wody) gazowych, stałych lub ciekłych substancji, bądź też energii, w takim składzie lub ilości, że ma to negatywny wpływ za przyrodę żywą, klimat, zdrowie człowieka, wodę, powietrze, glebę, albo też powoduje jakieś inne zmiany środowiska, także kulturowe. Czasem jako zanieczyszczenie określa się przekroczenie dopuszczalnych wskaźników emitowania zanieczyszczeń lub konwencjonalnych norm opisujących stan środowiska. Najgroźniejszymi typami zanieczyszczeń są dwutlenek siarki, dwutlenek węgla, tlenek węgla, tlenki azotu, fosfor, ołów, rtęć, DDT oraz inne pestycydy, ropa naftowa, jonizujące i niejonizujące promieniowanie elektromagnetyczne. Także hałas może być zanieczyszczeniem środowiska.

Zagrożenia środowiska wiążą się z jego uciążliwościami oraz zanieczyszczeniami. Istnieją tak zwane nadzwyczajne zagrożenia środowiska, które są spowodowane jakimś gwałtownym zdarzeniem, ale nie klęską żywiołową, mogące wywołać spore zniszczenia środowiska, bądź też pogorszenie się jego stanu, stwarzając jednocześnie powszechne niebezpieczeństwo zarówno dla środowiska, jak i dla ludzi. Takie nadzwyczajne zagrożenie to następstwo na przykład pęknięcia zbiornika lub rurociągu powodujące wylanie się na powierzchnię wody lub ziemi ropy naftowej, katastrofy przewożącej niebezpieczne materiały cysterny, przez co dochodzi do skażenia terenu, awarii w jakimś zakładzie produkcyjnym oraz wydostania się przez to do atmosfery znacznych ilości niebezpiecznych substancji. W przypadku dojścia do nadzwyczajnego zagrożenia dla środowiska, usuwające to zagrożenie oraz jego skutki działania podejmują organy (terenowe) administracji rządowej, bądź też Minister Środowiska, jeżeli zagrożenie to przekracza obręb jednego województwa albo może wywołać szczególnie poważne dla ludzi, bądź środowiska skutki. Podejmujący odpowiednie działania organ określa obowiązki poszczególnych jednostek organizacyjnych, m.in. dla straży pożarnej, służb ratownictwa chemicznego, przedsiębiorstwa. Ma również prawo do wprowadzenia obowiązku rzeczowych i osobistych świadczeń, takich jak obowiązek do wykonywania ratowniczych prac, dostarczenia środków transportu i środków technicznych niezbędnych do przeprowadzenia zorganizowanej społecznej akcji na rzecz zagrożonego nadzwyczajnie środowiska.

Ochrona atmosfery:

Zasoby powietrza są oceniane na 4,5 * 1015 tony. Jest ono mieszaniną gazów, która w warunkach normalnych odznacza się jednakowym składem. Dominującymi pierwiastkami są azot oraz tlen, ale występuje również dwutlenek węgla oraz gazy szlachetne. Typowy skład powietrza naturalnego przedstawiony jest poniżej (w % w suchym powietrzu):

  • tlen - masa: 23,14%, objętość: 20,95%;
  • azot - masa: 75,52%, objętość: 78,08%;
  • argon - masa: 1,29%, objętość: 0,93%;
  • dwutlenek węgla - masa: 0,048%, objętość: 0,03%;
  • wodór - masa: 0,000003%, objętość: 0,00005%;
  • śladowe ilości: neon, hel, krypton, ksenon.

Skład ten to skład troposferyczny, do wysokości około 13 kilometrów ponad powierzchnią Ziemi. Uważa się, że jest on stały, aczkolwiek mogą zachodzić w nim pewne wahania, zwłaszcza stężeń O2 i CO2, ponieważ ich właściwości ulegają zmianie ze względu na zanieczyszczenia pojawiających się w atmosferze. Wymiana oraz mieszanie się gazów może zachodzić, ponieważ powietrze jest ściśle powiązane z biosferą.

Woda, która pod postacią pary wodnej znajduje się w powietrzu atmosferycznym, stanowi tylko 0,001% ilości całkowitej wody występującej na naszym globie, ale pomimo tego odgrywana przez nią rola jest bardzo istotna. Pogoda zależy właśnie od niej. Bez atmosferycznej wody żadne zróżnicowanie pogody nie występowałoby.

