zarządzanie środowiskiem

Zintegrowany system zarządzania

Etapy rozwoju zarządzania środowiskowego w Polsce

• Strategia rozcieńczania (do 1960 roku), np. rozcieńczanie ładunków zanieczyszczeń odprowadzanych ze ściekami, poprzez zwiększanie wielkości przepływów;
• Strategia filtracji (lata 1961 – 1980), gdzie stosowano głownie urządzenia „końca rury”;
• Strategia czystej produkcji (od 1981 roku), czyli ograniczanie powstawania w procesach produkcyjnych zanieczyszczeń, które dotychczas były emitowane do środowiska;
• Strategia zarządzania cyklem życia produktu (od 1991 roku) opierająca się na prostej zasadzie, że na wszystkich etapach cyklu życia produktu należy dążyć do redukcji lub minimalizacji emisji zanieczyszczeń związanych z jego powstawaniem, sprzedażą, konsumpcją lub eksploatacją;
• Strategia zarządzania środowiskowego (od 1993 roku), według normy ISO 14001 oraz Regulacji UE EMAS. Opiera się na wdrażaniu przez jednostki organizacyjne, zintegrowanego z ogólnym systemem zarządzania jednostką, systemu zarządzania środowiskowego, polegającego na identyfikacji aspektów środowiskowych działalności, opracowaniu, wdrożeniu i utrzymaniu polityki środowiskowej przedsiębiorstwa;

Zarządzanie środowiskowe w dokumentach rządowych Polski:

• POLSKA 2025 – Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju
• II Polityka ekologiczna państwa
• Program wykonawczy do II Polityki ekologicznej państwa na lata 2002-2010
• Polityka ekologiczna państwa na lata 2003-2006, z perspektywą na lata 2007-2010
• Narodowa strategia ochrony środowiska na lata 2000-2006

Geneza zarządzania środowiskowego

• Audyty finansowe – weryfikacja bilansów spółek przez akredytowanych audytorów (biegłych rewidentów)
• Audyty środowiskowe – weryfikacja zgodności z wymogami prawnymi ochrony środowiska
• BS 7750: 1992 roku, w 1997 roku normę wycofano po prowadzeniu ISO 14001
• EMAS EU 1993 rok; wersja EMAS II 2001
• ISO 14001: 1996, ISO 14001: 2004 (15 listopad 2004)

Z pakietu norm ISO 14000 w Polsce obowiązują następujące normy:

• Norma PN-EN ISO 14001: System zarządzania środowiskowego. Wymagania z wytycznymi ich stosowania
• Norma PN-EN ISO 14004: System zarządzania środowiskowego. Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik wspomagających
• Norma PN-EN ISO 19011: 2003: Wytyczne do audytowania systemu zarządzania jakością i systemu zarządzania środowiskowego
• Norma PN-EN ISO 14020: 2003: Etykiety i deklaracje środowiskowe. Zasady ogólne
• Norma PN-EN ISO 14021: 2002: Etykiety i deklaracje środowiskowe. Własne stwierdzenia środowiskowe
• Norma PN-EN ISO 14024: 2002: Etykiety i deklaracje środowiskowe. Etykietowanie środowiskowe I typu. Zasady i procedury

Norma ISO 14001 nie jest normą ustanawiającą wymogi dla produktów czy usług. Jest to norma przedstawiają model systemu zarządzania środowiskowego przedsiębiorstwa, który zapewnia osiągnięcie przyjętych przez organizację celów ochrony środowiska.

