Kierunki we współczesnej pedagogice

Rozwój myśli pedagogicznej był w pewnej mierze determinowany rozwojem innych nauk - filozofii, psychologii i socjologii, czego efekt stanowiły różne orientacje pedagogiczne, zazwyczaj będące w opozycji do tej tradycyjnej, stworzonej przez J. F. Herbarta. Intensywny rozwój nurtów pedagogicznych miał miejsce na przełomie XIX i XX wieku, a późniejsze kierunki z końca XX wieku stanowiły próbę przezwyciężenia kryzysu w szkolnictwie.

Biologizm

Jego narodziny wiązały się z zainteresowaniem naukami przyrodniczymi dominującymi w nauce w końcu XIX wieku. Jego głównym założeniem była teza, iż rozwój człowieka zależy od czynników biologicznych, a nie socjologicznych czy kulturowych. Rozwojowi fizycznemu człowieka towarzyszy jego rozwój emocjonalny, intelektualny oraz społeczny. W wyniku takich poglądów powstała teoria wychowania pielęgnacyjnego, które polegało na poddawaniu się naturze oraz stwarzaniu odpowiednich warunków dla równowagi pomiędzy środowiskiem i naturalnym potrzebami dziecka. Wszelkie planowe dziania wychowawcze nie miały tutaj większego sensu.

Psychologizm

Stał on w opozycji do tradycyjnej koncepcji szkoły, gdyż postulował wychowanie adekwatne do psychicznych potrzeb oraz intelektualnych możliwości ucznia. Zmuszanie do przyswajania szerokiej wiedzy teoretycznej uważano za bezcelowe, zamiast tego należało koncentrować się na rozwoju indywidualnych cech psychicznych uczniów. zatem do głównych tez psychologizmu zaliczyć można indywidualizację procesu nauczania oraz przyjęcie jako centrum procesu dydaktycznego uczenia (nie nauczyciela).

Progresywizm

Progresywizm (znany również pod nazwą eksperymentalizmu) jako główną ideę głosił potrzebę upodmiotowienia dziecka w procesie wychowania oraz nauczania poprzez dobór indywidualnych metod nauczania, pozostawianie swobody w zakresie wyboru sposobu zdobywania wiedzy, umożliwienie realizacji własnych zainteresowań oraz wyrażania swoich potrzeb czy możliwości.

Esencjalizm

Koncepcja ta stanowiła opozycję dla nurtów liberalnych, które kładły nacisk na indywidualny rozwój dziecka, podczas gdy zwolennicy esencjalizmu byli zdania, iż subiektywizm oraz dowolność mogą jedynie doprowadzić do poważnych braków w edukacji. Esencję stanowić miała tutaj obiektywna rzeczywistość, natomiast celem procesu kształcenia miało być wdrażanie uczniów do odpowiedniego funkcjonowania w obrębie tej rzeczywistości. Esencjaliści nie przykładali uwagi do zainteresowań uczniów postulując powrót do tradycyjnych zasad nauczania. Jako centrum procesu kształcenia uważali oni szkołę wraz z nauczycielami.

Socjologizm

Jego zwolennicy uważali człowieka jako istotę społeczną podporządkowaną regułom życia społecznego oraz przyjętym normom. Według socjologizmu, proces wychowania i kształcenia powinien się ściśle łączyć z socjalizacją, co ma przygotować jednostki do właściwego funkcjonowania w społeczeństwie. Zwracano uwagę na karność i zdyscyplinowanie uczniów, krytykowano indywidualizm, który miał być źródłem nieładu.

Pedagogika kultury

Nurt ten krytykował tak psychologizm (za skrajne zindywidualizowanie) jak i socjologizm (za pomijanie w wychowaniu roli wartości). Jako cel kształcenia, przedstawiciele tego nurtu uznali internalizację dóbr kultury, a samo wychowanie traktowali oni w kategorii przeżywania oraz uczestniczenia (nie urabiania).

Nowe nurty pedagogiczne

Na powstawanie oraz rozwój kolejnych nurtów pedagogicznych ma wpływ przede wszystkim mała efektywność systemów szkolnych. Poszukuje się zatem nowych rozwiązań, które potrafiły by uzdrowić szkolnictwo zatrzymując postępujący proces kryzysu norm oraz wartości społecznych. Jednym z najbardziej skrajnych jest tutaj nurt radykalnej krytyki szkoły, który postrzega szkołę jedynie jako środek indoktrynacji oraz represyjnych oddziaływań technokratycznej cywilizacji. W tej koncepcji edukacja jest pojmowana jako przemoc zabijająca indywidualność człowieka.