Cząsteczki wodnego zapasu Ziemi są rozszczepiane przez roślinne oraz zwierzęce komórki tylko raz na jakieś 2 miliony lat. Tlen cząsteczkowy (molekularny), który jest wytwarzany podczas fotosyntezy, przechodzi do atmosfery, a ponownie do obiegu żywych organizmów wchodzi po czasie około 2 tysięcy lat. Powstający w trakcie procesu oddychania roślin i zwierząt dwutlenek węgla przechodzi do atmosfery, a jego ponowne wiązanie przez rośliny zachodzi dopiero po trwającym około 300 lat okresie jego przebywania w powietrzu atmosferycznym. Jeśli chodzi o azot, to nie posiadamy danych na temat długości cyklu jego wymiany. Uważa się jednak, że do momentu ingerowania człowieka w ten obieg, ilość wiązanego z powietrza atmosferycznego na drodze procesów naturalnych azotu była równa ilości wracającego do powietrza atmosferycznego (też wskutek działania organizmów) azotu.

Powietrze jest niezbędne do oddychania, ale to również surowiec potrzebny do wszelkiego rodzaju ludzkiej działalności, np. do przemysłowej i rolnej produkcji. Problem zarówno niedoboru, jak i deficytu powietrza w ogóle nie istnieje, więc od tej strony nie ma żadnej obawy ograniczenia rozwoju ludzkiej gospodarki. Jednak problem tyczący się jakości powietrza już się może pojawić. Przez jakość powietrza rozumie się stopień, w jakim powietrze jest zanieczyszczone. Jeśli koncentracja zanieczyszczeń w powietrzu jest niska, to wtedy powietrze ma wysoką jakość. Specjalistyczne pomiary mogą definiować jakość powietrza, natomiast jest ona szacowana według szkodliwości (aspekt medyczny, botaniczny, fizyczny) lub na podstawie estetycznej oceny.

Poza stałymi składnikami powietrza atmosferycznego, zawarte są w nim również inne składniki, emitowane pod postacią różnego rodzaju zanieczyszczeń. Zanieczyszczeniem powietrza są wszystkie gazowe, ciekłe lub stałe substancje, których udział w powietrzu przekracza średnią ich zawartość w powietrzu czystym. Mogą one mieć pochodzenie naturalne, bądź sztuczne (antropogeniczne, czyli wynikają z ludzkiej działalności). Źródłem naturalnych zanieczyszczeń jest aktywność wulkaniczna, pożary lasów, rozkład żywych organizmów. Wtedy przeważnie są to gazowe produkty, np. dwutlenek siarki, siarkowodór, amoniak, dwutlenek węgla, tlenek węgla, pyły oraz węglowodory. Poza naturalnie powstającymi zanieczyszczeniami do atmosfery wprowadzane są również spore ilości różnego typu zanieczyszczeń pochodzących z transportu, spalania paliw, procesów przemysłowych itp. W tym przypadku są to głównie tlenki azotu, tlenek węgla, tlenki siarki, pyły oraz węglowodory, które stanowią tak zwane zanieczyszczenia pierwotne.

Jakościowy skład oraz rozkład stężenia zanieczyszczeń w atmosferycznym powietrzu zmieniają się czasowo i przestrzennie. Atmosferyczne powietrze można uznać za swoisty reaktor, gdzie wprowadza się przeróżne substraty, które następnie reagują wzajemnie ze sobą i z tlenem, pojawiającym się tu jako tlen atomowy, cząsteczkowy oraz ozon. Na skutek tych przemian mogą powstawać wtórne zanieczyszczenia, dużo bardziej szkodliwe i toksyczne od tych pierwotnych. Od różnych czynników zależy przebieg takich procesów, a są to m.in.:

  • rodzaj i wielkość emisji;
  • przestrzenny rozkład stężeń;
  • różne parametry powietrza atmosferycznego (prędkość i kierunek wiatru, temperatura, ciśnienie, wilgotność powietrza, stan atmosfery, a szczególnie inwersja);
  • stopień zapylenia powietrza;
  • pora dnia (i związane z nią nasłonecznienie);
  • dobór odpowiedniej metody pomiarowej.