Zakresy stosowania

Wszystkie jednostki organizacyjne bez względu na rodzaj prowadzonej działalności, skali działalności, wielkości jednostki

Podstawowe definicje:

• ŚRODOWISKO – otoczenie, w którym działa organizacja: woda, powietrze, ziemia, zasoby naturalne, fauna, ludzie
• ASPEKT ŚRODOWISKOWY – element działań organizacji lub jej wyrobów, który może wzajemnie oddziaływać ze środowiskiem
• WPŁYW NA ŚRODOWISKO – korzystna lub nie korzystna zmiana w środowisku, która w całości lub częściowo jest spowodowana aspektami środowiskowymi organizacji

Identyfikacja aspektów środowiskowych:

• Emisja zanieczyszczeń do powietrza
• Odprowadzanie ścieków
• Odpady
• Zanieczyszczenia wprowadzane do gleby
• Wygląd estetyczny
• Zużycie surowców
• Inne zagadnienie związane z lokalnym środowiskiem i społeczeństwem

Polityka środowiskowa

• Adekwatna do rodzaju i skali oddziaływania na środowisko
• Zaangażowanie najwyższego kierownictwa
• Zobowiązanie do ciągłego doskonalenia i zapobiegania zanieczyszczeniom
• Zobowiązanie do spełniania mających zastosowanie wymagań prawnych i  innych, które dotyczą aspektów środowiskowych organizacji
• Spójna z celami i zadaniami środowiskowymi
• Udokumentowana, wdrożona i utrzymywana
• Publicznie dostępna
• Zakomunikowana wszystkim pracownikom

Planowanie środowiskowe

• Identyfikacja aspektów środowiskowych
• Analiza wymogów prawnych i innych
• Wybór znaczących aspektów środowiskowych
• Określenie celów i zadań
• Opracowanie programu środowiskowego

Wymagania prawne i inne

• Ogólne przepisy prawne z zakresu ochrony środowiska
• Decyzje administracyjne określające zakres gospodarczego korzystania organizacji ze środowiska
• Specyficzne przepisy związane z prowadzoną działalnością
• Specyficzne przepisy dotyczące wytwarzanych przez organizacje wyrobów
• Specyficzne przepisy dotyczące danej branży

Kryteria wyboru znaczących aspektów środowiskowych

• Wymagania prawne
• Prawdopodobieństwo wystąpienia aspektu
• Zagrożenie dla środowiska
• Uciążliwość dla otoczenia
• Występowanie zdarzeń w przeszłości
• Zażalenia stron trzecich
• Częstotliwość występowania
• Ilość
• Możliwość zajęcia się danym problemem

Nie więcej niż 3-5 kryteriów

Filtr aspektów środowiskowych

• Przypisanie wagi każdemu z aspektów – punktacja przyznawana jest w przedziale

 1: 5, przy czym:

•   minimalne oddziaływanie aspektu,

5- maksymalne oddziaływanie aspektu

• wybór aspektów znaczących:
• średnia przyznanych punktów jest wyższa lub równa 3,5
• co najmniej jeden raz występuje waga „5”
• co najmniej dwa razy występuje waga „4”

Wdrażanie i funkcjonowanie

• opracowanie struktury organizacyjnej jednostki
• określenie odpowiedzialności za sprawy ochrony środowiska
• przeprowadzenie szkoleń z zakresu ochrony środowiska
• stworzenie systemu komunikowania się
• stworzenie systemu dokumentacji i systemu jej zadzoru
• stworzenie systemu na wypadek awarii

Zasoby, role, odpowiedzialności i uprawnienia

Zadania przedstawiciela kierownictwa:

• zapewnienie, że system jest ustanowiony, wdrożony i utrzymywany zgodnie z wymaganiami normy ISO 14001
• Przedstawianie najwyższemu kierownictwu sprawozdań o wynikach funkcjonowania SZŚ

Kompetencje szkolenia

• Określenie potrzeb uczestników szkoleń w zakresie wiedzy i umiejętności
• Opracowanie planu i programu szkoleń uwzględniającego potrzeby
• Weryfikacja programu szkoleń w zależności od wewnętrznych potrzeb danej jednostki
• Przeprowadzenie szkoleń: obowiązkowych i dodatkowych – wynikających z potrzeb uczestników
• Dokumentacja szkoleń, ocena przeprowadzonego szkolenia

Zaleca się by pracownicy:

• Posiadali podstawową wiedzę dotyczącą umiejętności skutecznego wykonywania zadań mogących mieć wpływa na środowisko
• Posiadali aktualną wiedzę dotyczącą wewnętrznych norm, polityki środowiskowej i celów środowiskowych

System komunikacji

Wewnętrzny system komunikowania się – przekazywanie informacji pomiędzy różnymi szczeblami zarządzania w danej jednostce, różnymi działami, wydziałami itp.; informację wewnętrzną można udostępniać w formie biuletynów, gazetek, spotkań, komunikatów itp.