Mniej radykalny jest nurt poszukiwania nowych strategii edukacyjnych, gdyż nie krytykuje on samego istnienia szkoły, lecz jedynie współczesne systemy edukacyjne, stanowiące wytwór konsumpcyjnego społeczeństwa, którego celem jest przygotowywanie uczniów do "robienia" zamiast "bycia". Jako cel stawiano tutaj sobie stworzenie nowego wychowania, które miało się stać podstawą dla lepszej przyszłości.

Podobne poglądy mają również zwolennicy nurtu społeczeństwa wychowującego, którzy także krytykują obowiązujące systemy nauczania oraz zwracają uwagę na kryzys wartości oraz trudności w socjalizacji nowych pokoleń. Nurt ten postuluje nałożenie odpowiedzialności wychowawczej na wszelkie współpracujące ze sobą instytucje społeczne.

Liberalny nurt współczesnej pedagogiki stanowi także antypedagogika, postulująca potrzebę istnienia partnerskiego dialogu między nauczycielem i uczniami w miejsce represji oraz przedmiotowego traktowania i narzucania wartości.

Powyższe orientacje pedagogiczne reprezentują różne ujęcia procesu kształcenia wraz z kwestią relacji zachodzących między nauczycielem i uczniem.

Istota nauczania, zasady oraz metody kształcenia

Według W. Okonia, nauczanie to planowa oraz systematyczna praca nauczyciela z uczniem polegająca na wywoływaniu i utrwalaniu zmian w jego wiedzy, dyspozycjach, postępowaniu i całej osobowości - pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przeżywania wartości i własnej działalności praktycznej. Zatem podstawowymi elementami nauczania są nauczyciel i uczeń, którzy w celu osiągania sukcesów w procesie dydaktycznym, powinni ze sobą współpracować. Według J. Półturzyckiego nauczanie jest to zespół czynności nauczyciela kierującego uczeniem się ucznia. Z uwagi na konieczność współpracy nauczyciela i uczniów, kluczowym jest tutaj ustalenie rodzaju relacji między tymi podstawowymi ogniwami procesu kształcenia, jaka zagwarantuje największą skuteczność a zarazem pociągnie za sobą wykorzystanie odpowiednich metod, strategii i zasad nauczania.

Zasady nauczania - są to formy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie umożliwia nauczycielowi zapoznanie uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijanie ich zainteresowań i zdolności poznawczych oraz wdrażanie do samokształcenia. J. Półturzycki wyróżnia następujące zasady nauczania:

  • poglądowości - konieczność przyswajania wiedzy w toku bezpośredniego poznawania rzeczy, zjawisk oraz procesów bądź przez kontakt z ich zamiennikami w postaci pomocy naukowych; poglądowość wpływa na zwiększenie zdolności rozumienia i zapamiętywania
  • przystępności - stopniowanie trudności przekazywanych treści oraz dostosowywanie ich do poziomu rozwoju uczniów; jest to przechodzenie od rzeczy bliskich do dalekich, od łatwych do trudnych
  • systematyczności- ważna tak dla nauczyciela jak i dla uczniów; materiał powinien być przerabiany w odpowiedniej kolejności oraz wiązany z treściami już przyswojonymi, przy akcentowaniu zasadniczych kwestii
  • świadomego i aktywnego uczestnictwa - jest przeciwieństwem tradycyjnej szkoły gdzie najważniejszy był nauczyciel; ważne są metody aktywizacji uczniów, a zadaniem nauczyciela jest poznawanie indywidualnych zainteresowań dzieci oraz ich rozwijanie jak i pobudzanie ich do samodzielnej pracy
  • kształtowania umiejętności - przekazywanie przez nauczyciela umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy; jest to przygotowanie uczniów do samokształcenia
  • łączenia teorii z praktyką- nauczyciel powinien przygotować uczniów do racjonalnego posługiwania się wiedzą teoretyczną w trakcie rozwiązywania problemów praktycznych
  • indywidualizacji i zespołowości - połączenie indywidualnego podejścia do uczniów z kształtowaniem w nich umiejętności pracy zespołowej tak, by każdy miał szansę wykorzystania własnych umiejętności i wiedzy
  • trwałości wiedzy- konieczność wprowadzania wielu zabiegów dydaktycznych ułatwiających uczniom trwałe zapamiętywanie

Proces dydaktyczny, który opiera się na powyższych zasadach to proces kształcenia zorientowany na ucznia jako na podmiot. Zasady te opierają się na twierdzeniu, iż nauczyciel nie tylko przekazuje wiedzę z programu nauczania, lecz przede wszystkim czyni to w skuteczny sposób, a więc sposób umożliwiający uczniowi jej przyswojenie i wykorzystanie. Ważną kwestią jest tutaj również pobudzanie uczniów do samodzielnego myślenia oraz uczenie ich współpracy w grupie.