Duży wstrząs stanowiło pamiętne Boże Narodzenie roku 1952 w Londynie. Wtedy to w przeciągu zaledwie pięciu dni około 4 000 osób zmarło (normalny poziom śmiertelności dla tego okresu świątecznego to 1 000 zgonów). Przyczyną bezpośrednią tak wysokiej śmiertelności była kondensacja gęstej mgły, która zaszła na cząstkach dymu. Powstała ciężka i zalegająca bardzo nisko nad powierzchnią ziemi dymo - mgła, określana nazwą smog (od angielskich słów "smoke", czyli dym oraz "fog", czyli mgła). Przyczyną nieszczęścia stały się opalane węglem domki jednorodzinne, których w Londynie, nawet biorąc pod uwagę fakt, iż jest to wielkie miasto, jest olbrzymia ilość.

Owa bożonarodzeniowa katastrofa uwidoczniła trudności, jakie się napotyka walcząc o czystość powietrza. Po pierwsze - problem udowodnienia trucicielom, iż to właśnie oni trują. Po drugie - problem udowodnienia, iż konkretna osoba (lub osoby) ucierpiała właśnie przez zatrute powietrze. Podczas tamtych dni wszystkie zmarłe osoby albo były w podeszłym wieku, albo były schorowane (głównie były to różne choroby układu krążenia i dróg oddechowych), albo też i jedno, i drugie. Normalnym, wręcz spodziewanym w niedalekiej przyszłości, zjawiskiem byłaby śmierć obojętne której z tych osób z osobna, jednak zgon wszystkich praktycznie jednocześnie (tylko w ciągu kilku dni) zaalarmowała słusznie środowisko lekarskie, władze państwowe, środki porozumiewania się społecznego, opinię publiczną. Nadal nie było jednak sposobu na wskazanie, czy wszystkie te osoby rzeczywiście zmarły wskutek pojawienia się smogu, czy też niektóre z nich naturalnie odeszły. Dodatkowo nie było możliwości wskazania konkretnego komina, który zawinił w ten sytuacji. Problem pociągnięcia do odpowiedzialności trucicieli do dziś pojawia się we wszystkich sprawach tego typu. Rodzi się retoryczne pytanie o to, kiedy takie fatalne święta zdarzą się w Krakowie, Warszawie, czy Zakopanym. Istnieje również smog innego typu, który rozpowszechnił się i ogromnie nasilił w XX wieku (drugiej połowie), zwany smogiem typu Los Angeles, ponieważ tam właśnie pierwszy raz zwrócono uwagę na jego istnienie (lata czterdzieste XX wieku).

Dużą winę za powstawanie smogu ponosi motoryzacja, ogólny wzrost zagęszczenia samochodów oraz spalin przez nie produkowanych. Połowa marca 1992 roku w Meksyku (mieście Meksyk) przyniosła tak wysokie i niebezpieczne stężenie smogu, że miejskie władze postanowiły zawiesić zajęcia szkolne, a także wydały zakaz poruszania się prywatnymi samochodami. Początek lutego 1993 roku przyniósł podobne zakazy w Pradze, w której mieszkańców przestrzeżono przed wychodzeniem na ulicę bez wyraźnego powodu. Koniec lipca roku 1994 w Hesji przyniósł wprowadzenie przez władze ograniczenia prędkości na autostradach do 90 km/h, co było posunięciem wręcz drastycznym, wziąwszy pod uwagę fakt, iż wcześniej żadnych ograniczeń nie było (z prędkością większą niż 160 km/h jeździło dotychczas aż 17% kierowców).

Środowisko należy chronić:

Społeczność ludzka chciałaby żyć w nie zanieczyszczonym, czystym środowisku, móc korzystać z zasobów środowiska, czyli przyrody, pięknego krajobrazu, zdrowych lasów, czystych gór, jezior, rzek i potoków, wypełnionych rybami i innymi zwierzętami. Niestety bardzo często kiepska sytuacja ekonomiczna odsuwa te potrzeby na dalszy plan, a priorytetowy staje się jak najszybszy rozwój gospodarczy, który mógłby zapewnić wzrost produkcji materialnych dóbr, dać miejsca pracy, zlikwidować bezrobocie. Wszystko to jednak przeważnie niesie ze sobą koszt zniszczenia środowiska i z tym związanych uciążliwości.