Zewnętrzny system komunikowania się – przekazywanie, otrzymywanie informacji od zainteresowanych stron: okoliczni mieszkańcy, dostawcy, kliencie, państwowe instytucje ochrony środowiska, urzędy gmin i miast i inne; informację zewnętrzną można udostępniać w formie raportów o ochronie środowiska, informacji w środkach masowego przekazu, w folderach, na plakatach itp.

Organizacja powinna podjąć decyzję, czy będzie komunikować na zewnątrz informacje o znaczących aspektach środowiskowych oraz powinna udokumentować decyzję

DOKUMENTACJA SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO

Rodzaje dokumentów

• Dokumenty ogólne – polityka środowiskowa, cele i zadania, program środowiskowy, wykaz wymogów prawnych i innych
• Procedury – stanowiące szczegółowe wskazania, jakie działania i przez kogo mają być podejmowane i realizowane dla spełnienia wymagań normy ISO 14001 i zapewnienia efektywnego wdrożenia systemu
• Instrukcje – definiują, w jaki sposób mają być realizowane poszczególne działania np. na stanowisku pracy
• Zapisy i inne dokumenty – gromadzone w czasie funkcjonowanie systemu

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać informacje, w formie zapisu na papierze lub w postaci elektronicznej:

• Opisujące podstawowe elementy systemy zarządzania środowiskowego i ich wzajemne oddziaływania
• Wskazujące dokumentację związaną

Nadzór nad dokumentacją

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury nadzorowania dokumentów wymaganych w normie, w celu zapewnienia, że dokumenty:

• Są możliwe do zlokalizowania
• Są poddawane okresowym przeglądom, w miarę potrzeb nowelizowane oraz zatwierdzane przez upoważniony personel, jako właściwe
• W aktualnej wersji są dostępne we wszystkich miejscach, w których wykonywane są operacje istotne dla skutecznego funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego
• Nieaktualne są natychmiast usuwane ze wszystkich miejsc, w których były wydawane i stosowane, lub w inny sposób zabezpieczone przez niezamierzonym ich użyciem
• Nieaktualne, zachowywane ze względów prawnych i /lub zabezpieczenia zawartych w nich informacji, są odpowiednio oznaczone

Nadzór nad dokumentacją polega głównie na zapewnieniu, że właściwy użytkownik dysponuje aktualną wersją danego dokumentu.

Procedura nadzoru nad dokumentacją powinna definiować:

• Kto jest odpowiedzialny za opracowanie i wydawanie dokumentów systemu zarządzania środowiskowego?
• Jakie są sposoby nadzorowania dokumentacji systemu zarządzania środowiskowego?
• Kto jest odpowiedzialny za zatwierdzanie dokumentacji?
• Na jakiej podstawie wydawane są odpowiednie dokumenty właściwym użytkownikom i kto za to odpowiada?
• Kto jest odpowiedzialny za usuwanie i przechowywanie nieaktualnych dokumentów?
• Kto przeprowadza okresowe przeglądy dokumentacji?
• Kto jest odpowiedzialny za wprowadzanie i dokonywanie zmian w dokumentacji systemu zarządzania środowiskowego?