Metody nauczania to systematycznie stosowane, określone sposoby postępowania w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów dydaktyczno - wychowawczych. W zależności od przyjętego kryterium, wyróżnić można rożne rodzaje metod nauczania:

  1. kryterium - źródło wiedzy

ŹRÓDŁO WIEDZY

METODA DYDAKTYCZNA

NAUCZYCIEL

WYKŁAD, POGADANKA

AKTYWNOŚĆ UCZNIÓW

ĆWICZENIA, DYSKUSJA, GRY DYDAKTYCZNE

PRZEDMIOTY I ZJAWISKA

OBSERWACJA, DOŚWIADCZENIE, POKAZ
  1. kryterium - stopień złożoności metod
  • metody proste (korzystają z jednej formy przekazu) - wykład, dyskusja czy pokaz
  • metody złożone(łączą różne formy przekazu) - metoda problemowa czy pokaz połączony z dyskusją

3. kryterium - cel dydaktyczny

a. metody służące do podawania nowego materiału, takie jak praca z książką, wykład, pokaz czy doświadczenie

b. metody zorientowane na poszukiwanie wiedzy, jak zajęcia laboratoryjne, przygotowywanie referatów czy zajęcia problemowe

c. metody utrwalające wiedzę - np. ćwiczenia utrwalające

d. metody kontrolujące wiedzę - np. testy, sprawdziany

Określenie, czy stosowane przez nauczyciela metody dydaktyczne związane są z przedmiotowym bądź podmiotowym podejściem do uczniów oraz czy wpływają one na indywidualizację procesu nauczania wymaga odniesienia się do koncepcji różnych dróg uczenia się :

1. sztuczne uczenie się - zetknięcie ucznia z określonymi treściami, doprowadzenie do ich zrozumienia oraz pamięciowego przyswojenia; jest to rodzaj uczenia się obecny w tradycyjnej szkole, który cechuje dogmatyzm oraz brak analizowania problemu przez ucznia oraz brak jego samodzielnego myślenia; nauczyciel ma tutaj dominującą rolę; ten rodzaj uczenia się jest jednak niezbędny dla przyswojenia pewnych rodzajów wiedzy

2. naturalne uczenie się - uczenie się następuje tutaj w toku sytuacji życiowych oraz praktycznych prób ich rozwiązania; jest to uczenie się polegające na działaniu, gdzie rola nauczyciela sprowadza się do przedstawiania określonego problemu oraz zachęcaniu ucznia do jego rozwiązania i ewentualne udzielanie wskazówek

3. uczenie się jako poznawanie przez myślenie i działanie - punkt wyjścia stanowią tutaj rzeczywiste sytuacje, gdzie ich analiza prowadzi do wiedzy bardziej ogólnej; ten rodzaj nauczania łączy w sobie zarówno elementy intelektualne jak i uczuciowe pozostawiając uczniom znaczną swobodę w poszukiwaniu możliwych rozwiązań

Zauważyć można, iż rodzaj relacji panujący między uczniem a nauczycielem, który wyraża się w tym, jaki rodzaj uczenia wiedzie prym w ich wzajemnych kontaktach, będzie rzutował również na metody dydaktyczne, którymi będzie posługiwał się nauczyciel. W sztucznym uczeniu dominującymi są następujące metody: pogadanka, wykład, ćwiczenia utrwalające oraz sprawdziany. Są to proste metody, gdzie źródło wiedzy stanowi nauczyciel. Nie są one ukierunkowane na samodzielne zdobywanie przez uczniów wiedzy. W procesie uczenia naturalnego i uczenia przez działanie i myślenie wykorzystywane są złożone metody, które łączą w sobie różnorodne formy umysłowej aktywności. Nie tylko nauczyciel jest tutaj źródłem wiedzy, jest nim również aktywność uczniów, a także przedmioty oraz zjawiska.

Rola nauczyciela i uczniów

W najprostszym ujęciu można stwierdzić, że główną rolą nauczyciela jest przekazywanie wiedzy, natomiast rolą ucznia jest jej przyswajanie. Trzeba jednak pamiętać o takich aspektach w relacji uczeń - nauczyciel, które na celu mają ukształtowanie osobowości, wychowanie oraz nauczenie dziecka jak wykorzystać w praktyce przyswojoną wiedzę.