Nie trzeba chyba nikogo przekonywać o konieczności przeciwdziałania i zapobiegania degradowaniu środowiska. Pytanie jednak brzmi, kto miałby to zrobić i skąd pozyskać finansowe środki na ten cel? Czy w ramach ochrony środowiska można ograniczyć gospodarczy rozwój? Intuicyjną odpowiedzią jest to, że nie należy dopuścić do zniszczenia środowiska, zarazem zapewniając jednak warunki niezbędne do gospodarczego postępu. Postępowanie takie przewiduje Konstytucja RP, a także stanowiące podstawę gospodarczego, przestrzennego i społecznego rozwoju ustawy odnoszące się do ochrony i kształtowania środowiska oraz zagospodarowania przestrzennego. Rozwój zachodzący w ten sposób nazywa się zrównoważonym (inaczej trwałym) rozwojem, w Polsce określanym często jako ekorozwój.

Zrównoważony rozwój, czy ekorozwój, to nazwy będące polskim odpowiednikiem terminu angielskiego - "sustainable development". Pojęcia te można zdefiniować i rozumieć jako takie wykorzystywanie biosfery przez człowieka, by osiągać korzyści możliwie największe i trwałe z produkcji bieżącej oraz zbiorów, ale jednocześnie utrzymać potencjał biosfery (jej zdolność produkcyjną) dla zaspokajania potrzeb oraz aspiracji pokoleń przyszłych.

Ustawa o ochronie oraz kształtowaniu środowiska również zawiera definicję zrównoważonego rozwoju, który rozumiany jest jako taki społeczno-gospodarczy rozwój, w którym chcąc zrównoważyć szanse dostępu poszczególnych społeczeństw oraz ich obywateli (współczesnego, ale także pokoleń przyszłych) do środowiska następuje proces zintegrowania politycznych, społecznych i gospodarczych działań z zachowaniem przyrodniczej równowagi, jak również trwałości podstawowych przyrodniczych procesów.

Ekorozwój nie oznacza kontestowania wszelkiego rodzaju rozwojowej działalności w rolnictwie, przemyśle, wykorzystaniu naturalnych bogactw, czy innych przejawach gospodarczej aktywności. Fundamentalizm ekologiczny głoszący hasła konieczności powrócenia do natury, czy do wprowadzenia zerowego wzrostu (co w zasadzie oznacza konserwację obecnego stanu, a stan ten przecież w zasadzie nie jest zadowalający dla nikogo) to utopia. Zrównoważony rozwój to czysty pragmatyzm. Wiadome jest, że ludzie dążyć będą do poprawienia poziomu materialnego swojego życia i życia swoich dzieci, więc zwolennicy ekorozwoju próbują nie dopuścić do sytuacji, by ten rozwój stał się regresem i zagładą. Realne jest zagrożenie takiej przemiany, dlatego każdy z nas powinien w działaniach swych potraktować bardzo poważnie zasady rozwoju zrównoważonego.

Podporządkowanie zasadom ekorozwoju przestrzennego rozwoju musi być połączone z wdrożeniem zasad tych do gospodarczej działalności, zwłaszcza w przeróżnych formach stymulowania, bądź planowania gospodarczego rozwoju.

Podstawowe założenie zrównoważonego rozwoju to przyjmowanie takiego kierunku rozwoju gospodarki, aby:

  • jakakolwiek działalność produkcyjna prowadzona była przy możliwie najmniejszym zużyciu zasobów naturalnych, a szczególnie tych nieodnawialnych (surowce, energia), jak również przy najmniejszym na środowisko oddziaływaniu;
  • wyprodukowane wyroby cechowały się trwałością, były wartościowe oraz potrafiły zaspokoić rzeczywiste potrzeby egzystencjalne poszczególnych obywateli, jak i całego społeczeństwa (a nie wynikały z nieracjonalnych wytycznych zmieniającej się nieustannie mody, jakichś fanaberii, czy stylu życia nastawionego na konsumpcję).

W ochronie środowiska, poza zapewnieniem realizacji rozwoju kraju zrównoważonego, bardzo istotne jest także samo przeciwdziałanie zniszczeniom środowiska, następującym wskutek popełniania przez ludzi różnego rodzaju wykroczeń, czy przestępstw nawet, skierowanych przeciwko środowisku.

Literatura:

  1. H. Hłuszyk, A. Stankiewicz - "Szkolny Słownik, Ekologia"
  2. A. Tabor - "Zagrożenia środowiska"
  3. W. Kunicki - Goldfinger - "Podstawy biologii"
  4. Multimedialna encyklopedia wiedzy o ekologii