Dokumentacja powinna być:

• Czytelna
• Datowana
• Łatwa do identyfikacji
• Utrzymywana w uporządkowany sposób
• Przechowywana przez ustalony czas

Zapisy:

• Są specjalnym rodzajem dokumentów
• Powinny być nadzorowane
• Zapisy stanowią dowód pewnych działań
• Nie można formułować niezgodności bez dowodów

Zapisy a dokumenty

• Dokument może się zmieniać w czasie, musi być aktualizowany
• Zapisy się nie zmieniają, zapisy są źródłem dowodów( np. raport z przeglądu)

Elementy każdej procedury/instrukcji

• Cel
• Zakres stosowania
• Dokumenty nadrzędne
• Odpowiedzialność
• Sposób postępowania
• Dokumenty związane
• Zapisy
• Załączniki
• Zmiany
• Rozdzielnik

Podstawowe niezgodności podczas audytu:

• Niekompletna procedura nadzory nad dokumentacją
• Brak przypisania odpowiedzialności za weryfikację i aktualizację dokumentacji systemu zarządzania środowiskowego
• Zbyt krótkie terminy przechowywania nieaktualnej dokumentacji, co często nie jest zgodne z prawem
• Brak odnośników w procedurach do innych istotnych dokumentów
• Brak dostępności dokumentów w odpowiednich komórkach

Według ISO 14001: 2004 dokumentację systemową stanowią w szczególności:

• Udokumentowana polityka środowiskowa oraz udokumentowane cele i zadania środowiskowe
• Udokumentowany zakres systemu zarządzania środowiskowego
• Udokumentowane procedury wymagane postanowieniami normy
• Udokumentowane zadania, odpowiedzialności i uprawnienia w celu umożliwienia skutecznego zarządzania środowiskowego
• Zapisy wymagane przepisami prawnymi oraz postanowieniami normy
• Zapisy na papierze lub w formie elektronicznej opisujące podstawowe elementy systemu zarządzania i ich wzajemnego oddziaływania
• Na ogół występuje potencjalne uproszczenie, ale i tak większość organizacji będzie potrzebowała udokumentowanych procedur

Nowe wymagane dokumenty:

• Zakres systemu
• Aspekty środowiskowe
• Dokumentacja informacji o monitorowaniu efektów, stosowanych środków sterowania operacyjnego i zgodności z celami i zadaniami środowiskowymi
• Decyzja o informowaniu na zewnątrz zaś.

System na wypadek awarii

• Wyszczególnienie i analiza potencjalnych zagrożeń na środowisko
• Opis substancji niebezpiecznych dla środowiska
• Opracowanie procedury postepowania w sytuacjach awaryjnych
• Opracowanie szczegółowej listy jednostek wyspecjalizowanych w usuwaniu awarii
• Opracowanie wewnętrznego i zewnętrznego planu ewakuacji
• Przeprowadzenie szkoleń oraz próbnych alarmów

Sprawdzanie i działania korygujące

• Pomiary i monitorowanie
• Działania korygujące i zapobiegawcze
• Audyty wewnętrzne systemu

Pomiary i monitorowanie:

• Ocena niezgodności z wymaganiami prawnymi i innymi przepisami – procedura
• Mierzenie i monitorowanie wyników działalności w stosunku do celów i zadań środowiskowych
• Zapewnienie wiarygodności pomiarów poprzez: wzorcowanie przyrządów, okresowe badanie sprzętu i oprogramowania badawczego
• Utrzymywanie zapisów

Niezgodność

• Wszystkie działania, które w sposób bezpośredni lub pośredni doprowadziły do sytuacji awaryjnych
• Działania opisane w procedurach i instrukcjach systemu, które nie są wykonywane zgodnie z powyższą dokumentacją
• Działania opisane w programie zarządzania środowiskowego, które nie zostały podjęte lub zakończone przed zakładanym terminem
• Działania, które w sposób pośredni lub bezpośredni wpływają negatywnie na życie lub zdrowie pracowników oraz na stan środowiska przyrodniczego
• Niespełnienie wymogów normy ISO 14001

Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze

Działania korygujące – działania powzięte w celu wyeliminowania istniejącej niezgodności, wady lub innej niepożądanej sytuacji oraz niedopuszczenie do ponownego jej wystąpienia.

Działania zapobiegawcze – działania profilaktyczne powzięte w celu wyeliminowania przyczyn potencjalnych niezgodności, wady lub innej niepożądanej sytuacji oraz niedopuszczenie do jej wystąpienia.