Style nauczania oraz ich oddziaływanie w relacjach nauczyciel - uczeń

Z istoty instytucji, jaką stanowi szkoła wynika, iż nauczyciel podejmuje decyzje o tym, jakie relacje będą łączyły go z uczniami oraz czy uczniowie będą traktowani przez niego podmiotowo. Podejście nauczycieli do uczniów w głównej mierze przejawia się przez styl nauczania, który zostanie przez nich zastosowany. Podstawowymi stylami nauczania są:

1. Styl zamknięty - definiowany również jako formalny lub frontalny. Polega na:

  • wyraźnym zdefiniowaniu bliższych oraz dalszych celów w nauczaniu oraz skoncentrowaniu się przede wszystkim na celach operacyjnych
  • tworzeniu przez nauczyciela zadań, mających na celu ukierunkowanie aktywności uczniów
  • silnym monitorowaniu aktywności ucznia
  • ćwiczeniu nawyków
  • przedstawianiu modeli oraz zachęcaniu uczniów do ich naśladowania

W stylu tym, gdzie nauczyciel pełni funkcję kierowniczą, występując jako ekspert, kontakty z uczniami cechuje dystans.

2. Styl ramowy - gdzie położony jest nacisk na indywidualne podejście do każdego ucznia. Charakteryzuje go:

  • zwracanie uwagi na zrozumienie przez konkretnych uczniów prezentowanych treści
  • nacisk położony na wiedzę, która odnosi się do praktycznych doświadczeń
  • nawiązywanie do koncepcji człowieka samorealizującego się wg A. Maslowa

Tutaj nauczyciel ma rolę wspomagającą uczniów w zdobywaniu przez nich wiedzy. Głównym elementem są potrzeby oraz zainteresowania uczniów. Istotnymi są odformalizowanie kontaktów oraz empatia.

3. Styl negocjacyjny - opiera się na założeniach, że wiedza tworzona jest na skutek procesu interakcji między uczeniem i nauczycielem. Głównymi cechami tego stylu są:

  • traktowanie uczniów jako badaczy, korzystających z różnych źródeł
  • nastawienie się na wzajemne słuchanie
  • uczenie przez zadawanie pytań oraz przedstawianie problemów

Rola nauczyciela sprowadza się tu do stwarzania swobodnej atmosfery, która sprzyja przyswajaniu wiedzy oraz pobudzaniu uczniów do analitycznego i krytycznego myślenia.

Przyjęcie stylu ramowego bądź negocjacyjnego wymaga od nauczyciela zwiększenia wysiłku, który wkłada w działania dydaktyczne, oraz traktowania uznania jako równoprawnego partnera i podmiot tych działań.

Komunikacja uczeń - nauczyciel

Obserwując procesy komunikacji interpersonalnej między nauczycielem i uczniem można uzyskać istotne informacje dotyczące relacji jaka ich łączy. Jak już zostało wspomniane, rola nauczyciela z samego już założenia jest dominująca w odniesieniu do roli uczniów. Podczas komunikacji przejawiać może się to w następujących sytuacjach:

  • nauczyciel stanowi stronę, która inicjuje komunikację oraz decyduje o sposobie jej przebiegu
  • nauczyciel stanowi stronę dominującą biorąc pod uwagę czas aktywności w trakcie komunikacji. Z badań prowadzonych przez N.A. Flandersa wynika, że w 68% czasu w trakcie zajęć mówi nauczyciel, uczniowie zaś jedynie w 12% (resztę czasu wypełnia cisza bądź zamieszanie). Te proporcje Flanders określił jako regułę 2/3.

Proces komunikacji między nauczycielem i uczeniem przedstawić można w następujący sposób:

NAUCZYCIEL

UCZEŃ

NAUCZYCIEL

inicjowanie

odpowiedź

reakcja

Kształtowanie się relacji w komunikacji między nauczycielem a uczniem zależy w głównej mierze od gotowości nauczyciela na wprowadzanie relacji partnerskich oraz traktowania swych uczniów w sposób podmiotowy, co oznacza to przyznawania im prawa do własnych myśli, poglądów oraz swobody wypowiedzi.

Czynnikami, które zdaniem H. Rylke utrudniają przepływ informacji między uczniem a nauczycielem są:

  • chęć utrzymania porządku w klasie
  • wygoda nauczyciela
  • lęk przed utratą autorytetu

Literatura:

  • Kwieciński Z., Śliwerski B. (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, Warszawa 2004
  • Matyjas B., Ratajek Z., Trafiłek Z, Orientacje i kierunki w pedagogice współczesnej, Kielce 1996
  • Półturzycki J, Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1998
  • Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku, Warszawa 1997