Działania są podejmowane na podstawie:

• Stwierdzonych niezgodności w funkcjonowaniu systemu
• Raportów wewnętrznych audytów
• Wniosków z przeprowadzonych przeglądów systemu przez kierownictwo jednostki

Przegląd systemu przez kierownictwo

• Wyniki audytów wewnętrznych i ocen zgodności z wymaganiami prawnymi i innymi
• Komunikacja z zewnętrznymi zainteresowanymi stronami
• Stopień osiągania celów i zadań
• Efekt działalności środowiskowej
• Status działań korygujących i zapobiegawczych
• Działania podjęte w wyniku poprzednich przeglądów
• Zmieniające się okoliczności

Cechą charakterystyczną audytu bez względu na rodzaj przywoływanej normy jest systematyczność i fakt dokumentowania wyników z audytu.

AUDYT ZINTEGROWANEGO SYSTEMU ZARZĄDZANIA JAKOŚCIĄ, ŚRODOWISKOWEGO I BHP

Dlaczego powinien być przeprowadzany?:

• Obowiązek wynikający z wymagań norm
• Monitoring i weryfikacja systemu zarządzania
• Skuteczne narzędzie doskonalenia efektów działalności

AUDYT – systematyczny, niezależny i udokumentowany proces uzyskiwania dowodów oraz obiektywna ocena stopnia spełnienia kryteriów

KRYTERIA AUDYTU – polityka, procedury, wymagania – stosowane jako odniesienie

DOWODY AUDYTU – możliwe do zweryfikowania spostrzeżenia, zapisy lub stwierdzenia faktów, oparte na wywiadach, badaniu dokumentów, obserwacji działań i warunków, istniejących wyników pomiarów możliwe do zweryfikowania

Kategorie audytu według podmiotu:

• Audyt wewnętrzny – pierwszej strony – narzędzie prowadzenia weryfikacji i oceny systemu zarządzania w organizacji. Najczęściej przeprowadzane przez wewnętrzny personel posiadający uprawnienia do przeprowadzenia audytów.
• Audyt kliencki – drugiej strony – proces oceny i weryfikacji dostawców organizacji przez zawarciem umowy na dostawę lub w trakcie jej trwania.
• Audyt niezależny – trzeciej strony – audyt prowadzony przez niezależną organizację w celu uzyskania potwierdzenie zgodności wdrożonego systemu zarządzania.

Zasady audytowania:

Dotyczące audytorów:

• Postępowanie etyczne (zaufanie, prawość, dyskrecja)
• Rzetelna prezentacja (dokładna, zgodna z prawdą, rozbieżność opinii audytorów – odnotowane w raporcie)
• Należyta staranność zawodowa (pracowitość, rozsądek)

Dotyczące procesu audytu:

• Niezależność (bezstronność, obiektywność)
• Dowód (odpowiedni dobór dowodów)

Planowanie audytów

• Odpowiedzialność
• Zasoby 
  • Finansowe
  • Organizacyjne
  • Czasowe
  • Procedury:
  • Planowanie i harmonogramowanie
  • Zapewnienie kompetencji audytorów
  • Przeprowadzenie audytów
  • Prowadzenie działań poaudytowych
  • Utrzymywanie zapisów
  • Monitorowanie

Wdrożenie audytów:

• Komunikowanie programu audytów odpowiednim stronom
• Koordynowanie i harmonogramowanie audytów
• Ustanowienie i utrzymywanie procesu pierwszej oceny audytorów i ciągłej oceny potrzeb szkoleniowych oraz ciągłego rozwoju zawodowego audytorów
• Zapewnienie i wyznaczenie zespołów audytujących
• Zapewnienie zespołom audytującym wymaganych zasobów
• Zapewnienie nadzoru nad zapisami z działań audytowych
•  Zapewnienie przeglądu i zatwierdzenia raportów z audytu oraz zapewnienie ich dystrybucji
• Zapewnienie przeprowadzenia działań poaudytowych